• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اعجاز علمی قرآن (اصلی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اعجاز علمی قرآن:
اثبات وحیانی بودن قرآن ازراه کشف دقایق علمی ناشناخته در عصر نزول و پس از آن
یکی از ابعاد اعجاز قرآن، بعد علمی آن است. مقصود از علم در اینجا علوم تجربی، اعم از علوم طبیعی، مانند فیزیک، شیمی، زیست شناسی، و علوم انسانی، مانند جامعه شناسی است؛ یعنی علومی که براساس روش مشاهده و تجربه حسّی پایه گذاری شده و در برابر علوم عقلی، نقلی و شهودی است.
مراد از اعجاز علمی قرآن وجود آیاتی در آن است که نوعی رازگویی علمی است؛ یعنی مطلبی علمی را که قبل از نزول آیه، کسی از آن اطلاع نداشته، بیان می‌کند و ممکن است مدتها بعد از نزول، ازسوی دانشمندان علوم تجربی کشف شود؛ این مطلب علمی به گونه‌ای است که با وسایل عادیِ بشر عصر نزول، قابل فهم و بیان نبوده است.
مبحث اعجاز علمی قرآن از جهتی زیر مجموعه بحث اعجاز قرآن و از منظر دیگر زیر مجموعه تفسیر علمی آن است، ازاین رو با مبانی اتخاذ شده در تفسیر علمی قرآن ارتباطی وثیق دارد و در آنجا روشن می‌شود که هدف اصلی قرآن، هدایت انسان به سوی خداست و اشارات علمی آن از اهداف فرعی است که در راه خداشناسی و معادشناسی از آنها استفاده می‌شود و موجب تحریک حسّ کنجکاوی بشر و توجه او به دانش و رشد علوم در بین مسلمانان شده است.
نیز در مبحث تفسیر علمی، روشن می‌گردد که ظواهر قرآن همه علوم بشری را برنمی تابد تا از آن قابل استخراج باشد. از طرفی تحمیل نظریه‌های علمی نیز بر قرآن جایز نیست، بلکه نوعی تفسیر به رای و حرام است، بنابراین، فقط می‌توانیم از شیوه استخدام علوم در فهم و تفسیر بهتر آیات قرآن استفاده کنیم. این مطلب در برخی موارد، اعجاز علمی قرآن را نیز ثابت می‌کند.
در مبحث تفسیر علمی، باز بیان می‌شود که مفسر نمی‌تواند قرآن را بر هر نظریه علمی تطبیق کند و قرآن را تابع علوم متغیر سازد، بلکه در تفسیر و اعجاز علمی از علوم قطعی تجربی، یعنی گزاره‌های علمی که به حد بداهت حسّی رسیده باشد، مانند نیروی جاذبه، یا به وسیله دلیل عقلی پشتیبانی گردد، استفاده می‌شود.
[۵] در آمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۳۷۸-۳۸۴.

تفسیر علمی قرآن، هرچند از قرن چهارم و پنجم هجری قمری در آثار مکتوب بوعلی سینا دیده می‌شود
[۶] رسائل ابن سینا، ص۱۵۳-۱۷۳.
[۷] التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۱۹-۴۳۱.
[۸] درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۲۹۳-۲۹۴.
و با فراز و نشیبهایی تا قرن حاضر ادامه یافته است؛ امّا بحث اعجاز علمی قرآن که برگرفته از تفسیر علمی است، تنها در قرن حاضر مورد توجه مسلمانان و غیر مسلمانان قرار گرفته است. برخی از کتابهای تالیف شده در این باره عبارت است از: معجزات القرآن فی وصف الکائنات و الاعجاز و الطب الحدیث عبدالعزیز اسماعیل، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی یداللّه نیازمند شیرازی، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر سید رضا پاک نژاد، الاسلام و الهیئه هبة الدین شهرستانی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم سامی محمدعلی، الاعجاز العلمی فی الاسلام محمّد کامل عبدالصمد، القرآن و العلم الحدیث، الاعجاز العددی للقرآن الکریم، اللّه و العلم الحدیث، اسرار و عجب و من الآیات العلمیه عبدالرزاق نوفل والقرآن و العلم و القرآن والطب احمد محمّد سلیمان. در این میان برخی تفاسیر معاصر نیز به صورت گسترده به موارد اعجاز علمی قرآن اشاره کرده‌اند؛ همچون تفسیر نمونه، طنطاوی و....
در میان خاورشناسان، موریس بوکای در کتاب مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم از کسانی است که رویکردی مثبت به اشارات علمی قرآن داشته و در برخی موارد به صراحت اذعان کرده که قرآن مطالبی علمی را بیان می‌کند که تا قرنها بعد برای انسان ناشناخته بوده است.
[۹] مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم.

پرسش اساسی که مخالفان اعجاز قرآن مطرح کرده‌اند آن است که آیا انطباق آیات قرآن بر یافته‌های علوم تجربی، اعجاز علمی قرآن را ثابت می‌کند؟ برخی گفته‌اند: در این ملازمه چند اشکال وجود دارد:
۱. این بعد اعجاز قرآن را فقط اهل علم و متخصصان علوم تجربی در می‌یابند، درحالی که قرآن برای همه افراد معجزه است.
۲. تحدّی قرآن درباره هر یک از سوره‌های آن است، درحالی که مطالب و اشارات علمی آن در همه سوره‌ها وجود ندارد.
۳. بحث اعجاز قرآن با علم تفسیر درهم آمیخته شده است، چون هدف علم تفسیر بیان معانی الفاظ و جملات، و هدف اعجاز، دلیل آوردن بر صدق سخنان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است.
۴. مطابقت برخی مطالب علمی قرآن با اکتشافات جدید، ثابت می‌کند که قرآن را انسانی عادی بیان نکرده، بلکه از طرف خدای دانای به حقایق نازل شده است؛ ولی این مطلب اعجاز قرآن را ثابت نمی‌کند، چون تورات و انجیل اصلی هم از طرف خدا نازل شده‌اند؛ ولی معجزه نبودند. اعجاز قرآن درباره اعجاز بیانی و ادبی آن است که کسی مثل آن را نمی‌تواند بیاورد.
[۱۰] التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۱۳۰-۱۳۸.

برخی محققان با پذیرش این نکته که انطباق قرآن با علوم تجربی اعجاز علمی قرآن را ثابت می‌کند، به اشکالات وی پاسخ داده‌اند که اشکال نخست به ابعاد دیگر اعجاز قرآن نیز وارد است؛ برای مثال، اعجاز ادبی قرآن را تنها افراد ادیب و متخصص به خوبی ادراک می‌کنند و مردم عادی و غیر عرب متوجه آن نمی‌شوند؛ ولی دلیل بی اعتبار بودن اعجاز ادبی یا علمی قرآن نیست.
اشکال دوم را این گونه پاسخ داده‌اند که مدعیان اعجاز علمی، آن را برای یکایک سوره‌های قرآن ثابت نمی‌دانند، بلکه می‌گویند: اعجاز قرآن جهات مختلف (ادبی، علمی، قوانین عالی و...) دارد و لازم نیست هر سوره آن از همه جهات معجزه باشد، بلکه از یک جهت هم که معجزه باشد کافی است و تحدّی قرآن صحیح است، بنابراین، اگر اعجاز علمی تنها در برخی سوره‌ها تحقق یافت زیانی به تحدّی نمی‌زند.
در مورد اشکال سوم گفته‌اند: گاه هدف از تفسیر علمی قرآن اثبات نظرات انحرافی، یا تحمیل رای بر قرآن، یا اثبات این نکته است که همه علوم در قرآن وجود دارد. این برداشت، نتیجه سوء فهم و سوء استفاده از تفسیر علمی و موجب بدبینی به آن است، و گاه هدف آن روشن کردن معانی و مقاصد آیات، یعنی همان تفسیر اصطلاحی است، و گاهی هدف اثبات اعجاز قرآن است. البته بیان اعجاز علمی قرآن در راستای تفسیر و یکی از اهداف فرعی آن است.
اشکال چهارم، چنین پاسخ داده شده که قرآن در ۱۴ قرن قبل مطالبی علمی را آورده که دانشمندان علوم تجربی قرنها بعد آن را کشف کرده‌اند. این کشف دو چیز را نشان می‌دهد:
۱. قرآن، کلام انسانی معمولی نیست، بلکه از ناحیه خداست.
۲. انسانهای عادی در عصر نزول نمی‌توانستند این مطالب علمی را بیابند، همان طور که اکنون نیز یک انسان عادی نمی‌تواند کشفیات علوم تجربی چند قرن بعد را بیاورد، بنابراین، بین تورات و انجیل با قرآن تفاوت هست، چون قرآن هم کلام خدا و هم معجزه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است؛ امّا تورات و انجیل اصلی فقط کلام خدا بوده و معجزه و دلیل صدق موسی و عیسی (علیهما السلام) را چیز دیگری تشکیل می‌داده است.
[۱۱] پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۸۳-۸۴.

موارد اعجاز علمی در قرآن:
اعجاز علمی قرآن با دو نظر افراطی و تفریطی مواجه است، درحالی که برخی افراد آن را به کلی منکر شده‌اند بعضی دیگر در آیات فراوانی از قرآن کریم ادعای اعجاز علمی کرده‌اند که بخشی از آن قابل قبول، و برخی دیگر مورد نقد است؛ مهمترین موارد ادعایی اعجاز علمی در قرآن به شرح زیر است:
۱. نیروی جاذبه:
در آیاتی از قرآن بیان شده که خدا آسمانها را بدون ستونهای دیدنی برافراشته است: «رَفَعَ السَّمـوتِ بِغَیرِ عَمَد تَرَونَها» ، «خَلَقَ السَّمـوتِ بِغَیرِ عَمَد تَرَونَها»
برخی مفسران
[۱۴] نمونه، ج۱۰، ص۱۱۰-۱۱۱.
[۱۵] نمونه، ج۱۷، ص۲۹.
[۱۶] پیام قرآن، ج۸، ص۱۴۶.
[۱۷] دانش عصر فضا، ص۵۵-۶۱.
آیات فوق را اشاره به نیروی جاذبه و نشانه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند، زیرا کشف نیروی جاذبه را بعضی به ابوریحان بیرونی (م. ۴۴۰ ق.)
[۱۸] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۴۱.
و مشهور به نیوتن در قرن هفدهم میلادی نسبت می‌دهند،
[۱۹] تاریخ علوم، ص۲۶۴-۲۶۷.
پس اشاره قرآن به ستونهای نامرئی بین کرات آسمانی نوعی رازگویی علمی و از نمونه‌های اعجاز علمی قرآن است؛ امّا باید توجه داشت که جمع بودن واژه «عَمَد»
[۲۰] مفردات، ص۵۸۵، «عمد».
(ستونها) می‌تواند اشاره به نیروهای متعددی باشد که نیروی جاذبه یکی از مصادیق آن است و سایر نیروها هنوز کشف نشده است.
۲. حرکتهای خورشید:
قرآن در آیات متعددی به حرکتهای خورشید اشاره کرده که بر خلاف تصورات رایجِ در عصر نزول بوده و امروزه آن حرکات ثبت شده است.
الف. برخی مفسران از آیه «الشَّمسُ تَجری لِمُستَقَرّ لَهَـا» حرکت انتقالی مستقیم خورشید در درون کهکشان راه شیری، یعنی حرکت طولی خورشید به سمت معین یا ستاره‌ای دور دست را استفاده کرده‌اند. در این تفسیر «لام» به معنای «الی» و «مستقر» اسم مکان است
[۲۲] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۲۵-۲۶.
[۲۳] المیزان، ج۱۷، ص۸۹.
[۲۴] نمونه، ج۱۸، ص۳۸۲.
و مفسران و صاحب نظران متعددی آن را از قرآن برداشت کرده اند
[۲۵] دانش عصر فضا، ص۲۵-۳۶.
[۲۶] الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص۱۴۴، ۱۶۷-۱۷۲.
[۲۷] قرآن و آخرین پدیده‌های علمی، ص۱۳۱.
و برخی آن را اعجاز علمی قرآن می‌دانند.
ب. از همین آیه حرکت وضعی خورشید نیز استفاده شده است؛ یعنی خورشید در قرارگاهی معین به دور خود می‌چرخد. این برداشت مبتنی بر این است که «لام» به معنای «فی» باشد.
[۲۸] القرآن و العلم، ص۳۵-۳۶.
[۲۹] پیشگوئی‌های علمی قرآن، ص۳۴.

ج. درون خورشید دائماً انفجارهایی هسته‌ای صورت می‌گیرد تا انرژی، نور و گرما تولید کند؛ این انفجارها باعث زیر و رو شدن مواد مذاب داخل خورشید می‌گردد که گاهی تا کیلومترها پرتاب می‌شود.
[۳۰] فیزیک نوین، ص۲۰.
[۳۱] مجله اطلاعات علمی، ش ۱۹۳.
شاید بتوان از تعبیر «تجری» در آیه ۳۸ یس که به معنای جریان داشتن و متفاوت با «تحرک» است استفاده کرد که خورشید نه تنها حرکت می‌کند، بلکه جریان هم دارد؛ یعنی همچون آب در حال حرکت زیر و رو می‌شود. این برداشت از آیه را که مورد تایید کشفیات علمی نیز هست می‌توان یکی از موارد اعجاز علمی قرآن به شمار آورد
[۳۳] پژوهشی در اعجاز علمی، ج۱، ص۱۶۸.
؛ ولی باید توجه داشت که اشارات قرآن به حرکتهای خورشید گرچه نوعی رازگویی علمی است؛ امّا در بخشی که قبلاً از کتاب مقدس گزارش شد، یعنی حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید، اعجاز علمی نیست و تنها در بخشهایی که بر خلاف هیئت بطلمیوسی رایج در زمان نزول، بیان شده، (مانند حرکت انتقالی مستقیم، حرکت وضعی، حرکت تا زمان معین و حرکت درونی خورشید) اگر به قطعیت برسد، اعجاز علمی قرآن است.
[۳۴] پژوهشی در اعجاز علمی، ص۱۶۹.

د. نیز از آیه «فی فَلَک یَسبَحون» ؛ انبیا: ۳) حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید به همراه منظومه شمسی، یعنی حرکت دَوَرانی خورشید در مدار خود که به دور ستاره‌ای خاص یا به دور مرکز کهکشان است یا به همراه کهکشان راه شیری است که به دور خود می‌چرخد استفاده شده است،
[۳۶] نمونه، ج۱۸، ص۳۸۶-۳۸۹.
[۳۷] دانش عصر فضا، ص۲۶-۳۶.
چون «فَلَک» بر مجرای کرات آسمانی
[۳۸] مفردات ص۶۴۵، «فلک».
یا مسیر دَوَرانی آنها اطلاق می‌شود.
[۳۹] نمونه، ج۱۸، ص۳۸۷.
البته این مطلب قرآن (حرکت خورشید بر مدار) بر خلاف دیدگاه هیئت بَطلَمیوسی است که در عصر نزول در محافل علمی رایج بوده و تا ۱۷ قرن بر فکر بشر سایه افکنده بود. براساس هیئت قدیم، افلاک حرکت می‌کنند و ستارگان در فلک ثابت هستند؛ ولی از آیه استفاده می‌شود که خورشید حرکت دَوَرانی دارد و در مداری شناور است.
[۴۰] مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۱۵-۲۱۶.
[۴۱] دانش عصر فضا، ص۲۶.
[۴۲] معارف قرآن، ص۲۵۲.

هـ. از آیه شریفه «کُلٌّ یَجری لاَِجَل مُسَمًّی» نیز استفاده شده که حیات خورشید تا زمان معینی ادامه دارد. این آیه بر این نظریه علمی تطبیق داده شده
[۴۴] دانش عصر فضا، ص۳۷.
که خورشید بر اثر انفجارهای هسته‌ای و سوخت مواد درونی آن، تا چند میلیارد سال دیگر عمرش به پایان می‌رسد.
[۴۵] فیزیک نوین، ص۲۰-۲۱.

۳. زوجیّت:
در آیات متعددی از قرآن به زوجیت میوه‌ها و گیاهان و انسانها اشاره شده است همین مضمون در آیات ۵ حجّ؛ ۱۰ لقمان؛ ۷ ق؛ ۵۳ طه و ۱۸۹ اعرافنیز یافت می‌شود. در برخی آیات به زوجیت چیزهایی اشاره شده که انسان اطلاعی از آنها ندارد و در برخی آیات سخن از زوجیّت همه موجودات است: «ومِن کُلِّ شَیء خَلَقنا زَوجَینِ لَعَلَّکُم تَذَکَّرون»
واژه زوج در حیوانات به نر و ماده و در غیر حیوانات به هر یک از دو چیزی که قرینه یکدیگر است، گفته می‌شود و به چیزهای مقارن، مشابه و متضاد نیز اطلاق می‌گردد،
[۵۶] مفردات، ص۳۸۴، «زوج».
[۵۷] نمونه، ج۱۸، ص۳۷۷-۳۷۸.
ازاین رو برخی واژه زوج را درباره ذرات درون اتم (الکترون و پروتون) و نیروهای مثبت و منفی به کار برده‌اند.
[۵۸] نمونه، ج۱۸، ص۳۷۸.
[۵۹] زنده جاوید و اعجاز جاویدان، ص۳۹-۴۳.
بسیاری از مفسران و صاحب نظران با شگفتی، آیات فوق را از اشارات علمی قرآن به مسئله زوجیت گیاهان و زوجیّت عام موجودات،
[۶۰] نمونه، ج۲۲، ص۳۷۶.
[۶۱] اعجاز قرآن، ص۱۵.
[۶۲] نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص۲۴.
و برخی آن را اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند،
[۶۳] تفسیر نوین، ص۱۱.
زیرا انسانها از قدیم می‌دانستند که برخی گیاهان همچون نخل، زوج هستند؛ امّا نظریه زوجیت عمومی را کارل لینه گیاه شناس معروف سوئدی، در سال ۱۷۳۱ میلادی ابراز کرد.
بنابراین، مردم عصر نزول از زوجیت همه گیاهان اطلاع نداشتند؛ ولی قرآن نه تنها به این مطلب، بلکه به زوجیت همه موجودات اشاره کرده که تا قرن اخیر کسی از آن اطلاع نداشت
[۶۴] تصویر جهان در فیزیک، ص۹۴-۹۵.
و نوعی رازگویی قرآن است که حکایت از اعجاز علمی این کتاب مقدس دارد.
اشارات علمی قرآن در این موارد هر چند می‌تواند اعجاز علمی به شمار آید؛ امّا تطبیق آیه۴۹ ذاریات با مواردی همچون الکترونها، پروتونها و کواکب، قطعی نیست و این موارد حداکثر ممکن است از مصادیق آیه مذکور به شمار آید.
۴. لقاح:
در آیه ۲۲حجر به بادهای زایا و باردار کننده اشاره شده است: «و اَرسَلنَا الرِّیـحَ لَوقِحَ فَاَنزَلنا مِنَ السَّماءِ ماءً» برخی در تفسیر آیه گفته‌اند: مقصود بادهایی است که گرده‌های گیاهان نر را به گیاهان ماده می‌رسانند و آنها را زایا می‌کنند،
[۶۷] منهج الصادقین، ج۵، ص۱۵۸.
[۶۸] رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
[۶۹] مرزهای اعجاز، ص۱۱۸.
و این آیه را نمونه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند. تفسیر دیگر این است که آیه اشاره به لقاح ابرها و بارور شدن آنها دارد،
[۷۰] مجمع البیان، ج۶، ص۵۱۳.
[۷۱] باد و باران در قرآن، ص۹۲، ۹۵.
[۷۲] التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۶۱-۴۶۳.
زیرا ادامه آیه که مسئله نزول باران را مطرح کرده، نتیجه لقاح ابرهاست. احمد امین این آیه را معجزه‌ای جاودانی می‌داند، زیرا منظور از آن تاثیری است که باد در اتحاد الکتریسیته مثبت و منفی در دو قطعه ابر و آمیزش و لقاح آنها دارد.
[۷۳] راه تکامل، ج۱، ص۷۵.

برخی نیز برآن‌اند که آیه می‌تواند اشاره به لقاح ابرها و گیاهان، هر دو باشد،
[۷۴] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۶۲-۶۳.
[۷۵] پیشگویی‌های علمی قرآن، ص۹۱-۹۳.
[۷۶] رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
چون بخش اول آیه مطلبی کلی را می‌گوید (زایا بودن بادها) که اعم از لقاح ابرها و گیاهان است؛ ولی در ادامه، آیه یکی از نتایج این لقاح را که همان نزول باران از ابر است، یادآور می‌شود.
[۷۷] زنده جاوید، ص۳۵، ۳۹.

باید دانست که اشاره قرآن به لقاح گیاهان، اعجاز علمی آن به شمار نمی‌آید، زیرا در صدر اسلام به طور اجمال از تاثیر گرده افشانی برخی گیاهان (همچون خرما) اطلاع داشتند.
۵. مراحل آفرینش انسان:
قرآن کریم در آیات متعددی از مراحل آفرینش انسان یاد کرده است. از این آیات استفاده می‌شود که زندگی انسان ۱۵ مرحله دارد:
۱. خاک (تراب و طین).
۲. آب (ماء، ماء دافق، ماءمهین).
۳. منی (نطفه).
۴. نطفه مخلوط.
۵. عَلَقه.
۶. مُضغه.
۷. تنظیم، تصویر وشکل گیری.
۸. شکل گیری استخوانها.
۹. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوانها.
۱۰. آفرینش جنس جنین.
۱۱. آفرینش روح یا دمیدن جان در انسان و پیدایش گوش و چشم.
۱۲. تولد طفل.
۱۳. بلوغ.
۱۴. کهنسالی.
۱۵. مرگ.
این آیات نیز مشتمل بر برخی اشارات علمی است که برخی پزشکان را به حیرت آورده و آنها را دلیل اعجاز علمی، بلکه اعجاز بلاغی قرآن دانسته‌اند.
[۱۰۲] طب در قرآن، ص۸۴.

هرچند بیان هر یک از این مراحل آفرینش انسان، به تنهایی نمی‌تواند دلیل مستقلی بر اعجاز علمی قرآن باشد؛ ولی با توجه به گواهی دانشمندان بر عدم آگاهی مردم عصر نزول از نظم در این مراحل، بیان و چینش آن، نوعی رازگویی علمی است که می‌تواند اعجاز علمی قرآن به شمار آید.
[۱۰۳] مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۷۶، ۲۸۰.

۶. آغاز جهان و چگونگی پیدایش آن:
بسیاری از پژوهشگران مطالب قرآن را در مورد آغاز جهان و پیدایش آن از توده‌ای گازی شکل (دخان) و به هم پیوسته که در آیات۳۰انبیا و ۱۱فصلت (انبیا: ۳۰: فصّلت: ۱۱) به آن اشاره شده، از اخبار غیبی و اعجاز علمی آن می‌دانند، چون با نظریه انفجار بزرگ (مهبانگ)
[۱۰۴] تاریخچه زمان، ص۱۴۵-۱۴۹.
و جدا شدن آسمان و زمین از یکدیگر و توده گازی شکل بودن، هماهنگ است.
هرچند ظاهر آیات قرآن با نظریه مشهور مهبانگ به طور شگفت انگیزی همخوان است و برخی مفسران بدان اذعان دارند
[۱۰۵] نمونه، ج۲۰، ص۲۲۸.
[۱۰۶] نمونه، ج۱۳، ص۳۹۴-۳۹۵.
[۱۰۷] التمهید، ج۶، ص۱۲۹-۱۳۹.
[۱۰۸] اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۰۴.
؛ امّا اعجاز علمی قرآن در این مورد پذیرفته نیست، زیرا این نظریه قطعی نیست و نظریه‌های رقیب (همچون نظریه کهبانگ و جهان پلاسما و حالت پایدار) نیز در این باره وجود دارد و در مورد آیات فوق، تفسیرها و روایات دیگری نیز هست.
[۱۰۹] الصافی، ج۳، ص۳۳۷-۳۳۸.
[۱۱۰] المیزان، ج۱۴، ص۲۷۸-۲۷۹.
[۱۱۱] نمونه، ج۱۳، ص۳۹۵-۳۹۶.
[۱۱۲] پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۹۶-۹۷.

۷. هفت آسمان:
برخی با طرح مسئله هفت آسمان در قرآن مدعی شده‌اند که با توجه به کشفیات جدید علوم کیهان شناسی در صحنه کهکشانها، این گزاره نوعی اعجاز علمی قرآن را در بر دارد.
امّا با توجه به احتمالات متعددی که مفسران و صاحبنظران درباره معنای «سَبعَ سَمـوت» مطرح کرده‌اند و ابهاماتی که هنوز در مورد آسمانها و کهکشانها وجود دارد و نظریه‌های متفاوت و بالنده‌ای که هر روز ارائه می‌شود،
[۱۱۶] رسائل ابن سینا، ص۱۲۸-۱۲۹، هفت آسمان، ص۸.
[۱۱۷] التفسیر الکبیر، ج۲، ص۱۵۶.
[۱۱۸] زمین و آسمان و ستارگان ازنظرقرآن، ص۲۲۹.
نمی‌توان نظری قطعی را در این باره به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی آن را ثابت دانست.
۸. حرکت زمین:
برخی مفسران از آیه ۸۸نمل: «وتَرَی الجِبالَ تَحسَبُها جامِدَةً وهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» حرکت زمین را استفاده کرده‌اند و آن را معجزه علمی دانسته‌اند.
[۱۲۰] نمونه، ج۱۵، ص۵۶۸-۵۶۹.
از آیات دیگری چون۱۰زخرف و۵۳طه و۷ نباو شمس۴ و ۳۰ نازعات
[۱۲۴] مرزهای اعجاز، ص۱۱۹.
[۱۲۵] مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۳۵-۳۶.
[۱۲۶] القرآن یتجلی فی عصر العلم، ص۱۴۹.
؛ ، حرکت وضعی و انتقالی زمین
[۱۲۹] پرتوی از قرآن، قسمت اول، ج۳۰، ص۱۰۵.
[۱۳۰] اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷.
و از آیات ۲۵-۲۷مرسلات؛ ، حرکتهای متعدد آن استفاده شده است.
[۱۳۲] اعجاز قرآنی از نظر علوم امروزی، ص۸۰-۸۴.

صرف نظر از اشکالاتی که به برداشتهای فوق از آیات، می‌توان گرفت، قرآن از حرکت زمین برخلاف نظریه حاکم و مشهور عصر نزول، خبر داده است، زیرا در محافل علمی عصر نزول نظریه بطلمیوس، مبنی بر سکون و مرکزیت زمین حاکم بود
[۱۳۳] تاریخ علوم، ص۱۱۸ به بعد.
[۱۳۴] خوابگردها، ص۱۶۱ به بعد.
و این عظمت قرآن را می‌رساند؛ ولی اعجاز علمی آن به شمار نمی‌آید، چون قبل از اسلام برخی دانشمندان، مانند فیثاغورس، فلوته خوش، ارشمیدس، استرخوس ساموسی و کلیانتوس آسوسی که قبل از بطلمیوس زندگی می‌کرده‌اند قائل به حرکت زمین بوده‌اند،
[۱۳۵] اسلام و هیئت، ص۱۷۴-۱۷۵.
بنابراین، اعجاز در این مورد معنا ندارد.
۹. پیدایش حیات از آب:
آیات ۴۵نور و ۳۰انبیا که منشا پیدایش موجودات را آب معرفی می‌کند، از دیگر معجزه‌های علمی قرآن معرفی شده
[۱۳۸] التمهید، ج۶، ص۳۴.
و برخی از مفسران نیز به انطباق یافته‌های علوم تجربی با این آیات اعتراف کرده اند
[۱۳۹] فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۵۲۳.
[۱۴۰] اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۱، ص۱۳۵-۱۴۴.
؛ ولی با توجه به معانی متعددی که مفسران در این آیات بیان کرده‌اند، نمی‌توان معنایی قطعی را به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی دانست، چون ممکن است مقصود از آب در اینجا نطفه یا ماده اصلی بدن موجودات زنده یا مایع آب گونه‌ای که جهان از آن پدید آمده یا منشا پیدایش نخستین موجود باشد.
[۱۴۱] نمونه، ج۱۳، ص۳۹۶.
[۱۴۲] ج۱۴، ص۵۰۸-۵۰۹.
[۱۴۳] الکون و الانسان بین العلم و القرآن، ص۱۲۲-۱۲۳.

افزون بر این، قبل از اسلام نیز برخی از فلاسفه یونان (مانند تالس) اصل هستی را از آب می‌دانستند،
[۱۴۴] قرآن و علم امروز، ص۶۹-۷۰.
پس مطالب آیات فوق شگفت انگیز بوده و عظمت قرآن را می‌رساند؛ ولی اعجاز علمی آن را ثابت نمی‌کند.
۱۰. ممنوعیت شرابخواری:
در آیه ۹۰ مائدهبه صراحت، نوشیدن شراب ممنوع اعلام شده: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِنَّمَا الخَمرُ والمَیسِرُ والاَنصابُ والاَزلـمُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطـنِ فَاجتَنِبوهُ لَعَلَّکُم تُفلِحون» و در آیه ۲۱۹ بقره، به ضررهای آن اشاره شده است: «یَسـَلونَکَ عَنِ الخَمرِ والمَیسِرِ قُل فیهِما اِثمٌ کَبیرٌ ومَنـفِعُ لِلنّاسِ واِثمُهُما اَکبَرُ مِن نَفعِهِما» و در برخی آیات با اشاره از آن نهی شده است. بسیاری از پزشکان صاحب نظر و مفسران درباره زیانهای شراب و شرابخواری مطالب زیادی نوشته و با شگفتی از قرآن یاد کرده‌اند،
[۱۴۹] الاعجاز الطبی فی القرآن، ص۱۱۷-۱۲۲.
[۱۵۰] نمونه، ج۲، ص۱۲۴-۱۲۶.
[۱۵۱] طب در قرآن، ص۱۴۹-۱۵۷.
زیرا قبل از اسلام شرابخواری عادتی بشری بوده، چنان که در عصر حاضر در بسیاری از کشورهای غیر مسلمان این گونه است و حتی تورات و انجیل کنونی نیز به نوعی آن را تشویق می‌کنند
[۱۵۲] کتاب مقدس، تثنیه ۱۴: ۲۶؛ متی ۲۶: ۲۹.
؛ ولی اسلام با این پدیده زیان آور برخورد کرد که خود از خدمات اعجازآمیز قرآن به بشریت است.
می‌توان گفت که با توجه به گزارش ممنوعیت شرابخواری در ادیان قبل از اسلام،
[۱۵۳] تهذیب، ج۹، ص۱۱۸-۱۱۹.
ممنوعیت آن خدمت شگفت انگیز و تحسین آمیز قرآن به بشریت است؛ امّا اعجاز علمی به شمار نمی‌آید.
۱۱. ممنوعیت آمیزش در عادت ماهیانه:
در آیه ۲۲۲ بقره به مردان دستور داده شده که در ایّام عادت ماهیانه، از نزدیکی با زنان دوری کنید و آن حالت را زیانبار معرفی می‌کند: «ویَسـَلونَکَ عَنِ المَحیضِ قُل هُوَ اَذیً فَاعتَزِلُوا النِّساءَ فِی المَحیضِ ولا تَقرَبوهُنَّ حَتّی یَطهُرنَ...» برخی از پزشکان نیز زیانهای این کار را برشمرده و با دیده اعجاب به قرآن نگریسته اند
[۱۵۵] نمونه، ج۲، ص۱۳۸-۱۳۹.
[۱۵۶] طب در قرآن، ص۵۰-۵۱.
و حتی آیه فوق را اعجاز علمی قرآن شمرده اند
[۱۵۷] اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۵۴-۶۳.
؛ امّا با توجه به سابقه ممنوعیت آن در تورات،
[۱۵۸] کتاب مقدس، لاویان، ۱۵: ۱۹-۲۵.
نمی‌تواند اعجاز علمی منحصر به فرد قرآن باشد.
گفتنی است که درباره آیات دیگری از قرآن نیز ادعای اعجاز علمی شده است؛ مانند اعجاز واژه «صمد» (توحید: ۲) و ارتباط آن با فضای خالی درون اتمها،
[۱۵۹] نمونه، ج۲۷، ص۴۴۰.
صفت «لطیف» و آفرینش موجودات ریز که با چشم دیده نمی‌شوند،
[۱۶۱] نمونه، ج۵، ص۳۸۶-۳۸۷.
آتش درون شاخه‌های سبز درختان،
[۱۶۳] نمونه، ج۱۸، ص۴۶۴-۴۶۶.
بودن آسمان دنیا محل کرات آسمانی که بر خلاف دیدگاه هیئت بطلمیوسی بوده است،
[۱۶۴] نمونه، ج۱۹، ص۱۶-۱۷.
تشبیه ضیق صدر به صعود در آسمان و تنگی نفس بر اثر کمبود هوا
[۱۶۶] نمونه، ج۵، ص۴۳۵.
و اعجاز علمی قرآن درباره اینکه کوهها همچون میخ و زره محکم، زمین را از لرزش حفظ می‌کنند.
[۱۶۸] نمونه، ج۱۱، ص۱۸۲-۱۸۳.
البته این موارد قابل نقد است و از بررسی تفصیلی آنها صرف نظر می‌کنیم.
بنابراین، اعجاز علمی را می‌توان یکی از ابعاد اعجاز قرآن کریم که در یک قرن اخیر به طور گسترده مطرح شده و در موارد محدودی قابل قبول است، برشمرد، با این حال انطباق قرآن با یافته‌های جدید علوم تجربی (در مواردی که قطعی باشد) و رازگوییهای قرآن در این موارد با توجه به امّی بودن آورنده آن قابل توجه مهم و گویای وحیانی بودن قرآن کریم است.
منابع:
اسلام و هیئت؛ الاعجاز الطبی فی القرآن؛ اعجاز قرآنی از نظر علوم امروزی؛ اعجاز قرآن؛ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر؛ باد و باران در قرآن؛ پرتوی از قرآن؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن؛ پیام قرآن؛ پیشگویی‌های علمی قرآن؛ تاریخچه زمان؛ تاریخ علوم؛ تصویر جهان در فیزیک؛ تفسیر الصافی؛ التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر منهج الصادقین؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نوین؛ التفسیر و المفسرون؛ التمهید فی علوم القرآن؛ تهذیب الاحکام؛ الجواهر فی تفسیر القرآن؛ خوابگردها؛ دانش عصر فضا؛ درآمدی بر تفسیر علمی قرآن؛ راه تکامل؛ رسائل ابن سینا؛ رهبران راستین؛ زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن؛ زنده جاوید و اعجاز جاویدان؛ طب در قرآن؛ فیزیک نوین؛ فی ظلال القرآن؛ قرآن و آخرین پدیده‌های علمی؛ القرآن و العلم؛ قرآن و علم روز؛ القرآن ینجلی فی عصر العلم؛ کتاب مقدس؛ الکون و الانسان بین العلم و القرآن؛ مجله اطلاعات علمی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مرزهای اعجاز؛ مطالب شگفت انگیز قرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ معارف قرآن؛ مقایسه‌ای میان تورات؛ انجیل قرآن و علم؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نگرشی به علوم طبیعی در قرآن؛ هفت آسمان.

فهرست مندرجات

۱ - پانویس
۲ - منبع


۱. رعد/سوره۱۳، آیه۲-۴.    
۲. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۰.    
۳. طارق/سوره۸۶، آیه۵-۸.    
۴. حجّ/سوره۲۲، آیه۵۴.    
۵. در آمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۳۷۸-۳۸۴.
۶. رسائل ابن سینا، ص۱۵۳-۱۷۳.
۷. التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۱۹-۴۳۱.
۸. درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۲۹۳-۲۹۴.
۹. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم.
۱۰. التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۱۳۰-۱۳۸.
۱۱. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۸۳-۸۴.
۱۲. رعد/سوره۱۳، آیه۲.    
۱۳. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۰.    
۱۴. نمونه، ج۱۰، ص۱۱۰-۱۱۱.
۱۵. نمونه، ج۱۷، ص۲۹.
۱۶. پیام قرآن، ج۸، ص۱۴۶.
۱۷. دانش عصر فضا، ص۵۵-۶۱.
۱۸. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۴۱.
۱۹. تاریخ علوم، ص۲۶۴-۲۶۷.
۲۰. مفردات، ص۵۸۵، «عمد».
۲۱. یس/سوره۳۶، آیه۳۸.    
۲۲. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۲۵-۲۶.
۲۳. المیزان، ج۱۷، ص۸۹.
۲۴. نمونه، ج۱۸، ص۳۸۲.
۲۵. دانش عصر فضا، ص۲۵-۳۶.
۲۶. الجواهر، مج ۹، ج۱۷، ص۱۴۴، ۱۶۷-۱۷۲.
۲۷. قرآن و آخرین پدیده‌های علمی، ص۱۳۱.
۲۸. القرآن و العلم، ص۳۵-۳۶.
۲۹. پیشگوئی‌های علمی قرآن، ص۳۴.
۳۰. فیزیک نوین، ص۲۰.
۳۱. مجله اطلاعات علمی، ش ۱۹۳.
۳۲. یس/سوره۳۶، آیه۳۸.    
۳۳. پژوهشی در اعجاز علمی، ج۱، ص۱۶۸.
۳۴. پژوهشی در اعجاز علمی، ص۱۶۹.
۳۵. یس/سوره۳۶، آیه۴۰.    
۳۶. نمونه، ج۱۸، ص۳۸۶-۳۸۹.
۳۷. دانش عصر فضا، ص۲۶-۳۶.
۳۸. مفردات ص۶۴۵، «فلک».
۳۹. نمونه، ج۱۸، ص۳۸۷.
۴۰. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۱۵-۲۱۶.
۴۱. دانش عصر فضا، ص۲۶.
۴۲. معارف قرآن، ص۲۵۲.
۴۳. رعد/سوره۱۳، آیه۲.    
۴۴. دانش عصر فضا، ص۳۷.
۴۵. فیزیک نوین، ص۲۰-۲۱.
۴۶. رعد/سوره۱۳، آیه۳.    
۴۷. شعراء/سوره۲۶، آیه۷.    
۴۸. یس/سوره۳۶، آیه۳۶.    
۴۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۵۰. لقمان/سوره۳۱، آیه۱۰.    
۵۱. ق/سوره۵۰، آیه۷.    
۵۲. طه/سوره۲۰، آیه۵۳.    
۵۳. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۹.    
۵۴. یس/سوره۳۶، آیه۳۶.    
۵۵. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۹.    
۵۶. مفردات، ص۳۸۴، «زوج».
۵۷. نمونه، ج۱۸، ص۳۷۷-۳۷۸.
۵۸. نمونه، ج۱۸، ص۳۷۸.
۵۹. زنده جاوید و اعجاز جاویدان، ص۳۹-۴۳.
۶۰. نمونه، ج۲۲، ص۳۷۶.
۶۱. اعجاز قرآن، ص۱۵.
۶۲. نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص۲۴.
۶۳. تفسیر نوین، ص۱۱.
۶۴. تصویر جهان در فیزیک، ص۹۴-۹۵.
۶۵. ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۹.    
۶۶. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۶۷. منهج الصادقین، ج۵، ص۱۵۸.
۶۸. رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
۶۹. مرزهای اعجاز، ص۱۱۸.
۷۰. مجمع البیان، ج۶، ص۵۱۳.
۷۱. باد و باران در قرآن، ص۹۲، ۹۵.
۷۲. التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، ص۴۶۱-۴۶۳.
۷۳. راه تکامل، ج۱، ص۷۵.
۷۴. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۶۲-۶۳.
۷۵. پیشگویی‌های علمی قرآن، ص۹۱-۹۳.
۷۶. رهبران راستین، ص۲۸۸-۲۹۴.
۷۷. زنده جاوید، ص۳۵، ۳۹.
۷۸. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۷۹. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۲.    
۸۰. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۸۱. طارق/سوره۸۶، آیه۶.    
۸۲. سجده/سوره۳۲، آیه۸.    
۸۳. قیامت/سوره۷۵، آیه۳۷.    
۸۴. دهر/سوره۷۶، آیه۲.    
۸۵. مؤمنون /سوره۲۳، آیه۱۴.    
۸۶. حجّ /سوره۲۲، آیه۵.    
۸۷. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۸۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۸۹. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۹۰. سجده/سوره۳۲، آیه۹.    
۹۱. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۹۲. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۴.    
۹۳. قیامت /سوره۷۵، آیه۳۹.    
۹۴. سجده/سوره۳۲، آیه۶-۹.    
۹۵. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۹۶. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۹۷. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۹۸. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۹۹. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۱۰۰. حجّ/سوره۲۲، آیه۵.    
۱۰۱. غافر/سوره۴۰، آیه۶۷.    
۱۰۲. طب در قرآن، ص۸۴.
۱۰۳. مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص۲۷۶، ۲۸۰.
۱۰۴. تاریخچه زمان، ص۱۴۵-۱۴۹.
۱۰۵. نمونه، ج۲۰، ص۲۲۸.
۱۰۶. نمونه، ج۱۳، ص۳۹۴-۳۹۵.
۱۰۷. التمهید، ج۶، ص۱۲۹-۱۳۹.
۱۰۸. اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۰۴.
۱۰۹. الصافی، ج۳، ص۳۳۷-۳۳۸.
۱۱۰. المیزان، ج۱۴، ص۲۷۸-۲۷۹.
۱۱۱. نمونه، ج۱۳، ص۳۹۵-۳۹۶.
۱۱۲. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۹۶-۹۷.
۱۱۳. بقره /سوره۲، آیه۲۹.    
۱۱۴. اسراء /سوره۱۷، آیه۴۴.    
۱۱۵. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۸۶.    
۱۱۶. رسائل ابن سینا، ص۱۲۸-۱۲۹، هفت آسمان، ص۸.
۱۱۷. التفسیر الکبیر، ج۲، ص۱۵۶.
۱۱۸. زمین و آسمان و ستارگان ازنظرقرآن، ص۲۲۹.
۱۱۹. نمل/سوره۲۷، آیه۸۸.    
۱۲۰. نمونه، ج۱۵، ص۵۶۸-۵۶۹.
۱۲۱. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۰.    
۱۲۲. طه/سوره۲۰، آیه۵۳.    
۱۲۳. نبا /سوره۷۸، آیه۷.    
۱۲۴. مرزهای اعجاز، ص۱۱۹.
۱۲۵. مطالب شگفت انگیز قرآن، ص۳۵-۳۶.
۱۲۶. القرآن یتجلی فی عصر العلم، ص۱۴۹.
۱۲۷. شمس/سوره۹۱، آیه۴.    
۱۲۸. نازعات /سوره۷۹، آیه۳۰.    
۱۲۹. پرتوی از قرآن، قسمت اول، ج۳۰، ص۱۰۵.
۱۳۰. اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷.
۱۳۱. مرسلات/سوره۷۷، آیه۲۵- ۲۷.    
۱۳۲. اعجاز قرآنی از نظر علوم امروزی، ص۸۰-۸۴.
۱۳۳. تاریخ علوم، ص۱۱۸ به بعد.
۱۳۴. خوابگردها، ص۱۶۱ به بعد.
۱۳۵. اسلام و هیئت، ص۱۷۴-۱۷۵.
۱۳۶. نور/سوره۲۴، آیه۴۵.    
۱۳۷. انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.    
۱۳۸. التمهید، ج۶، ص۳۴.
۱۳۹. فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۵۲۳.
۱۴۰. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۱، ص۱۳۵-۱۴۴.
۱۴۱. نمونه، ج۱۳، ص۳۹۶.
۱۴۲. ج۱۴، ص۵۰۸-۵۰۹.
۱۴۳. الکون و الانسان بین العلم و القرآن، ص۱۲۲-۱۲۳.
۱۴۴. قرآن و علم امروز، ص۶۹-۷۰.
۱۴۵. مائده /سوره۵، آیه۹۰.    
۱۴۶. بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.    
۱۴۷. نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.    
۱۴۸. نساء/سوره۴، آیه۴۳.    
۱۴۹. الاعجاز الطبی فی القرآن، ص۱۱۷-۱۲۲.
۱۵۰. نمونه، ج۲، ص۱۲۴-۱۲۶.
۱۵۱. طب در قرآن، ص۱۴۹-۱۵۷.
۱۵۲. کتاب مقدس، تثنیه ۱۴: ۲۶؛ متی ۲۶: ۲۹.
۱۵۳. تهذیب، ج۹، ص۱۱۸-۱۱۹.
۱۵۴. بقره/سوره۲، آیه۲۲۲.    
۱۵۵. نمونه، ج۲، ص۱۳۸-۱۳۹.
۱۵۶. طب در قرآن، ص۵۰-۵۱.
۱۵۷. اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۵۴-۶۳.
۱۵۸. کتاب مقدس، لاویان، ۱۵: ۱۹-۲۵.
۱۵۹. نمونه، ج۲۷، ص۴۴۰.
۱۶۰. انعام/سوره۶، آیه۱۰۳.    
۱۶۱. نمونه، ج۵، ص۳۸۶-۳۸۷.
۱۶۲. یس/سوره۳۶، آیه۸۰.    
۱۶۳. نمونه، ج۱۸، ص۴۶۴-۴۶۶.
۱۶۴. نمونه، ج۱۹، ص۱۶-۱۷.
۱۶۵. انعام/سوره۶، آیه۱۲۵.    
۱۶۶. نمونه، ج۵، ص۴۳۵.
۱۶۷. نحل/سوره۱۶، آیه۱۵.    
۱۶۸. نمونه، ج۱۱، ص۱۸۲-۱۸۳.







جعبه ابزار