اعلام الساجد باحکام المساجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اعلام الساجد باحکام المساجد
کتابی در احکام و فضیلت‌های مسجدالحرام، مسجدالنبی، بیت المقدس و دیگر مساجد، نوشته محمد بن بهادر زرکشی (م. ۷۹۴ق.)
این کتاب شامل احکام فقهی ویژه مسجدالحرام، مسجدالنبی، بیت المقدس و دیگر مساجد و از نخستین کتاب‌هایی است که به گونه مستقل بدین موضوع پرداخته‌اند. اعلام الساجد از منابع مهم فقه شافعی در احکام ویژه مساجد است که افزون بر احکام، به تاریخ و خلاصه‌ای از وضعیت مساجد سه گانه اشاره می‌کند.
ابوعبدالله بدرالدین، محمد بن بهادر زرکشی از دانشوران شافعی به سال ۷۴۵ق. در قاهره زاده شد. او را به دلیل حفظ کتاب المنهاج فی الفروع امام نووی، منهاجی خوانده‌اند. در کودکی نزد پدرش صنعت زرکش (زربافی) را آموخت
و گویا به همین سبب، وی را زرکشی گفته‌اند. او از استادان مصری همچون جمال الدین اسنوی، سراج الدین بلغینی و حافظ مغلطای بهره برد. سپس به حلب و دمشق سفر کرد و از استادان نام آور آن دیارها نیز بهره برد. دروس فقه و اصول را از شهاب الدین اذرعی در حلب فراگرفت و برای تسلط هر چه بیشتر بر دانش حدیث، به حلقه درس ابن کثیر در دمشق پیوست. سپس به قاهره بازگشت و در جست وجوی دانش‌های گوناگون کوشید تا به مقام استادی رسید و به تدریس فقه شافعی و افتاء پرداخت. همچنین ریاست خانقاه کریم الدین را در قرافه صغرا بر عهده داشت.
بیش از ۳۰ عنوان تالیف در دانش‌های گوناگون چون فقه، اصول، فروع و قرآن از وی بر جای مانده است.
آن چه در این میان شهرت یافته و به مؤلفش نیز شهرت بخشیده، کتاب ارزشمند البرهان فی علوم القرآن در حوزه دانش‌های قرآنی است که بیشتر کتاب‌های قرآنی به آن استناد کرده و از آن بهره برده‌اند. سیوطی (م. ۹۱۱ق.) کتاب الاتقان فی علوم القرآن را بر مبنای همین اثر نگاشته است.
زرکشی به سال ۷۹۴ق. در مصر درگذشت.
او در نگارش اعلام الساجد از منابع گسترده فقهی، لغوی، حدیثی و تاریخی بهره برده که از آن جمله‌اند: اخبار مکه ازرقی (برای نمونه: ص۴۶، ۵۲، ۵۷، ۶۷)، اخبار مکه فاکهی (برای نمونه: ص۵۲)، صحیح مسلم (برای نمونه: ص۶۷، ۱۸۲)، صحیح بخاری (برای نمونه: ص۵۴) و مناسک نووی (برای نمونه: ص۱۱۹). آثار تاریخی و فقهی بعد نیز به این کتاب استناد کرده‌اند که از آن جمله‌اند: نسیم الریاض علی شفاء القاضی عیاض نوشته علامه شهاب، الجامع اللطیف از ابن ظهیره، اتحاف الاخصاء بفضائل المسجدالاقصی اثر سیوطی. (مقدمه محقق، ص۵)
زرکشی حدیث‌های کتابش را گاه بدون سلسله اسناد راویان و گاه با ذکر دقیق آن‌ها آورده است. (برای نمونه: ص۴۳، ۱۱۷) گاهی نیز پس از آوردن روایت، راوی آن را جرح و تعدیل کرده است. (برای نمونه: ص۴۴)
وی کتاب را در چهار باب و یک مقدمه سامان داده است. در مقدمه کتاب، به بررسی معنای لغوی و شرعی مسجد پرداخته و سپس به سخنان و اختلاف‌ها درباره نخستین مسجد ساخته شده در زمین اشاره کرده است. فضیلت ساختن مسجد و آیات و روایت‌ها در این باره، از دیگر مطالب این مقدمه است. (ص۳۶ـ۳۹)
چنان که از نام کتاب پیدا است، زرکشی این کتاب را در بیان احکام فقهی مساجد نگاشته است. وی پیش از بیان احکام و ویژگی‌های مساجد سه گانه، به پیشینه تاریخی مکان‌های مسجدالحرام و مسجدالنبی نیز اشاره کرده و گاه آگاهی‌های گسترده به دست داده است. او باب نخست کتاب را به مسجدالحرام اختصاص داده و در آغاز به بنای کعبه پیش از هبوط آدم و سپس ساخت و سازهای آن همچون بنای ابن زبیر
و ویرانی و بازسازی آن به دست عبدالملک بن مروان اشاره دارد. (ص۴۳ـ۵۰) گفتار درباره نخستین کسی که بر کعبه پرده پوشاند (ص۵۱ـ۵۳)، گسترش مسجدالحرام (ص۵۷ـ۵۸)، و بیان مراد از این مسجد (ص۵۹ـ۶۱) بخش‌های آغازین این باب را برساخته‌اند.
او به بیان حدود حرم (ص۶۳ـ۶۵) و فلسفه آن‌ها (ص۶۵) پرداخته و ابیاتی در این زمینه آورده (ص۶۴) و درباره اسامی و حدود مکان‌هایی چون منا (ص۶۷)، مزدلفه (ص۷۱) و عرفات (ص۷۲ـ۷۳) قلم زده است. همچنین به منطقه‌ای گسترده تر از مکه نظر کرده و به بیان حجاز (ص۷۴ـ۷۵) و جزیرة العرب (ص۷۶ـ۷۷) و اسامی، حدود و وجه نام گذاری آن‌ها اشاره و نام‌های مکه را در ۳۰ عنوان یاد کرده است. (ص۷۸ـ۸۳)
زرکشی پس از دادن آگاهی‌های تاریخی، به بیان احکام و ویژگی‌های مسجدالحرام پرداخته است. شماره گذاری احکام از ویژگی‌های این کتاب به شمار می‌رود. او احکام این باب را در ۱۲۵ بند یاد کرده است که برخی از آن‌ها گم شده‌اند و در کتاب موجود نیستند. (برای نمونه: ص۲۱۹) او افزون بر بیان احکام فقه شافعی (برای نمونه: ص۶۷، ۸۵) که کتاب بر پایه آن نگاشته شده، به باورهای دیگر مذاهب همچون حنفی (برای نمونه: ص۸۵، ۱۴۴)، حنبلی (برای نمونه: ص۸۵) و مالکی (برای نمونه: ص۹۳، ۱۷۹) اشاره کرده است.
زرکشی پس از بیان حکم در یک بند، گاه فروعی را در شرح و تفصیل آن آورده و گاهی نیز برداشت‌های شخصی خود را که پیش از وی یاد نشده، با عنوان «فروع نقل نشده» بیان کرده است. (برای نمونه: ص۸۶) آغاز کردن برخی از احکام با پرسش، از شیوه‌های او در بیان احکام است. (برای نمونه: ص۸۹، ۱۰۲) برخی از احکام فقهی این باب بدین قرارند: تقدم امام بر ماموم در کعبه (ص۸۶)، نماز درون کعبه و بر سقف آن (ص۹۶ـ۹۷)، وضو و غسل با آب زمزم و باورهای فقهی درباره آن (ص۱۳۵ـ۱۳۷)، قطع درخت حرم (ص۱۵۵)، و صید در آن. (ص۱۵۴)
نویسنده افزون بر احکام فقهی مسجدالحرام، به ویژگی‌ها و فضیلت‌ها و آداب زیارت آن در بندهایی جداگانه پرداخته؛ همچون: دعا کردن هنگام دیدن کعبه (ص۱۰۹)، وارد شدن به مسجدالحرام با خضوع و خشوع، و فضیلت نماز در این مسجد. (ص۱۱۲ـ۱۱۳)
باب دوم کتاب درباره مسجدالنبی است که همچون باب نخست، در آغاز به تاریخ مدینه و مسجدالنبی پرداخته است. نویسنده این باب را با ساخت و سازهای مسجدالنبی آغاز می‌کند (ص۲۲۳ـ۲۲۵) و سپس حدود حرم مدینه (ص۲۲۶ـ۲۲۹) و نام‌های این شهر را می‌آورد. (ص۲۳۲ـ۲۳۶)
وی احکام، ویژگی‌ها و فضیلت‌های مسجدالنبی را در ۴۰ بند یاد کرده که برخی از آن‌ها بدین قرارند: حرمت صید (ص۲۴۳ـ۲۴۵)، خاک و سنگ حرم مدینه (ص۲۴۵)، استحباب روزه و صدقه در مدینه، نذر نماز گزاردن در مسجدالنبی (ص۲۶۹) و فضیلت نماز در آن مسجد. (ص۲۴۶)
باب سوم کتاب به تاریخ، احکام و فضیلت‌های مسجدالاقصی اختصاص دارد. نویسنده در این باب، نام‌های مسجدالاقصی و آیات و روایت‌های فضیلت این مسجد را یاد کرده و سپس به احکام مسجدالاقصی در۲۰ بند پرداخته است که از آن جمله‌اند: فضیلت نماز و مقدار فضیلت آن (ص۲۸۷)، استحباب ختم قرآن در مسجدالاقصی (ص۲۸۸) و استحباب احرام برای حج و عمره از این مسجد. (ص۲۸۹)
باب چهارم کتاب در بیان احکام همه مساجد به گونه مطلق است که در ۱۳۷ بند تنظیم شده است. برخی از احکام این باب عبارتند از: جواز خوابیدن در مساجد (ص۳۰۵)، خوردن نان و میوه در مساجد (ص۳۲۹)، بیرون بردن سنگ و خاک از مساجد (ص۳۴۰)، روشن کردن مسجد با روغن نجس (ص۳۶۱)، ساختن مسجد در گورستان (ص۳۵۶) و کوتاه کردن ناخن و مو در مسجد. (ص۴۰۷)
ابوالوفاء مصطفی مراغی کتاب اعلام الساجد را با بهره گیری از چند نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای مختصر در شرح حال و آثار زرکشی نگاشته و در انتشارات احیاء تراث اسلامی قاهره به سال ۱۳۸۴ق. در ۴۴۷ صفحه با قطع وزیری به چاپ رسانده است. ابوالوفاء فهرست‌هایی از آیات، حدیث‌ها، نام‌های خاص و مکان‌ها را همراه عکس‌هایی از حرم مکی و مدنی در پایان کتاب گنجانده است. تصحیح دیگر کتاب به دست ایمن صالح شعبان صورت پذیرفته است. او این کتاب را در انتشارات دار الکتب العلمیه لبنان به سال ۱۴۱۶ق. به چاپ رسانده است. وی تحقیق خود را بر پایه تحقیق اول سامان داده و علت انتشار دیگر بار آن را کمیابی چاپ و تحقیق اول دانسته است.
الاتقان: السیوطی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش سعید، لبنان، دار الفکر، ۱۴۱۶ق؛ الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ البرهان فی علوم القرآن: الزرکشی (م. ۷۹۴ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق؛ شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛ معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛ معجم مطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛ هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. ۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اعلام الساجد باحکام المساجد».
