افضل‌الدین خونجی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَفْضَل‌ُالدّين‌ِ خونَجى، ابوعبدالله‌محمد بن نام‌آور بن‌عبدالملك (جمادي‌الاول ۵۹۰ - ۵ رمضان ۶۴۶/مة ۱۱۹۴-۲۲ دسامبر ۱۲۴۸)، دانشمند علوم عقلى ايرانى و قاضى در مصر. برخى از منابع متأخر نام پدر و سال وفات او را به اختلاف آورده‌اند (نك: ابن قنفذ، ۳۲۰؛ طاش‌كوپري‌زاده، ۱/۲۷۵). انتساب او ظاهراً به خونَج (= خونا، خونه)، قصبه‌اي در نزديكى زنجان است كه نبايد آن را با خُنج، از توابع لارستان در فارس، اشتباه گرفت (نك: ابن حوقل، ۲/۳۳۳؛ ياقوت، ۲/۴۹۹-۵۰۰؛ حمدالله، ۶۶؛ قس: فسايى، ۱/۱۱۴).
از گزارش ذهبى ( العبر، ۳/۲۵۵) برمى‌آيد كه افضل‌الدين پيش از اقامت در مصر، در ايران به تحصيل علم پرداخته است. او افزون بر احاطه به علوم عقلى در فقه نيز دست داشت و خود بر مذهب شافعى بود. چندگاهى در مصر به تدريس در مدارس صالحيه و صلاحيه پرداخت و مدتى نيز قاضى‌القضاتى مصر و توابع آن را عهده‌دار بود (ابن ابى اصيبعه، ۲/۱۲۰؛ ابوشامه، ۱۸۲؛ سبكى، ۵/۴۳؛ ذهبى، سير...، ۲۳/۲۲۸). با آنكه از او در مقام قضا به نيكى ياد كرده‌اند (ابوشامه، همانجا)، سيوطى از انتصاب او به اين سمت به سختى انتقاد مى‌كند، از آن‌رو كه شخصيت فلسفى او بر فقاهتش غالب بوده است (۱/۵۴۱؛ نيز نك: مقريزي، ۷/۳۲۶).
از شاگردان نامدار او مى‌توان از موفق‌الدين ابن ابى اصيبعه ياد كرد كه در ۶۳۲ق/۱۲۳۵م در قاهره به حلقة درس او پيوسته، و دانش او را، افزون بر فلسفه و امور دينى در ديگر رشته‌ها نيز استوار يافته است (ابن ابى اصيبعه، همانجا). شاگرد ديگر وي عزالدين محمد اربلى در مرثيه‌اي به مناسبت درگذشت استاد، او را به علم و فضيلت ستوده است. مرگ افضل‌الدين در قاهره اتفاق افتاد و در گورستان قرافه به خاك سپرده شد (همانجا؛ مقريزي، ۷/۳۲۶- ۳۲۸).
آثار:
۱. الجمل، در منطق كه با نامهاي الجمل المنطقية ( ۲ ، ESCشم يا المختصر نيز از آن ياد مى‌شود. نسخه‌هاي چندي از آن در لندن، قاهره، الجزاير و مشهد I/۸۳۸) S, GAL, I/۶۰۷; و پاريس ( دوسلان، شم موجود است.
از شرحهاي اين كتاب مى‌توان از اين آثار ياد كرد: ۱. شرح ابن واصل حموي (براي نسخه‌هاي خطى آن، نك: نموي، شم ۱۴۰۷ ؛ ، GAL نيز ، GAL,S همانجاها؛ نيز نك: ۲ ، ESCشم ۶۴۷ ,۶۱۵ )؛ ۲. شرح ابن مرزوق تلمسانى (نك: ه د، ابن مرزوق، شم ۱؛ قس: حاجى‌خليفه، ۲/۱۹۸۶ ، كه ميان مؤلف و شارح الجمل خلط كرده است ؛ نيز نك : ۲ ، ESCشم ۶۵۴ ,۶۱۴ ؛ دوسلان، شم (۶ )۱۳۹۶ ؛ قس: I/۸۳۶ S, ؛ GAL, ، GAL همانجا، كه از دو ابن مرزوق و دو شرح جداگانه سخن رفته است)؛ ۳. حاجى خليفه از شرح ابن استار تدرومى تلمسانى با نام كفاية العمل ياد كرده است (همانجا)؛ ۴ و ۵. شرحى نيز از محمد بن ابوالعباس حسينى، در لندن موجود است ، GAL) همانجا) و شرح ديگري از محمد بن عبدالجبار با نام نظم الجمل (همانجا).
۲. الموجز، در منطق كه منابع كهن از آن به عنوان اثري مستقل ياد كرده‌اند (قس: حاجى‌خليفه، ۲/۱۹۰۱)، اما بروكلمان آن را خلاصه‌اي از الجمل دانسته، و به نسخه‌هايى از آن در پاريس، كمبريج و فاس اشاره كرده است I/۸۳۸) S, .(GAL, بر اين اثر نيز شرحهايى نوشته شده است: ۱. شرح سراج‌الدين ارموي؛ ۲. شرح محمد بن احمد شريف تلمسانى؛ ۳. شرح عيسى بن داوود منطقى با نام الايضاح ؛ ۴. شرح فخرالدين ابوالحسين على بن محمد نَبْدي (براي نسخه‌هاي خطى همة شرحها، نك: همانجا).
۳. كشف الاسرار عن غوامض الافكار، در منطق با شرح كاتبى قزوينى و حاشية ابن بديع بندهى (حاجى خليفه، ۲/۱۴۸۶). نسخه‌اي از آن با شرح كاتبى قزوينى در كتابخانة توپكاپى‌سرايى تركيه موجود است ، TS) شم ۶۷۸۳ ؛ نيز نك: ۲ ، ESCشم .(۶۶۷ در برخى منابع موضوع اين كتاب را علوم طبيعى دانسته‌اند (نك: اسنوي، ۱/۵۰۲؛ سيوطى، همانجا؛ ووستنفلد، .(۱۳۱ بروكلمان نسخه‌هايى از اين اثر را در مادريد و قاهره ، GAL) همانجا) و شرح كاتبى قزوينى بر آن را در رامپور گزارش كرده است ، GAL,S) همانجا).
۴. شرح كليات قانون ابن سينا، كه نسخه‌اي از آن در پاريس شناسايى شده است (نك: دوسلان، شم .(۲۹۳۷ به گفتة حاجى خليفه (۲/۱۳۱۲) ابن قُف‌ّ در شرح ۶ جلدي خود بر كليات قانون ابن سينا، از گفتار افضل‌الدين خونجى و پاسخهاي او بر ايرادات فخرالدين رازي سود برده است.
۵. مختصر المطالب العالية، در عقايد (براي نسخه‌هاي خطى آن، نك: I/۹۲۲ S, .(GAL, اين اثر خلاصه‌اي است از المطالب العالية فخرالدين رازي كه در آن برخى از بخشهاي دشوار كتاب تفسير شده است (معلوف، ۳۳۸-۳۳۹).
از افضل‌الدين خونجى چند اثر ديگر نيز نام برده‌اند: مقالة فى الحدود و الرسوم، شرحى بر گفتار ابن سينا دربارة نبض و نيز كتاب ادوار الحمّيات (ابن ابى اصيبعه، ۲/۱۲۱).
مآخذ: ابن ابى اصيبعه، احمد، عيون الانباء، به كوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، ليدن، ۱۹۳۹م؛ ابن قنفذ، احمد، الوفيات، به كوشش عادل نويهض، بيروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، الذيل على الروضتين ( تراجم الرجال )، به كوشش محمدزاهد كوثري، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م؛ اسنوي، عبدالرحيم، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوري، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛ حاجى خليفه، كشف؛ حمدالله مستوفى، نزهةالقلوب، به كوشش گ. لسترنج، ليدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م؛ ذهبى، محمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيى هلال سرحان، بيروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعيد بن بسيونى زغلول، بيروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبري، بيروت، دارالمعرفه؛ سيوطى، حسن المحاضرة، به كوشش محمدابوالفضل ابراهيم، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م؛ طاش كوپري‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ فسايى، حسن، فارس‌نامة ناصري، به‌كوشش منصور رستگارفسايى، تهران،۱۳۶۷ش؛ معلوف، عيسى اسكندر، «من نفائس الخزانة التيمورية»، مجلة المجمع العلمى العربى، دمشق، ۱۹۲۳م، شم ۳؛ مقريزي، احمد، المقفى الكبير، به كوشش محمد يعلاوي، بيروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م؛ ياقوت، بلدان؛
