افلاکی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
افلاكى جلد: ۹ شماره مقاله:۳۷۶۰
اَفْلاكى، شمس الدين احمد عارفى (۷۶۱ق /۱۳۶۰م )، از شاگردان و مريدان شيخ جلال الدين عارف نواده جلال الدين محمد مولوی و مؤلف كتاب مناقب العارفين. اين كتاب با اينكه از جهت اشتمال بر احوال مشايخ سلسله مولويه و خاندان جلال الدين مولوی دارای اهمیت و فوايد بسيار است، اما از زندگانى مؤلف اطلاعات چندانى به دست نمى دهد. اينكه ثاقب دده (ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۵) نام پدر او را اخى ناطور نوشته است، درست نمى نمايد، زيرا اخى ناطوری كه افلاكى در مناقب العارفين (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۳۵) ازاو ياد كرده، و ظاهراً مستند ثاقب دده بوده، نمى تواند پدر او باشد، زيرا كه وی در زمان حيات جلال الدين مولوی بيش از ۱۰۰ سال داشته است (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۳۵؛ گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ج۱، ص۱۷۱؛ يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۹ -۱۰).
افلاكى به سبب دلبستگى بسيار به شيخ خود، عارف چلبى، به عارفى معروف شد(افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۴؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۳۸۸؛ ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۶؛ ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۷). پدر او به دربار ازبك خان فرمانروای آلتين اردو (۷۱۲-۷۴۱ق /۱۳۱۲-۱۳۴۰م) وابسته بود و در شهر«سرای« درگذشت (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۳۱-۹۳۲؛ يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۹ -۱۰). به گفته ثاقب دده (ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۵) افلاكى در قونيه به دنيا آمده، و چون وفات او در ۷۶۱ق بوده است، و استادان و پيرانش به اوايل سده ۸ق تعلق داشته اند، مى توان گفت كه ولادت او در اواخر سده ۷ و در حدود ۶۹۰ق روی داده است (يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۹). وی از بدرالدين تبريزی، معمار آرامگاه مولانا كه در نجوم، رقوم، هندسه، كيميا و نيز سحر دست داشت، كسب دانش كرد و به مجالس سلطان ولد، فرزند مولانا، نيز راه يافت (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۱۴؛ ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۷؛ سپهسالار فريدون، رساله در احوال مولانا جلال الدين مولوی، ج۱، ص۳۹) و در صرف و نحو و عرفان و حكمت به مقام استادی رسيد. او خود مى گويد كه نزد سراج الدين مثنوی خوان، عبدالمؤمن توقاتى و نظام الدين ارزنجانى نيز به فراگيری علوم پرداخته است (سپهسالار فريدون، رساله در احوال مولانا جلال الدين مولوی، ج۱، ص۲۷۲؛ سپهسالار فريدون، رساله در احوال مولانا جلال الدين مولوی، ج۱، ص۵۵۹؛ سپهسالار فريدون، رساله در احوال مولانا جلال الدين مولوی، ج۲، ص۸۹۸). ظاهراً چون وی در جزئيات علم هيأت و فلكيات تبحر يافته بود، به »افلاكى» معروف شد (ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۵). گفته اند كه در تپه علاءالدين در قونيه رصدخانه ای بوده كه وی رياست آن را برعهده داشته است (گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ج۱، ص۱۷۱). ثاقب دده (ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۵ -۶) نقل كرده است كه او و استادانش، همچون بدرالدين تبريزی و حمدالدين جندی، استيلای كيغاتوخان نوه چنگيز خان برقونيه و قتل عام مردم را از طريق علم نجوم پيش بينى كرده بودند كه البته چنين نشد و به گفته همو اين بلا به دعای بهاءالدين ولد بر طرف گرديد. گرچه اين روايت از لحاظ زمانى و تاريخى درست نمى نمايد (يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۱۰؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۶۱۱ -۶۱۳)، ليكن اشتغال افلاكى را به نجوم و علت اشتهار او را به افلاكى تأييد مى كند.
افلاكى مورد توجه خاص عارف چلبى بود، چندانكه به گفته خود در سفرهای وی به شهرهای آناتولى، سلطانیه و تبريز (۷۱۶ق ) او را همراهى مى كرد (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۸۵۸؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۹۳۱ -۹۳۲؛ يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۱۱)، اما چون عارف چلبى به سببى از او رنجيد، وی دچار بيماری سختى شد، تا اينكه سرانجام چلبى در شهر كوتاهيه از او دلجويى كرد و وی سلامت خود را باز يافت (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۵۳ -۹۵۴؛ ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۶).
وی در خدمت عارف چلبى به درجات عالى نائل شد و اهل طريقت او را سزاوار مقام مرشدی دانستند، ولى وی با عذرخواهى از پذيرفتن اين مقام گوشه نشينى اختيار كرد و چندی بعد به سبب اصرار و ازدحام دوستاران و بالا گرفتن شهرتش ناچار به جانب »حرمين محترمين» رهسپار شد و مدت درازی در جوار مرقد مطهر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) عزلت گزيد (ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، ج۳، ص۸).
افلاكى بعد از مرگ عارف چلبى (۷۱۹ق /۱۳۱۹م) بر طبق وصيت او به نگهبانى تربت مولانا پرداخت و يكى از «مثنوی خوانان» آنجا شد (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۵۴؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۷۰؛ گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ج۱، ص۱۷۳). پس از مرگ عارف چلبى وی در زمره مريدان فرزندش عابد چلبى درآمد (يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۱۱) و هنگامى كه عابد از جانب تمورتاش به ولايت اوج فرستاده شد تا امرای آن ناحيه را به اطاعت و انقياد ترغيب كند، افلاكى نيز با او همراه بود (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۷۸- ۹۷۹). پس از آن ظاهراً تا آخر عمر، ديگر قونيه را ترك نكرد و در همانجا وفات يافت و نزديك تربت مولانا به خاك سپرده شد. محل دفن او امروزه به درستى معلوم نيست، ولى در ۱۹۲۹م سنگ مزارش در نزديكى آرامگاه مولانا پيدا شد و اكنون در موزه مولانا نگهداری مى شود (گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ج۱، ص۱۷۳).
افلاكى شهرت خود را مديون تأليف بسيار مهم خود مناقب العارفين است. وی خود درباره سبب تأليف اين كتاب مى گويد: روزی در حضور عارف چلبى و گروهى از بزرگان درباره تذكره الاولياء عطار سخن به ميان آمد و حاضران تأليف چنان كتابى را در شرح احوال حضرت مولانا و خاندان و اصحاب او بسيار مناسب دانستند. از اين رو عارف چلبى، مرا به تأليف چنين كتابى مأمور كرد (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۴؛ يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۱۷- ۱۸). افلاكى اثر خود را در ۷۱۸ق /۱۳۱۸م شروع كرد و در ۷۵۴ق / ۱۳۵۳م به پايان رساند (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۴؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۷۰؛ يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۱۱-۱۲؛ يازيجى تحسين، »زندگانى شمس الدين احمد افلاكى»، ج۱، ص۲۰).
يكى از مآخذ عمده مناقب العارفين، رساله فريدون بن احمد سپهسالار بوده، و افلاكى نزديك به سه چهارم مطالب آن را با تغييری مختصر در عبارات و بدون ذكر مآخذ نقل كرده است (يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۲۴؛ يازيجى تحسين، »زندگانى شمس الدين احمد افلاكى»، ج۱، ص۲۰- ۲۷)، ولى چون نمونه ای كه در اين كار در نظر داشته، تذكره الاولياء عطار بوده است، روايات گردآوری شده را به ترتيب تاريخى تنظيم كرده است . وی در مطالب مربوط به دوران حيات خود غالباً به مشاهدات خود و يا به نقل و روايت سخنان اشخاص مختلفى كه مورد اعتماد او بوده اند، استناد جسته است . او خود در آغاز كتاب (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۱، ص۴) درباره طرح كلى و دامنه موضوعات مندرج در آن مى گويد كه »قواعد اصول آن مجموع را در ده فصول منحصر» گردانيده است. آنگاه فصول دهگانه را كه شرح احوال، كرامات و مناقب جلال الدين محمد مولوی و خاندان و فرزندان و ياران اوست، بدين سان بر مى شمارد: ۱. بهاءالدين ولد، ۲. سيد برهان الدين محقق ترمذی، ۳. مولانا جلال الدين محمد مولوی، ۴. شمس الدين تبريزی، ۵. صلاح الدين زركوب، ۶. حسام الدين چلبى، ۷. سلطان ولد، ۸. جلال الدين چلبى امير عارف، ۹. شمس الدين چلبى امير عابد، ۱۰. اولاد و اخلاف اين خاندان (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۵ -۶).
از آنجا كه منابع تاريخى چندانى درباره آناتولى سده های ۷ و ۸ق در دست نيست، كتاب افلاكى از اين لحاظ دارای ارزش و اهميت خاص است و بسياری از وقايع مهم آسيای صغير آن زمان در اين كتاب نقل شده است. علاوه بر اين از لحاظ شرح احوال دانشمندان و عارفان، خصوصاً ذكر جزئيات روايتهای مربوط به مولانا جلال الدين بلخى و پدر و مربيان و فرزندان و جانشينان او و شرح و تفصيل اخبار و وقايع مربوط به اين سلسله از منابع بسيار معتبر به شمار مى رود و همواره مورد استفاده محققان و مولوی شناسان قديم و جديد بوده است. افلاكى به دو تن از شاگردان و شارحان عقايد ابن عربى يعنى صدرالدين قونوی و فخرالدين عراقى نيز اشاراتى دارد و از صحبت آنان با مولانا سخن مى گويد (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۹۶؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۱۲۰؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۳۹۹؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۴۰۰؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۶۰۱؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۶۰۹؛ افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۴، ص۶۱۰). همچنين در سراسر كتاب او، به نام معين الدين پروانه (د۶۷۵ق / ۱۲۷۶م) وزير با نفوذ سلجوقيان بر مى خوريم كه مساعدت های فراوان و ارادت خاص وی به مولانا در طول عمر او و بعد از مرگش به ياران او، مكرر شرح داده شده است.
روايت های افلاكى بعضى دارای مرجع كتبى است و برخى بدون سند و بر اقوال اشخاص مختلف و يا بر مشاهدات خود او مبتنى است. روايت های مبتنى بر كرامات اغراق آميز نيز در اين ميان فراوان است. اساس اين تأليف، چنانكه اشاره شد، رساله فريدون سپهسالار بوده است. جز اين كتاب اهم مآخذ كتبى افلاكى عبارتند از، ولدنامه (ابتدانامه)، رباب نامه، انتها نامه و معارف سلطان ولدفرزندمولانا، معارف سلطان العلماء بهاء الدين ولد، مقالات شمس الدين تبريزی، فيه مافيه و مكتوبات مولانا جلال الدين و نيز مثنوی و ديوان اشعار او (يازيجى تحسين، »زندگانى شمس الدين احمد افلاكى»، ج۱، ص۲۰- ۳۵). بيشتر اشعاری كه در مناقب العارفين نقل شده، از ديوان كبير و مثنوی مولاناست، ولى در سراسر كتاب اشعار ديگری نيز ديده مى شود كه سراينده آنها معلوم نيست. افلاكى به زبان عربى و ادب فارسى به خوبى آشنا بوده، و انشائى شيوا و روان داشته است (نفيسى سعيد، تاريخ نظم و نثر در ايران، ج۱، ص۱۴۳؛ صفا ذبيح الله، گنجينه سخن، ج۴، ص۲۸۱).
اين كتاب از لحاظ اشتمال بر شرح آداب و مراسم صوفيانه آن روزگار، دارای اهميت خاصى است و در سراسر آن اصطلاحات عرفانى و خانقاهى همه جا به چشم مى خورد. مناقب العارفين يك بار به دست احمد بن محمد كه ظاهراً از شاگردان و مريدان جلال الدين بخاری (۷۸۵ق) بوده، به نام خلاصه المناقب تلخيص شده، و مطالبى كه در آن بر خلاف آراء علمای ظاهر ديده مى شده، حذف گرديده است. بار ديگر عبدالوهاب بن جلال الدين محمد همدانى آن را در ۹۴۷ق با عنوان ثواقب المناقب اولياء الله تلخيص كرد و بسياری از روايات و حكايات آن را كه خود غير مفيد تشخيص مى داد، از آن حذف كرد و توضيحات و مطالب ديگری بر آن افزود. اين تلخيص و تهذيب را درويش محمود مولوی در ۹۹۸ق به نام ترجمه مناقب ثواقب، به تركى ترجمه و به سلطان مراد سوم تقديم كرد. چند ترجمه تركى از اصل اين كتاب نيز در دست است: يكى ترجمه زاهد بن عارف به نام مخزن الاسرار، در ۸۰۳ق كه مترجم برخى از بخش های مربوط به احوال شمس تبريزی را از آن حذف كرده است؛ ديگری ترجمه گورك زاده حسن، در ۱۲۱۰ق، و نيز ترجمه عبدالباقى بن شيخ سيد ابوبكر دده افندی، در ۱۲۱۲ق . اخيراً تحسين يازيجى اين كتاب را به صورت كامل و بر اساس نسخه مصحّح خود به تركى ترجمه، و در ۱۹۵۴م در آنكارا طبع و نشر كرده است . ردهاوس ۱ خلاصه ای از كتاب را به انگليسى ترجمه، و ضمن مقدمه جلد اول ترجمه خود از مثنوی، در سلسله كتاب های شرقى تروبنر۲ در لندن (۱۸۸۱م) منتشر ساخت. ترجمه فرانسوی ۳ مناقب العارفين توسط كلمان هوار در پاريس (۱۹۱۸- ۱۹۲۲م) به چاپ رسيد. ترجمه اردوی آن نيز از سوی حافظ احمد عليخان رامپوری در رامپور (۱۳۱۹ق) به نام مقامات مولانا روم طبع شد (يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، ج۱، ص۳۱- ۳۵).
طبع اول مناقب العارفين به عنوان سوانح عمری حضرت مولانا رومى مسمى به مناقب العارفين در ۱۸۹۷م در آگره انتشار يافت، بار دوم تحسين يازيجى آن را در دو جلد بر اساس نسخه های معتبر با نقد و حواشى و تعليقات سودمند در ۱۹۵۹ و ۱۹۶۱م و بار ديگر در ۱۹۷۶ و ۱۹۸۰م در آنكارا به طبع رساند.
از افلاكى ۴ غزل به تركى و ۲ رباعى به فارسى موجود است كه به مناسبت درگذشت عارف چلبى سروده شده است . ۳ غزل از اين ۴ غزل در پايان ديوان تركى سلطان ولد «استانبول، ۱۳۴۱ق« با عنوان »علاوه اول» چاپ شده است (افلاكى احمد، مناقب العارفين، ج۲، ص۹۷۳؛ يازيجى تحسين، »زندگانى شمس الدين احمد افلاكى»، ج۱، ص۲۱؛ گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ج۱، ص۵۶۳ -۵۶۷).
-------------------------------------------------------
(۱) افلاكى احمد، مناقب العارفين، به كوشش تحسين يازيجى، آنكارا، ۱۹۶۷م؛
(۲) ثاقب دده، سفينه نفيسه مولويان، مصر،۱۲۸۳ق؛
(۳) سپهسالار فريدون، رساله در احوال مولانا جلال الدين مولوی، به كوشش سعيد نفيسى، تهران، ۱۳۲۵ش؛
(۴) صفا ذبيح الله، گنجينه سخن، تهران، ۱۳۵۰ش؛
(۵) گولپينارلى عبدالباقى، مولويه بعد از مولانا، ترجمه توفيق ه . سبحانى، تهران، ۱۳۶۶ش؛
(۶) نفيسى سعيد، تاريخ نظم و نثر در ايران، تهران، ۱۳۴۴ش؛
(۷) يازيجى تحسين، »زندگانى شمس الدين احمد افلاكى»، معارف اسلامى، تهران، ۱۳۵۰ش، شم ۱۲؛
(۸) يازيجى تحسين، مقدمه بر مناقب العارفين، آنكارا، ۱۹۶۷م؛
