الازهری، محمد بن احمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابومنصور محمد بن احمد بن طلحة بن نوح بن الازهر» مشهور به الازهری، لغت شناس، ادیب، فقیه و
مفسر شافعی در سال ۲۸۲ هجری قمری در هرات زاده شد.
وی نزد مشاهیر علم و ادب آن شهر دانش آموخت. با آنکه منابع کهن او را شافعی
مذهب می‌خوانند، ولی برخی از محققان معاصر بدلیل پاره‌ای از عبارات او در تهذیب، از جمله دشنامی را که وی به عبیدالله بن زیاد داده است، دال بر
تشیع یا گرایش او به تشیع دانسته‌اند. اگرچه در
فقه و
تفسیر تبحر داشت، ولی آنچه مایه ی اصلی شهرت اوست، گردآوری و تدوین یکی از مهم‌ترین قاموس‌های زبان عربی «تهذیب اللغة» است.
ازهری در سال ۳۱۲ ق به قصد
زیارت خانه
خدا راهی
مکه مکرمه شد. گروهی از قرمطیان در ریگزار هبیر واقع در
عربستان بر کاروانی از
حجاج که از مکه باز می‌گشت، تاختند. بسیاری از کاروانیان را کشتند، یا اسیر کردند و جمعی از آنان نیز بر اثر تشنگی و گرسنگی از میان رفتند. ازهری نیز که در میان کاروانیان بود،
اسیر شد و چندی در میان گروه‌هایی از مهاجمان که از طوایف هوازن و تمیم و اسد بودند، به سر برد. خود در مقدمه تهذیب این مطالب را ذکر کرده است، و گفته است که پس از حمله و تقسیم
غنایم ، به دست گروهی از عرب‌های بادیه نشین افتاده که ذوق و قریحه ی بدوی داشته‌اند و به ندرت در کلامشان لحن یا خطای فاحشی راه یافته بود و از لهجه سالم و دست نخورده‌ای برخودار بودند، لذا معاشرت با آنها را غنیمت شمرده و از آنها در انتخاب کلمات فصیح و صحیح بهره برده است.
به درستی نمی‌دانیم که او کی و چگونه از اسارت رهایی یافته است. آنچه منابع دراین باره آورده‌اند، تنها شامل اشاره‌هایی مبهم است به اینکه چگونه وی در جستجوی لغت به سرزمین‌های عرب سفر کرده، یا چگونه به
بغداد رفته است؛ ولی در نقل این
روایات ، هیچ گاه ترتیب
تاریخ مراعات نشده است. به هر حال، وی ظاهرا اندکی پیش یا پس از اسارت به بغداد سفر و با
ابن درید نیز دیدار کرد. ولی رفتار ابن درید مایه ناخشنودی و سپس انتقاد شدید ازهری از او شد و اقامت او در بغداد ظاهرا به درازا نکشید و چندی بعد به هرات بازگشته و به تدوین لغت نامه ی خود پرداخته است. او تا پایان عمر در هرات زیسته و در همان شهر در سال ۳۷۰ ق درگذشته است.
۱- ابراهیم بن محمد بن عرفة نفطویه؛
۲- ابوبکر محمد بن سری بن سهل، معروف به ابن سراج؛
۳- عبدالله بن محمد بن عبد العزیز بغوی.
۴- ابوالفضل محمد بن ابی جعفر منذری هروی؛
۵- ابومحمد مزنی؛
۶- ابومحمد عبدالله بن محمد بن هاجک؛
۷- ابومحمد عبدالله بن عبد الوهاب بغوی.
او شاگردان بسیاری داشت که برخی از آنها در تالیف کتاب
تهذیب اللغة او را کمک رساندند:
۱- ابوعبید احمد بن محمد هروی؛
۲- الشار ابونصر؛
۳- امیر غرشستان؛
۴- ابواسامة جنادة بن محمد بن حسین ازدی هروی؛
۵- ابوذر عبد بن حمید؛
۶- ابوعثمان سعید قرشی؛
۷- حسین باشانی.
۱- تهذیب اللغة.
۲- الادوات؛
۳- تفسیر الفاظ مختصر المزنی؛
۴- التقریب فی التفسیر؛
۵- تفسیر اسماء الله عزوجل؛
۶- تفسیر اصلاح المنطق؛
۷- تفسیر السبع الطوال؛
۸- تفسیر شعر ابی تمام؛
۹- تفسیر شواهد غریب الحدیث؛
۱۰- الرد علی اللیث؛
۱۱- علل القراءات؛
۱۲- معرفة الصبح؛
۱۳- ناسخ القرآن و منسوخه.
نرم افزار قاموس۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
