• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الجرح و التعدیل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



الجرح‌ و التعدیل‌، از مهم‌ترین‌ کتاب‌ها در دانش‌ جرح‌ و تعدیل‌ ، تألیف‌ ابن‌ ابی‌حاتمِ رازی‌ (متوفی‌ ۳۲۷) است.



چارچوب‌ اصلی‌ کتاب‌ بر‌گرفته‌ از التاریخ‌ الکبیر ابوعبداللّه‌ محمد بن‌ اسماعیل‌ بخاری‌ است‌.
[۱] محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌ لمن‌ ذمّ التاریخ‌، ج۱، ص‌۲۲۰، چاپ‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بیروت‌، بی‌تا.
[۲] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه عبدالرحمان‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
[۳] رفعت‌ فوزی‌ عبدالمطلب‌، ابن‌ابی‌حاتم‌ الرازی‌ و اثره‌ فی‌ علوم‌ الحدیث‌، ج۱، ص‌ ۱۸۵ـ۱۹۱، قاهره‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
بخاری‌ در کتاب‌ خود غالباً به‌ ذکر نام‌ افراد بسنده‌ کرده‌ و به‌ تعدیل‌ یا جرح‌ آنان‌ نپرداخته‌، ولی‌ ابن‌ ابی‌حاتم‌ علاوه‌ بر گردآوری‌ اقوال‌ و آرای‌ عالمان‌ در باب‌ جرح‌ و تعدیل‌ راویان‌ ، نام‌ بسیاری‌ از آنان‌ را که‌ در کتاب‌ بخاری‌ نیامده‌، ذکر کرده‌ است‌.
[۴] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه عبدالرحمان‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
ابن‌ ابی‌حاتم‌ در کتاب‌ خود از آرای‌ کسانی‌ همچون‌ شُعبَة ‌بن‌ حَجّاج‌ (متوفی‌۱۶۰)، سُفیان‌ ثَوری‌ (متوفی‌ ۱۶۱)، یحیی‌ بن‌ سعید قَطّان‌ (متوفی‌ ۱۹۴)، عبدالرحمان‌ بن‌ مهدی‌ (متوفی‌ ۱۹۸)، یحیی‌ بن‌ مَعین‌ (متوفی‌ ۲۳۳)، علی‌ بن‌ مَدینی‌ (متوفی‌ ۲۳۴) احمد بن‌ حنبل‌ (متوفی‌ ۲۴۱)، ابوزُرعه‌ رازی‌ (متوفی‌ ۲۶۴) و پدرش‌، ابوحاتم‌ رازی‌ (متوفی‌ ۲۷۷)، بهره‌ برده‌ است‌.
[۵] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
در مواردی‌ که‌ نقل‌قول‌ باواسطه‌ است‌، ابن‌ ابی‌حاتم‌ سلسله اِسناد خود را تا راوی‌ اول‌ ذکر کرده‌
[۶] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
و در جاهایی‌ به‌ داوری‌ در‌باره برخی‌ معاصرانش‌ پرداخته‌ است‌.
[۷] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌۱۴۰، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا (.
[۸] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۴، ص‌ ۱۹۴، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
[۹] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۸، ص‌ ۱۹۴، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
[۱۰] رفعت‌ فوزی‌ عبدالمطلب‌، ابن‌ابی‌حاتم‌ الرازی‌ و اثره‌ فی‌ علوم‌ الحدیث‌، ج۱، ص‌ ۳۵۱ـ۳۶۹، قاهره‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.



ترتیب‌ کتاب‌ الفبایی‌ است‌ و بر اساس‌ حرف‌ اول‌ نام‌ راویان‌، و در مواردی‌ که‌ اشخاصِ هم‌نام‌ بسیاری‌ وجود داشته‌اند، بر اساس‌ حرف‌ اول‌ نام‌ پدرشان‌ مرتب‌ شده‌ است‌.
[۱۱] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۸۳: باب‌ من‌ یسمّی‌ ابراهیم‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
در پایان‌ هر نام‌، یک‌ باب‌ به‌ کسانی‌ اختصاص‌ دارد که‌ نام‌ پدرشان‌ مشخص‌ نیست‌.
[۱۲] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۹: باب‌ تسمیة ابراهیم‌ الذین‌ لاینْسَبون‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
در پایان‌ هر حرف‌، نام‌هایی‌ که‌ فقط‌ یک‌ مصداق‌ دارند در بابی‌ مستقل‌ ذکر شده‌اند.
[۱۳] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۴۳، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
در بخش‌ پایانی‌ کتاب‌،
[۱۴] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۹، ص‌ ۳۱۵، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
نام‌ افرادی‌ آمده‌ که‌ به‌ نام‌ پدر یا برادرشان‌ یا به‌ کنیه‌ مشهور بوده‌اند، یا اینکه‌ نه‌ نام‌ خودشان‌ مشخص‌ بوده‌ نه‌ نام‌ پدرشان‌، و نیز نام‌ یک‌ تن‌ ذکر شده‌ که‌ خودش‌ شناخته‌ شده‌ اما پدرش‌ ناشناخته‌ است‌. با وجود این‌، نظم‌ کتاب‌ به‌ گونه‌ای‌ نیست‌ که‌ نام‌ها به‌ سهولت‌ قابل‌ دستیابی‌ باشند، ازاین‌رو فهرست‌هایی‌ برای‌ آن‌ تنظیم‌ شده‌ است‌، از جمله‌ فهرس‌ الجرح‌ و التعدیل‌ از بَسْیونی‌ زَغلول‌ که‌ در ۱۴۰۸ به‌ همراه‌ خود کتاب‌ در بیروت‌ چاپ‌ شد و فهرستی‌ دیگر از محمدصالح‌ بن‌ عبدالعزیز مراد.
[۱۵] محیی‌الدین‌ عطیه‌، صلاح‌الدین‌ حفنی‌ و محمد خیر رمضان‌ یوسف‌، دلیل‌ مؤلفات‌ الحدیث‌ الشریف‌ المطبوعة القدیمة و الحدیثه، ج۲، ص‌ ۵۹۵، بیروت‌ ۱۴۱۶/۱۹۹۵.



الجرح‌ و التعدیل در بر گیرنده‌ نام‌ بیش‌ از هجده‌ هزار راوی‌، است‌، ولی‌ سلمان‌ باشاران به‌ خطا این‌ رقم‌ را ۰۴۰، ۱۶ ثبت‌ کرده‌ است‌. ابن‌ ابی‌حاتم‌، به‌ منظور جامعیت‌ بخشیدن‌ به‌ کتاب‌، افراد بسیاری‌ را، بدون‌ جرح‌ یا تعدیل‌ ایشان‌، برشمرده‌ است‌ به‌ امید آنکه‌ در آینده‌ حکمی‌ در‌باره آنان‌ بیابد و بر مطالب‌ کتاب‌ بیفزاید.
[۱۶] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۸، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
برخی‌ این‌ فقدانِ حکم‌ را دالّ بر توثیق‌ راوی‌ دانسته‌اند.
[۱۷] محمود عبدالحی‌ لکنوی‌، الرفع‌ و التکمیل‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۱، ص‌۲۳۰ـ ۲۴۸، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، حلب‌ ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.



باتوجه‌ به‌ حجم‌ گسترده کتاب‌ و به‌رغم‌ دقت‌ و وسواس‌ مؤلف‌، اشتباهاتی‌ به‌ آن‌ راه‌ یافته‌ که‌ مصحح‌ کتاب‌، عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، برخی‌ از آن‌ها را ذکر کرده‌ است‌.
[۱۸] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ یز ـ یج‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
مؤلف‌ در مقدمه کتاب‌
[۱۹] ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۷ـ۳۹، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
به‌ تبیین‌ درجات‌ راویان‌ و اقسام‌ آنان‌ از نظر جرح‌ و تعدیل‌ پرداخته‌ و حماده‌
[۲۰] فاروق‌ حماده‌، المنهج‌ الاسلامی‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌: دراسة منهجیة فی‌ علوم‌ الحدیث، ج۱، ص‌ ۲۴۸، رباط‌ ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
این‌گونه‌ تقسیم‌بندی‌ را بدیع‌ دانسته‌ است‌. به‌ دلیل‌ اهمیت‌ این‌ کتاب‌، تراجم‌نویسانِ بسیاری‌ از آن‌ مطالبی‌ نقل‌ کرده‌اند که‌ از آن‌ جمله‌اند: خطیب‌ بغدادی‌،
[۲۱] خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج‌ ۳، ص‌ ۳۱۳.
ابن‌ ماکولا،
[۲۳] ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۳، چاپ‌ عبدالرحمان‌بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
[۲۴] ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۲، ص‌۴۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
[۲۵] ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۲، ص۴۹۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
سمعانی‌،
[۲۶] سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۸۳.
[۲۷] سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.
[۲۸] سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۵، ص‌ ۵.
ابن‌ عساکر،
[۲۹] ابن‌ عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق، ج‌ ۵، ص‌ ۱۶۱، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۳۰] ابن‌ عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق، ج‌ ۱۹، ص‌۲۴۰، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
ابن‌ نقطه‌،
[۳۱] ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۲، ص‌ ۸۳، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۳۲] ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۲، ص‌۳۱۷، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۳۳] ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۳، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
مِزّی‌،
[۳۴] یوسف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الکمال‌ فی‌اسماء الرجال‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۲، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
ذهبی‌
[۳۵] ذهبی‌، تاریخ الاسلام، ج‌ ۲، ص‌ ۳۳۵.
[۳۶] ذهبی‌، تاریخ الاسلام، ج‌ ۳، ص‌ ۴۵۵.
و ابن‌ حجر عسقلانی‌.
[۳۷] ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۵۷۸، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۳۸] ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۸، ص‌ ۳۶۲، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
مؤسسه دایرة ‌المعارف‌ العثمانیه در حیدرآباد دکن‌، الجرح‌ و التعدیل‌ را به‌ همراه‌ تقدمة المعرفه، که‌ دیباچه‌ و مدخلی‌ بر آن‌ محسوب‌ می‌شود و در آن‌ عالمان‌ جرح‌ و تعدیل‌ معرفی‌ شده‌اند، در نُه‌ جلد و در فاصله سال‌‌های‌ ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۳/ ۱۹۴۱ـ۱۹۵۳ چاپ‌ کرده‌ است‌.
[۳۹] فؤاد سزگین‌، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ج‌ ۱، جزء ۱، ص‌ ۳۵۳، نقله‌ الی‌ العربیه محمود فهمی‌ حجازی‌، ریاض‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.



(۱) ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
(۲) ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۳) ابن‌ عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۴) ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، چاپ‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۵) ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
(۶) فاروق‌ حماده‌، المنهج‌ الاسلامی‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌: دراسة منهجیة فی‌ علوم‌ الحدیث، رباط‌ ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۷) خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام.
(۸) ذهبی‌، تاریخ الاسلام.
(۹) رفعت‌ فوزی‌ عبدالمطلب‌، ابن‌ ابی‌حاتم‌ الرازی‌ و اثره‌ فی‌ علوم‌ الحدیث‌، قاهره‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۱۰) محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌ لمن‌ ذمّ التاریخ‌، چاپ‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بیروت‌، بی‌تا.
(۱۱) فؤاد سزگین‌، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ج‌ ۱، جزء ۱، نقله‌ الی‌ العربیه محمود فهمی‌ حجازی‌، ریاض‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۲) سمعانی‌، الانساب.
(۱۳) محیی‌الدین‌ عطیه‌، صلاح‌الدین‌ حفنی‌، و محمد خیر رمضان‌ یوسف‌، دلیل‌ مؤلفات‌ الحدیث‌ الشریف‌ المطبوعة القدیمة و الحدیثه، بیروت‌ ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۱۴) محمود عبدالحی‌ لکنوی‌، الرفع‌ و التکمیل‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، حلب‌ ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۱۵) یوسف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الکمال‌ فی‌اسماء الرجال‌، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۶) TDVIA , sv "el-Cerh ve't - Ta ـ dîl (by Selman Basaran)


۱. محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوی‌، الاعلان‌ بالتوبیخ‌ لمن‌ ذمّ التاریخ‌، ج۱، ص‌۲۲۰، چاپ‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بیروت‌، بی‌تا.
۲. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه عبدالرحمان‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۳. رفعت‌ فوزی‌ عبدالمطلب‌، ابن‌ابی‌حاتم‌ الرازی‌ و اثره‌ فی‌ علوم‌ الحدیث‌، ج۱، ص‌ ۱۸۵ـ۱۹۱، قاهره‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه عبدالرحمان‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۵. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۶. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۷. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌۱۴۰، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا (.
۸. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۴، ص‌ ۱۹۴، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۹. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۸، ص‌ ۱۹۴، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۰. رفعت‌ فوزی‌ عبدالمطلب‌، ابن‌ابی‌حاتم‌ الرازی‌ و اثره‌ فی‌ علوم‌ الحدیث‌، ج۱، ص‌ ۳۵۱ـ۳۶۹، قاهره‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۱. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۸۳: باب‌ من‌ یسمّی‌ ابراهیم‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۲. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۱۴۹: باب‌ تسمیة ابراهیم‌ الذین‌ لاینْسَبون‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۳. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۴۳، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۴. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۹، ص‌ ۳۱۵، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۵. محیی‌الدین‌ عطیه‌، صلاح‌الدین‌ حفنی‌ و محمد خیر رمضان‌ یوسف‌، دلیل‌ مؤلفات‌ الحدیث‌ الشریف‌ المطبوعة القدیمة و الحدیثه، ج۲، ص‌ ۵۹۵، بیروت‌ ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۱۶. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۸، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۷. محمود عبدالحی‌ لکنوی‌، الرفع‌ و التکمیل‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۱، ص‌۲۳۰ـ ۲۴۸، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، حلب‌ ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۸. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۱، مقدمه‌، ص‌ یز ـ یج‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۱۹. ابن‌ ابی‌حاتم‌، کتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌ ۲، ص‌ ۳۷ـ۳۹، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ ،بی‌تا .
۲۰. فاروق‌ حماده‌، المنهج‌ الاسلامی‌ فی‌ الجرح‌ و التعدیل‌: دراسة منهجیة فی‌ علوم‌ الحدیث، ج۱، ص‌ ۲۴۸، رباط‌ ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۲۱. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج‌ ۳، ص‌ ۳۱۳.
۲۲. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج‌ ۵، ص‌ ۲۰۴.    
۲۳. ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۳، چاپ‌ عبدالرحمان‌بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۲۴. ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۲، ص‌۴۰، چاپ‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۲۵. ابن‌ ماکولا، الاکمال‌ فی‌ رفع‌ الارتیاب‌ عن‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ الاسماء و الکنی‌ و الانساب، ج‌ ۲، ص۴۹۷، چاپ‌ عبدالرحمان‌بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۲۶. سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۸۳.
۲۷. سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۱، ص‌ ۹۶.
۲۸. سمعانی‌، الانساب، ج‌ ۵، ص‌ ۵.
۲۹. ابن‌ عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق، ج‌ ۵، ص‌ ۱۶۱، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۳۰. ابن‌ عساکر، تاریخ‌ مدینه دمشق، ج‌ ۱۹، ص‌۲۴۰، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۳۱. ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۲، ص‌ ۸۳، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۳۲. ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۲، ص‌۳۱۷، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۳۳. ابن‌ نقطه‌، تکملة الاکمال‌، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۳، چاپ‌ عبدالقیوم‌ عبدرب‌ النبی‌، مکه‌ ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
۳۴. یوسف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الکمال‌ فی‌اسماء الرجال‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۵۲، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۵. ذهبی‌، تاریخ الاسلام، ج‌ ۲، ص‌ ۳۳۵.
۳۶. ذهبی‌، تاریخ الاسلام، ج‌ ۳، ص‌ ۴۵۵.
۳۷. ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۵۷۸، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳۸. ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌المیزان‌، ج‌ ۸، ص‌ ۳۶۲، چاپ‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌، بیروت‌ ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳۹. فؤاد سزگین‌، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ج‌ ۱، جزء ۱، ص‌ ۳۵۳، نقله‌ الی‌ العربیه محمود فهمی‌ حجازی‌، ریاض‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۱۸.    



جعبه ابزار