الجوهر النضید (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تجرید منطق کتابی است شامل تمامی بخش‌های
منطق و بسیار مختصر که
خواجه نصیر الدین طوسی آن را نوشته است و
علامه حلی به شرح غیر مزجی آن اقدام نموده و آن را «الجوهر النضید فی شرح کتاب التجرید» نامیده است.
کتاب خواجه اگر چه اکنون به نام «
تجرید المنطق » معروف است و در
الذریعة نیز با همین نام و به عنوان عدل تجرید الاعتقاد مطرح است لیکن از مقدمه علامه حلی در شرح خود که می‌گوید:
«و تفت علی المختصر الموسوم بالتجرید فی المنطق» و نام گذاری شرح خود در همان مقدمه به الجوهر النضید فی شرح التجرید و مقدمه خود خواجه، روشن می‌شود که خواجه قصد داشته کتابی مشتمل بر قواعد منطقی بنویسد و از ابتدا نام آن را التجرید گذاشته بوده است و بعدا که تصمیم گرفته قسمت کلام را نیز به آن اضافه کند، برای تفکیک آن از قسمت منطق- همان طور که از مقدمه کتاب تجرید الاعتقاد روشن می‌شود- آن را به تجرید الاعتقاد نامیده است.
از این رو این مطلب مبین نیست که خواجه قسمت منطق را به عنوان مقدمه برای قسمت کلام نوشته است و احتمالا این استنباطی از اشتراک اسم این دو کتاب و مقدمه بودن منطق برای سائر علوم است. پس اسم این متن منطقی همان طور که استظهار کردیم التجرید بوده است. اما در نام شرح علامه اختلافی در کار نیست و علامه خود آن را به الجوهر النضید نام گذاری کرده است.
این کتاب همان طور که در مقدمه آن آمده و ترتیب فعلی نیز آن را تایید می‌کند دارای نه فصل است.
فصل اول: به مدخل علم منطق می‌پردازد و بحث‌های مقدمه‌ای مثل علم بودن منطق و بحث الفاظ و
کلیات خمس و کلی و جزئی و ذاتی و عرضی را شامل می‌شود.
فصل دوم:
مقولات عشر را بیان می‌کند و به رابطه‌های چهارگانه در تقابل می‌پردازد.
فصل سوم: بحث‌های مختلفی پیرامون قضیه و اقسام شرطی و حملی آن را در بر دارد و با ذکر مواد و جهات قضایا به بحث از قضایای موجهه و غیر موجهه و نسبت‌های آنها و عکس مستوی و نقیض می‌پردازد.
فصل چهارم: با بحث از
قیاس به انتاج آن پرداخته و شکل‌های مختلف آن و اقسام قیاس و استقراء و تمثیل را بیان کرده است.
فصل پنجم: با مطرح کردن
برهان و حد از اقسام برهان و اقسام علت و مقدمات آنها و رابطه علوم و چگونگی اکتساب حد و رابطه آن با برهان را بحث می‌کند.
فصل ششم: به صناعت
جدل می‌پردازد و از فائده و مقدمات و مبادی و موضوع و مواضع مختلف آن بحث می‌کند.
فصل هفتم: با مطرح کردن صناعت
مغالطه ، مواد و اسباب لفظی و معنوی آن را مورد بحث قرار می‌دهد.
فصل هشتم: به
خطابه می‌پردازد و در رابطه با نفع و اجزاء و مبادی و ارکان خطابه بحث می‌کند.
فصل نهم: آخرین صناعت منطقی یعنی شعر را همراه با نفع و مواد و تعریف آن مورد بحث قرار می‌دهد.
خواجه در مقدمه خویش بر این کتاب، انگیزه خود از تالیف این کتاب را جدا کردن قواعد و اصول منطقی و مرتب کردن آن با رعایت اختصار و پرهیز از زوائد معرفی و هدف از این کار را سهولت یادگیری و یادآوری قوانین منطقی معرفی می‌کند.
علامه حلی در مقدمه خویش انگیزه شرح را سخت بودن فهم مطالب کتاب به خاطر اختصار آن معرفی می‌کند و می‌خواهد با شرح آن مشکلات و سختی‌های آن را آشکار و واضح نماید تا فهم کتاب به راحتی صورت پذیرد.
کتاب تجرید منطق با وجود اختصار، تمام ابواب منطق را حاوی است و زمینه بسط کلام و تعمیق در آن را فراهم نموده است لیکن علی رغم این مطلب آن چنان مورد توجه قرار نگرفته است و بر خلاف قسمت کلام یعنی تجرید الاعتقاد که شرح‌های بسیاری دارد تنها دو شرح بر آن نوشته شده است.
شرح علامه حلی این کتاب را از انزوای علمی خارج نموده و مطالب آن را در اختیار طالبان علم قرار داده و زمینه را برای استفاده از این کتاب فراهم نموده است. نظم و ترتیب متن و شرح احتمالا در قرن‌های اولیه آن را در زمره کتاب‌های درسی مورد استفاده دانش پژوهان قرار داده است.
ولی در زمان‌های اخیر این کتاب نیز مثل بسیاری از کتاب‌های دیگر که می‌تواند به ارتقای علمی در این رشته کمک کند، فراموش گشته و دانش پژوهان از آن محروم هستند و بر
مبلغان دانش و علم است که با تبلیغ، طالبان را به سوی آنها سوق دهند زیرا در این کتاب مخصوصا در قسمت صناعات خمس آن مطالب عالیه‌ای وجود دارد که بسیاری از کتاب‌ها از آن خالی است.
خواجه نصیر الدین طوسی از نوشتن تجرید منطق در اواسط شعبان ۶۵۶ ه ق فراغت یافته است و تنها نسخه خطی گزارش شده از آن که در کتابخانه ملی ملک موجود است نیز در سال‌های ۶۶۵ تا ۶۶۷ ه ق در زمان حیات خود خواجه نوشته شده است.
این کتاب به طور مستقل چاپ نشده و تنها به همراه شرح علامه چاپ شده است. علامه شرح خویش را بعد از وفات خواجه نوشته و نسخه خطی موجود از آن مربوط به سال ۱۰۵۸ ه ق است.
در سال ۱۳۱۱ این کتاب به صورت سنگی طبع گردیده و به همراه آن رساله تصور و تصدیق
صدر المتالهین نیز چاپ شده است.
این چاپ در سال ۱۳۷۱ ه ش توسط انتشارات بیدار به صورت حروفی چاپ شده است. از مزایای این چاپ حواشی مرحوم طاها طبرسی کلاردشتی است که با رمز (ط) در انتهای هر صفحه آمده است.
دیگر مزیت آن فهرست اصطلاحات و اعلام و کتب است که در انتهای کتاب آمده است و برنامه کامپیوتری تجرید منطق نیز از همین چاپ تهیه شده است.
تجرید منطق تنها دو شرح دارد: الجوهر النضید که شاگرد خواجه، علامه حلی آن را نوشته و شرح دیگر را محمود بن محمد بن محمود نیریزی در سال ۹۱۳ ه ق نوشته است.
تعلیقاتی از آقای طاها طبرسی کلاردشتی موجود است که در چاپ حروفی موجود در ذیل صفحات آورده شده است و به توضیحاتی پیرامون شرح علامه حلی می‌پردازد.
آقای منوچهر صانعی دره بیدی کتاب الجوهر النضید را به فارسی ترجمه کرده است. این ترجمه در سال ۱۳۶۴ ه ش تمام شده و در سال ۱۳۷۰ ه ش انتشارات حکمت آن را منتشر کرده است. در انتهای این ترجمه فهرستی از اصطلاحات کتاب آمده است.
هدف خواجه در نوشتن کتاب تجرید تبیین قواعد کلی
منطق به صورت مختصر بوده است. از این رو در هر مبحث ابتدا تقسیمات کلی آن را ذکر می‌کند مثل تقسیم مقولات به ده قسم ولی از تقسیمات فرعی صرف نظر می‌کند و اقسام مختلف را نیز تعریف می‌کند و به تمثیل درباره آنها می‌پردازد.
قواعد کلی استخراج شده از ابواب منطقی نیز ابتدای هر فصل بعد از تقسیمات را به خود اختصاص می‌دهد و آنگاه خواجه به جزئیات بحث می‌پردازد.
شیوه علامه در شرح و توضیح عبارت‌های خواجه به صورت غیر مزجی است. از این رو بعد از نقل عباراتی از متن، اگر مقدماتی نیاز باشد که خواجه به خاطر اختصار از آن صرف نظر کرده است، آنها را توضیح می‌دهد و در ضمن بحث اقسام فرعی و مثال‌های مختلفی را که برای روشن شدن اصل بحث و عبارت‌های خواجه نیاز است، اضافه می‌کند
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
