الشامل فی الصناعة الطبیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الشامل فی الصناعة الطبیة»، از مفصل‌ترین موسوعه‌های طبی و نگاشته
طبیب مشهور اسلامی، علاء الدین علی بن ابی حزم قرشی مشهور به ابن نفیس، به زبان عربی است. این اثر، بعد از «الحاوی» تالیف
محمد بن زکریای رازی و «
القانون فی الطب» تالیف
ابن سینا، سومین موسوعه مفصل طبی است که پس از
اسلام تالیف شده است.
کتاب «الشامل»، در هشتاد جزء تالیف شده که متاسفانه فعلا چهل جزء از آن از بین رفته است و تنها نیمی از آن باقی مانده است، البته هر جزء از این کتاب، پیرامون موضوعی نگاشته شده؛ ازاین رو، فقدان بعضی از اجزای آن خللی در استفاده از اجزای باقی مانده ایجاد نمی‌کند.
نقل است که «الشامل» در سیصد جزء نگاشته شده بود و مؤلف تنها توانست قبل از مرگش هشتاد جزء از آن مجمموعه را مدون و مرتب نماید و بقیه اجزاء، با مرگش نابود شد.
بر اساس نسخ خطی‌ای که از این اثر بر جای مانده و نیز با توجه به اشاراتی از مؤلف که در باره اجزای باقی مانده کتاب به چشم می‌خورد، می‌توان گفت کتاب «الشامل» دارای سه فن است که اولی در ۴ جزء (جزء اول، مشتمل بر ۱ مقدمه و ۷ کتاب و جزء چهارم، دارای ۳ کتاب)، دومی نیز در ۴ جزء و سومی در ۲ جزء (جزء دومش، مشتمل بر ۲۸ کتاب) تدوین یافته است.
فن اول کتاب، مشتمل است بر قواعد نظری
علم پزشکی. این فن در چهار جزء تدوین یافته است:
۱. علم امور طبیعی: این جزء، دارای یک مقدمه و هفت کتاب است: کتاب ارکان، کتاب امزجه، کتاب رطوبات (اخلاط)، کتاب اعضاء، کتاب ارواح، کتاب قوا و کتاب افعال.
۲. علم بیماری‌ها.
۳. علم اسباب.
۴. علم دلایل: این جزء، دارای سه کتاب است: کتاب وجع، کتاب
نبض و کتاب
بول.
فن دوم کتاب «الشامل»، دارای چهار جزء است، البته از آنجا که بسیاری از اجزای این فن، مفقود گشته، چیزی از مباحث مطرح شده در این فن نمی‌دانیم.
فن سوم، مشتمل بر دو جزء است که جزء اول آن، بالکل مفقود شده است، ولی تمامی جزء دوم آن امروزه در دسترس است. این جزء، شامل ۲۸ کتاب است و در آن به بررسی ادویه مفرده پرداخته شده است.
مؤلف در این اثر به دو امر اهمیت می‌دهد: اول، جامعیت اثر و دیگر، تحقیق.
وی در ابتدای جزء دوم از فن سوم کتاب که پیرامون ادویه مفرده نگاشته شده، می‌گوید: «قد جرت عادة من سبقنا بالکلام فی هذا الفن ببسط الکتب بامرین: احدهما کثرة اعداد الادویة حتی یستقصوا جمیع ما وصل الی معرفتهم من هذه الادویة و لو باسمه فقط و ربما ترادفت الاسماء و کان الدواء فی ذاته واحدا فکثروه لاجل تکثر اسمائه... و ثانیهما تکثر اسماء القائلین فی کل دواء و ان کانت تلک الاقوال متوافقة و کثیرا ممن یظن فیه منهم زیادة العلم یزید علی ذلک الکتب المشتملة علی تلک الاقوال و کذلک اسماء المقالات فی تلک الکتب... و قد راینا ان نقتصر علی الادویة المشهورة فقط فلا نطول کتابنا هذا بذکر ما لا یوجد و ما لا یعرفه الجمهور و الاطباء من الادویة فان العمر یقصر عن ذلک»
البته وی در باره ادویه‌ای که
سخن گفته، چیزی را فروگذار ننموده است؛ خود در این باره می‌گوید: «قد راینا ان نجعل لکل دواء تحققناه مقالة علی حدة و ان ترتب کل مقالة علی فصول مشتملة علی فنون احکام ذلک الدواء فیکون کلامنا فی ماهیته و جوهره و المختار منه کل ذلک فی فصول و الکلام فی افعاله فی اعضاء الصدر فی فصل واحد و الکلام فی افعاله فی اعضاء الغذاء فی فصل واحد و الکلام فی افعاله فی اعضاء التعفن فی فصل واحد و الکلام فی الاحوال التی لا اختصاص لها بعضو عضو فی فصل واحد و الکلام فی احوال ذلک الدواء فی التریاقیة و السمیة و نحو ذلک و فی بدله و شی ء من خواصه فی فصل واحد فلذلک قد تشتمل بعض المقالات علی ثمانیة فصول»
«الشامل»، توسط دکتر یوسف زیدان که محقق بسیاری از آثار دیگر ابن نفیس به شمار می‌رود، تصحیح و تحقیق شده است.
مؤلف برای تحقیق این اثر، ابتدا، نسخ خطی موجود از آن را تهیه نموده است و آن گاه بر اساس نسخ موجود، کتاب را تصحیح کرده است.
وی در مقدمه به شیوه تحقیق این نسخ پرداخته و نسخ موجود را به تفصیل توصیف نموده است.
حواشی نسبتا مفصل این اثر، گاه به اختلاف نسخ اشاره دارد و بعضی دیگر نیز شرح اصطلاح و یا مفردی است که در متن کتاب آمده است. مصحح، در نگارش این دسته از پاورقی‌ها، به بسیاری از کتب معتبر، از جمله «قانون»، «حاوی»، «تذکره» انطاکی، «جامع» ابن بیطار و... مراجعه کرده است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
