الفهرست (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام كامل كتاب « فهرست أسماء علماء الشيعة و مصنفيهم» اثر شيخ منتجب الدين،
علی بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمی ، از بزرگان
شیعه در قرن ششم هجرى( ولادت، ۵۰۴- وفات، بعد از ۶۰۰ هجرى) است.
شيخ منتجب الدين از اولاد برادر
شیخ صدوق و معروف به
شیخ حسکا است. شيخ صدوق و برادرش به دعاى
امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف متولد شدند. زمانى كه ابن بابويه، پدر شيخ صدوق، به عراق سفر نمود با
حسین بن روح ، نايب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف ملاقات نمود و پس از آن نامه‌ها و مكاتباتى بين آنان انجام مى‌شد. شيخ منتجب الدين بيشتر عمر خويش را در«
ری » گذراند و خيلى كم به مسافرت مى‌رفت; با اين حال به
اعتراف معاصرينش، در آن عصر كمتر كسى از نظر جمع آورى و حفظ احاديث و كثرت اساتيد به مقام شيخ منتجب الدين مى‌رسد.او عالمى بزرگوار و شيعه‌اى مخلص براى
اهل بیت پيامبر صلى الله عليهم اجمعين بود.
فهرست اسامى علماى
شیعه و كتابهاى آنان.
شيخ منتجب الدين كتاب حاضر را به امر«
عز الدین یحیی بن ابی الفضل »، نقيب قم نوشته است.( عز الدين در سال ۵۹۲ هجرى به دست سلطان علاء الدين خوارزمشاه به
شهادت رسيد.)
شيخ انگيزه خود را چنين بيان مى‌كند كه: چون
شیخ طوسی عليه الرحمة كتابى در اسماء علماء و كتب آنان نگاشته بود و پس از او كسى اين كار را دنبال نكرده بود، من اسامى معاصرين شيخ طوسى و متأخرين از او تا زمان خودم را جمع نمودم و در كتابى گرد آوردم.
بنابراين، كتاب حاضر شامل اسامى مؤلفين و علماى شيعه از عصر شيخ طوسى است تا عصر مؤلف كه شامل بيش از يك قرن مى‌شود( شيخ طوسى متوفاى ۴۶۰ هجرى است و منتجب الدين متوفاى بعد از ۶۰۰ هجرى) .
كتاب شريف الفهرست توسط شاگرد او، برهان الدين محمد بن محمد حمدانى قزوينى، مؤلف كتاب
حصص البراهین روايت گرديده. حمدانى كتاب استاد را در تاريخ ۶۱۳ هجرى از نسخه‌اى كه به خط مؤلف بوده
استنساخ كرده است. پس از او،
خواجه نصیر الدین طوسی و سديد الدين حلى، پدر
علامه حلی ، كتاب را از برهان الدين حمدانى روايت كرده‌اند. همچنين
شهید اول نيز نسخه‌اى از نسخۀ حمدانى نوشته است.
كتاب« الفهرست» از جمله كتابهايى است كه با حجم كم و خلاصه بودن، در بيشتر كتب بزرگان تراجم منعكس شده است. بعضى از متأخرين كتاب را به صورت كامل در تأليفات خود آورده‌اند، مانند
شیخ حرّ عاملی ، كه در
امل الآمل بصورت پراكنده تمام كتاب را آورده است.
علامه مجلسی نيز در جلد ۲۵ بحار( جلد ۱۰۵ از چاپ جديد) تمام كتاب را از ابتدا تا انتها نقل كرده و هيچ تصرفى در عبارات آن نكرده است.
در مورد
اعتبار اين كتاب نياز به هيچ سخنى نيست چرا كه بزرگان وقتى پيرامون شخصيتى سرگردان شوند همين كه در« الفهرست» توثيقى پيرامون او بيابند براى آنان بهترين حجت در اعتبار آن شخص است و تا كنون هيچكس در اعتبار اين كتاب شبهه‌اى نكرده است.
مؤلف كتاب خود را بر طبق بر طبق حروف الفبا ترتيب داده كه دسترسى به افراد نيز آسان‌تر باشد و اين همان ترتيب فهرست شيخ طوسى است; چرا كه اين كتاب تتمه‌اى براى كتاب شيخ طوسى به حساب مى‌آيد.
۱- فهرست شيخ منتجب الدين اولين بار در پايان جلد ۲۵ بحار چاپ شد. ۲- در سال ۱۴۰۴ هجرى نيز با تحقيق
سید عبد العزیز طباطبایی چاپ گرديد. ۳- چاپ حاضر با مقدمه و تحقيق دكتر سيد جلال الدين محدث ارموى است.
در اين چاپ تحقيقات بسيار ارزنده‌اى كه چندين برابر حجم كتاب است به كتاب اضافه گرديده، از جمله: شرح حال شيخ منتجب الدين، استخراج آيات،
استخراج نام افراد از كتب ديگر نظير امل الآمل و جامع الروات و شرح حال محدث ارموى رحمة الله عليه. پس از اتمام متن كتاب نيز به عنوان تعليقات، شرح حال مفصل بسيارى از مذكورين در متن آمده و در پايان كتاب نيز فهرستهاى متنوعى آمده از جمله: فهرست آيات، احاديث، امثال عربى و فارسى اشعار
عربی و فارسى، اقوال، اعلام به تفكيك و فهرست اوصاف مترجمين مانند ثقه، عدل،
فقیه و... .
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
