المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب "المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف" فضل بن حسن طبرسى( م ۵۴۸ ق)، معروف به
شيخ طبرسى است، اين كتاب خلاصه كتاب
الخلاف فى الاحكام يا مسائل الخلاف
شيخ طوسى قده( م ۴۶۰ ق) است.
ابو على، فضل بن حسن بن فضل طبرسى، معروف به
امين الاسلام طبرسى در حدود سال‌هاى ۴۶۰ تا ۴۷۰ هجرى در
مشهد مقدس به دنيا آمد. طبرسى را بسيارى از بزرگان، منسوب به
طبرستان دانسته‌اند كه در اين صورت طَبَرسى خوانده مى‌شود. اما بنابر تحقيق چنين نيست، بلكه طبرسى منسوب به
تفرش است و تلفظ آن طَبرِسى است بر وزن تَفرِشى، زيرا: اولا:اگر از طبرستان بود نسبت او طبرى مى‌شد نه طبرسى. ثانيا:بيهقى در كتاب
تاريخ بيهق او را منسوب به تفرش مى‌داند و با توجه به هم عصر بودن آنان و اينكه هر دو چند سال در بيهق بوده‌اند و با يكديگر آشنايى نزديك داشته‌اند قول بيهقى مقدم بر ديگران است.
خاندان طبرسى از خاندان‌هاى معروف بين شيعيان است.پدر او حسن بن فضل، خود از علماى عصر خويش بوده است.فرزند او رضى الدين، حسن بن فضل طبرسى نيز چون خورشيدى در آسمان
علم و زهد و تقوا مى‌درخشد. او از شاگردان پدر بوده و مؤلف كتب فراوانى از جمله
مكارم الأخلاق مى‌باشد.نوۀ امين الاسلام طبرسى نيز دنبالۀ راه پدر و جد خويش را گرفته و كتابى ارزشمند چون
مشكاة الأنوار از او به يادگار مانده است.
از صدر اسلام در كنار سبك نگارش
فقه استدلالى و فقه رساله‌اى، و آيات الاحكام، سبكى از فقه اسلامى پديد آمد كه به
اختلاف بين مذاهب اسلامى نظر داشته و به
اصطلاح فقه خلافى يا
فقه مقارنه‌اى گفته مى‌شد.
اين سبك از فقه
اماميه كه با نگارش
الانتصار و الناصريات
سيد مرتضى ( م ۴۱۳ ق)
آغاز و با كتابهاى الخلاف
شيخ طوسى ( م ۴۶۰ ق)،
و
غنية النزوع ابن زهرة حلبى( م ۵۸۰ ق)،
و
منتهى المطلب علامه حلّى
ادامه يافت.
كتابهاى كه به اين سبك از فقه نوشته شده‌اند داراى تنوع و اقسامى در بيان مباحث اختلافى هستند كه مى‌توان آنها را به چهار گروه كلى تقسيم نمود.
گروه اول كتابهائى كه اصحاب مذاهب براى تأييد مذهب خود در رد مخالفين نوشته‌اند مثل الحجة في الرد على الشافعى از ابى زكريا كتانى، الرد على محمد بن حسن شيبانى از اسماعيل بن اسحاق مالكى.
گروه دوم كتابهائى كه اصحاب مذاهب در آن اختلاف مذهبى بين دو امام از
ائمه فقه يا دو مذهب فقهى را بدون ذكر نقض و
ابرام نوشته‌اند مثل اختلاف الامام ابى حنيفة و الامام الشافعى از ابو بكر بيهقى( م ۵۴۸ ق)، المختلف بين ابى حنيفة و الشافعى از عبد اللّه بن حسين ناصحى( م ۴۴۷ ق) .
گروه سوم كتابهايى كه در آن اختلاف فقهاى شهرها يا ائمه مذاهب مشهور يا اختلاف مذاهب ذكر شده و اگر چه اين مذاهب نابود شده باشند مثل اختلاف الفقهاء طبرسى از مؤرخ و مفسر بزرگ( م ۳۱۰ ق)، اختصار اختلاف الفقهاء از
احمد بن جصاص ( م ۳۷۰ ق) .
گروه چهارم كتابهايى كه در مطلق مسائل فقهى نوشته شده و مؤلفين صرفا مذهب خود را ذكر نكرده بلكه آراء فقهاى بزرگ ساير مذاهب را نيز بيان كرده‌اند. كتابهايى اين گروه از ساير گروهها بيشتر است بلكه غالب كتابهاى مفصل فقهى كه به آراء فقهاء در ساير مذاهب پرداخته‌اند از اين گروه هستند. از اين گروه دو مذاهب
اهل تسنن مى‌توان به
المبسوط سرخسى ( م ۴۸۳ ق)،
المغنى ابن قدامه ( م ۶۲۰ ق)، و در مذهب اماميّة
المبسوط ، و الخلاف شيخ طوسى( م ۴۶۰ ق)، المنتهى المطلب
علامه حلى ( م ۷۲۶ ق)، الغنية
ابن زهرة حلبى ( م ۵۸۵ ق) را نام برد.
از آنجائى كه شيخ طوسى كه در سبكهاى مختلف فقهى سر آمد همگان بود، و كتاب
الجمل و العقود را به سبك فقه رساله‌اى، المبسوط را در فقه استدلالى، و الخلاف را به سبك فقه مقارنه‌اى نوشته است و كتاب الخلاف به دليل توانائى‌هاى كم نظير وى و احاطه وى به آراء مذاهب مختلف اسلامى از جايگاه خاصى برخوردار بوده است و در اكثر موسوعه‌هاى فقهى نظير
حدائق الناضرة شيخ يوسف بحرانى( م ۱۱۸۶ ق)،
رياض المسائل سيد على طباطبائى( م ۱۲۳۱ ق)،
مستند الشيعه محقق نراقى( م ۱۲۴۵ ق)،
مفتاح الكرامة
سيد جواد عاملى ( م ۱۲۲۶ ق)،
جواهر الكلام شيخ حسن نجفى( م ۱۲۶۶ ق)،
و غير آنان بر آن استناد شده است، شيخ طبرسى تصميم به تلخيص و تدوين اين كتاب گرفته است.
شيخ طبرسى علاوه بر كتاب الخلاف، تفسير معروف
التبيان شيخ طوسى را نيز به صورت منظم تلخيص نموده و در ضمن تفسير
مجمع البيان مطرح نموده است.
در الذريعة به نقل از
شيخ حر عاملى و
آقا بزرگ تهرانى تاريخ پايان آن ۵۲۰ ق ذكر شده است.
در پايان كتاب آمده است، وافق الفراغ من ذلك من شهور سنة عشرين و خمسمائة .
در
الذريعة به نسخه‌اى در نزد شيخ محمد السماوى به خط شيخ على بن معز الدين حسن بن يوسف كيدرى مربوط به ۶۹۹ ق
اشاره شده است وبه نسخه‌اى در كتابهاى
آل سيد صافى در نجف نيز اشاره شده است.
در كتاب
مقدمه‌اى بر فقه شيعه ، به نسخه‌هايى از كتابخانه آية اللّه حكيم مربوط به ۶۹۹ ق، به كتابخانه ملك در تهران مربوط به ۷۰۶ ق، كتابخانه مجلس شوراى اسلامى مربوط به ۹۵۹ ق اشاره شده است.
در چاپ كتاب موجود از سه نسخه خطى استفاده شده كه به صورت تلفيقى در چاپ كتاب از آنها استفاده شده است اين نسخه‌ها عبارتند از:
۱- نسخه كتابخانه ملك در تهران مربوط به ۷۰۶ ق كه با رمز( م) مشخص شده است
۲- نسخه كتابخانه آية اللّه حكيم به خط على بن معز الدين حسن بن يوسف كيدرى مربوط به سال ۶۹۹ ق كه با رمز( ح) مشخص شده است.
۳- نسخه كتابخانه دانشكده الهيات در مشهد به خط ابن المعلم محمد بن على بن محمود باب دشتى اصفهانى، مربوط به سال ۹۵۹ ق، كه با رمز( د) مشخص شده است.
كتاب موجود توسط مجمع البحوث الاسلاميّة در سال ۱۴۱۰ ق در چاپخانه سيد الشهداء علیه اسلام در
قم انتشار يافته است. چاپ و تحقيق كتاب توسط سيد مهدى رجائى در رجب سال ۱۴۱۰ ق پايان يافته است.
از آنجائيكه شيخ طوسى مكر را به
اجماع الفرقه در الخلاف
استناد كرده است و از طرفى بعضى از مسائل كتابهاى مختلف فقهى به گونه‌اى متداخل مطرح شده‌اند شيخ طبرسى با حذف دليل اجماع الفرقه و ايجاد نظمى جديد و حذف بعضى از فروع فقهى و حتى حذف بعضى از روايات به تأليف اين كتاب پرداخته‌اند.
وى در مقدمه كتاب مى‌نويسد: لما تصفحت كتاب مسائل الخلاف.. وجدته قد عوّل في اكثر مسائله على الاستدلال باجماع الفرقة المحقة اذ هو الأصل المرجوع اليه المعتمد عليه المذكور وجه الاستدلال فى كتب اصول الفقه... فرأيت تكرار ذكر اجماع الفرقة مما لا طائل فيه سوى اطالة الكتاب فاثبتت رؤوس المسائل و الخلاف فيها على أوجز الوجوه فكل مسألة عوّل فيها على اجماع الفرقة لم اذكر استدلاله الا ما اذا اقترن بذلك اجماع شى‌ء سواه مما اريد ذكراه فأذكره و اياه، و ان لم يكن فى المسألة اجماع للفرقة اشرت الى ما ذكره من الادلّة الاربعة او بعضها و اسقطت من بعض مودعات ادلته ما لم اجد فيه كثير فائدة او يكون معادا ليس فيه اعادته مزيد عائدة.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
