المبدا و المعاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب المبدا و المعاد در موضوع
فلسفه می‌باشد که برای تبیین مسائل
واجب الوجود و حالات
نفس و
روح قبل و بعد از
مرگ در اوائل
قرن پنجم میلادی توسط ابن علی بن الحسین بن عبدالله بن سینا برای شاگرد خود
محمد بن ابراهیم شیرازی نوشته شده است.
این کتاب که بر محور فلسفه مشاء که مکتب ابو علی سینا بوده است در سه قسم اصلی می‌باشد که قسمت اول آن در اثبات
واجب الوجود و
وحدانیت او و همچنین بررسی صفات او می‌باشد.
در ابتداء این بخش ابن سینا اقدام به تعریف واجب الوجود و
ممکن الوجود نموده است
وی واجب الوجود را به هو الموجود الذی متی فرض غیر موجود عرض منه محال
تعریف کرده و لمکن الوجود را به هو الذی متی فرض غیر موجود او موجودا لم یعرض منه محال معرفی نموده است. ایشان در ادامه ثابت می‌کند که واجب الوجود بغیره ممکن الوجود بذاته خواهد بود پس مطالب دیگری همچون عدم کثرة در واجب الوجود و تام بودن واجب الوجود را به واجب الوجود اثبات می‌کند ایشان به مناسبت،
اتحاد عقل و عاقل و معقول را نیز در همان اوائل مقاله اولی ثابت می‌کند. شیخ الرئیس برای اثبات واجب الوجود ابتدائا
وجود را به ممکن واجب تقسیم می‌کند او می‌گوید اگر وجود واجب باشد که تصریح دارد و بحثی در آن نیست اما اگر ممکن باشد ما اینجا ثابت خواهیم کرد که وجود ممکن به واجب الوجود منتهی خواهد شد. ابن سینا در صفات واجب الوجود به نکته ای کلی اشاره می‌کند و می‌گوید هر واجب الوجودی اول است بذاته و همینطور واحد است از چند جهت؛ اول اینکه ذاتش منقسم به
کمیت نمی‌شود و همینطور منقسم به مواد و اجزاء واحد نیز نمی‌گردد زیرا ممکن نیست وجودش بغیره باشد. بعد می‌گوید او حق است و
عقل محض زیرا ماهیت مجرد از ماده است و صورت نظام کل او همچنین مبداء حکیم است. از جمله صفاتی که شیخ الرئیس برای واجب الوجود اثبات می‌کند مبداء
حرکت است وی می‌گوید حرکت هر جسم متحرکی علتی دارد نه اینکه حرکتش ذاتی باشد و علل محرکه متناهی به علتی می‌گردند که حرکت ندارد وگرنه هرمتحرکی به خاطر علت متحرک دیگر در حرکت است و این
قضیه تا بی نهایت ادامه پیدا می‌کند وجود جسم غیر متناهی بالفعل نیز که محال بودنش در علوم طبیعی اثبات شده است پس در نتیجه در تمام انواع محرکات محرکی غیر متحرک وجود خواهد داشت که او واجب الوجود است. بو علی در ادامه بحث از صفات الهی به ایرادات معطله پرداخته و شبهات آنان را در محدود دانستن
ازل و غیر آن ابطال نموده و به پاسخ آنها می‌پردازد. حیوان مطیع
خدا بودن
آسمان، نفسانی بودن حرکت آن و مسائلی دیگری در حول آسمان از دیگر مواردی است که به مناسبت در این کتاب بدانها پرداخت شده است. ایشان حرکت
افلاک را وضعی و و حرکت
کواکب را با وجود متحرک بالذات بود نشان مکانی می‌داند.
ترتیب
فیض واجب و بمعنی کلی تر سخن از
افعال واجب الوجود مباحث مطرح شده در مقاله دوم را به خود اختصاص داده اند. بو علی نخست معنی ابداع را در نزد حکماء تبیین نموده و بحثی راجع به معلول اول و عقل بودن معلول اول مطرح می‌نماید هکذا
خلقت بقیه موجودات اعم از
نفس و
عقل و فلک و هکذا حدوث عناصر و مزاجات اربعه انسانی را از همین
معلول اول می‌داند. ایشان در بخش پایانی مقاله دوم
عنایت و
عدل و آثار
حکمت خداوند متعال بر
آسمانها و
زمین را با بیان نمونه هایی از آنها یادآور می‌گردد.
مقاله سوم کتاب در بقاء نفس انسانی و
سعادت و شقاوت حقیقی است.
شیخ الرئیس ابتداء به تکوین حیوانات قوای نفس حیوانی می‌پردازد و سپس به تکوین
انسان و قوای نفس انسانی او می‌گوید وقتی عناصر بصورت متعادل ممزوج گردیدند انسان محدث می‌گردد و قوای نباتی و حیوانی در وی جمع گردیده نهایتا نفس ناطقه‌ای نیز بدانها اضافه می‌شود تا انسان موجودی دارای دو قوه مدرکه عالمه و قوه محرکة عامله شود که قوه مدرکه عالمه اختصاص به کلیات حرفه داشته و قوه محرکه عامله به اعمالی که انسان شانیت آنرا دارد. مدرکات
عقل هیولائی از قبیل معقولات محضه و محسوساتی که معقول بالقوه می‌باشند و فعلیت آنها به وسیله عقل فعال که به ترتیب اول
عقل بالملکه بوده سپس
عقل فعال گردیده و نهایتا به عقل مستفاد بدل می‌گردند. از دیگر مسائلی هستند که در مقاله سوم مورد بحث قرار گرفته اند. بو علی از آنجهت که محسوسات از جهت محسوس بودنشان بدون آلت جرمانی تعقل و تخیل نمی‌گردند قوه عقلیه را وسیله‌ای برای نقل و انتقال محسوسات به معقولات معرفی می‌نماید.
نفس ناطقه و کمال غیر مفارق بودن آن و مباحث دیگر پیرامون نفس ناطقه از مسائل و موضوعات مهمی که است که شاید برای اولین بار در آثار بو علی مطرح گردیده است البته این مسائل را بعدها در کتب دیگر خود مانند الهیات شفا و دیگر آثار فلسفی خود آورده است او در مورد نفس ناطقه می‌گوید این نفس سبب
نفس حساسه و
نامیه و محرکه در انسان است. وی اضافه می‌نماید سبب این نفوس در غیر انسان نیز عقل فعال است. او حدوث نفس ناطقه را همراه با حدوث بدن می‌داند و بر ادعای خود دلیل نیز اقامه می‌نماید بعد به همین مناسبت بطلان
تناسخ را نیز نتیجه می‌گیرد.
پایان بخش مقوله سوم کتاب مبداء و
معاد ابن سینا در مورد
وحی می‌باشد. چگونگی وحی به پیغمبران با معقولات و بدون تعلم بشری را ایشان مورد بحث قرار داده و وحی را نیز مانند
رؤیای صادقه خبردار شدن از
غیب می‌داند و در همینجا به تفاوت وحی و رویای صادقه نیز اشاره می‌کند. ایشان علت رؤیت و استماع
انبیا امور عظیم ه‌ای را که از احساس افراد عادی مستور می‌باشند را قوت نفس و
خیال آنان می‌داند که باعث می‌شود محسوسات آنها مشغول و سرگرم نسازد تا فرصت اتصال به عالم غیب بر ایشان فراهم گردد. دراینصورت است که خیال توان رؤیت حق و حفظ آنرا پیدا می‌کند. خیال جانشین محبوس گردیده و به تنهائی عمل دیدن و شنیدن را بر عهده می‌گیرد. تخیل انبیاء معقولات را و تصورشان در حس مشترک کمال نفس و کمال خیال را با هم در مورد انبیا اثبات می‌کند که همین ها پایه وحی را در انبیاء شکل می‌دهند. تغییرات عین و
وهم که از جانب انبیاء در مورد
مردم صورت می‌گیرد برای ارائه معجزاتشان خاصیت دیگری از آنان است که ابن سینا به عنوان سومین خاصیت مهم بر انبیاء ذکر کرده است.
این کتاب در یک جلد و در قطع وزیری در سال ۱۳۶۳ و در
تهران برای اولین بار توسط
موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک لین شعبه
تهران و با همکاری دانشگاه تهران چاپ گردیده است. جناب آقای عبدالله نورانی زیر نظر آقای مهدی محقق به این امر اهتمام ورزیده‌اند که یک فهرست موضوعات و یک فهرست عام را در ابتداء کتاب آورده اند. اسامی کتبی که این مؤسسه تحت اشراف آقای مهدی محقق به چاپ رسانده به
زبان انگلیسی در آخر کتاب آمده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
