• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ام حبیبه 1

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اُمّ حبیبه: از همسران پیامبر(ص) و دختر ابوسفیان بن حرب اموی است. نام او رمله و به نقلی هند می‌باشد. ولادت او ۱۷ سال پس از بعثت پیامبر(ص) بوده است. او به همراه شوهرش عبیدالله بن جَحْش اسدی اسلام آورد. در هجرت دوم مسلمانان به حبشه شوهرش در حبشه مرتد شد و به دین مسیحیت درگذشت اما او به اسلام خود باقی ماند. پیامبر(ص) برای دلجویی از او خواستگاری کرد. در اینکه چه کسی از طرف پیامبر وکالت داشت تا ام حبیبه را به عقد ایشان درآورد، اختلاف است برخی نجاشی، برخی دیگر خالد بن سعید بن عاص و برخی عثمان بن عفان را وکیل پیامبر در این زمینه دانسته‌اند. برخی از مفسران اهل سنت ازدواج پیامبر(ص) با ام حبیبه را مایه مودت ایشان با ابوسفیان دانسته و آیه ۷ سوره ممتحنه را درباره این اتفاق تفسیر کرده‌اند. روایات مختلفی درباره او هنگام محاصره عثمان و قتل وی نقل شده است. ام حبیبه یکی از راویان پیامبر(ص) بوده است. به نقل مشهور او در سال ۴۴ یا ۴۵ در مدینه درگذشت. برخی هم محل درگذشت او را دمشق گفته‌اند.




۱.۱ - ولادت و پدر و مادر

رمله
[۱] انساب الاشراف، ج۲، ص۷۲؛ الاستیعاب، ج۴، ص۴۰۱؛ الثقات، ج۳، ص۱۳۱
یا هند
[۲] امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷
مشهور به‌ ام حبیبه، دختر ابوسفیان صخر بن حرب اموی است.
[۳] السیرة النبویه، ج۴، ص۳۶۲؛ الطبقات الکبری، ج۸، ص۷۶-۷۸؛ الطبقات، خلیفه، ص۶۲۲
مادرش صفیه بنت ابی‌عاص نیز به بنی‌امیه نسب می‌برد.
[۴] المحبر، ص۸۸؛ الثقات، ج۳، ص۱۳۱؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷
‌گزارشی نامشهور مادرش را آمنه بنت عبدالعزی بن حرثان از بنی‌عدی بن کعب از تیره‌های قریش دانسته است.
[۵] المستدرک، ج۴، ص۲۰
وی ۱۷ سال پیش از بعثت در مکه زاده شد
[۶] الاصابه، ج۸، ص۱۴۰؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۷۳
و در آغازین سال‌های بعثت همراه شوهرش، عبیدالله بن جَحْش اسدی، عمه‌زاده پیامبر(ص)و هم‌پیمان بنی‌امیه، به اسلام گروید.
[۷] اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷؛ الاصابه، ج۸، ص۱۴۰
به سال پنجم بعثت، در هجرت دوم مسلمانان به حبشه شرکت کرد
[۸] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۲۷؛ الاصابه، ج۸، ص۲۹۸
و در آن‌جا دارای دختری به نام حبیبه شد. از این ‌رو، به‌ ام حبیبه مشهور گشت.
[۹] المحبر، ص۸۸؛ السنن الکبری، ج۷، ص۷۱؛ الاصابه، ج۸، ص۲۹۸
بر پایه ‌گزارش‌هایی، عبیدالله اسدی در حبشه مرتد شد و به آیین مسیح درگذشت.
[۱۰] السیرة النبویه، ج۴، ص۳۶۲؛ اسد الغابه، ج۷، ص۳۰۳
برخی بدون اشاره به ارتداد او، بیماری را علت مرگش دانسته‌اند.
[۱۱] امتاع الاسماع، ج۴، ص۶۳
ام حبیبه که زنی بیوه بود، همچنان بر اسلام خود ماند.
[۱۲] الطبقات الکبری، ج۸، ص۷۸؛ المحبر، ص۷۶؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷


رسول خدا گویا برای دلجویی از‌ ام حبیبه، به سال ششم
[۱۳] انساب الاشراف، ج۲، ص۷۲؛ المحبر، ص۸۸؛ الاستیعاب، ج۴، ص۴۸۴
یا هفتم ق. در نامه‌ای که به دست عمرو بن امیه ضمری برای نجاشی پادشاه حبشه فرستاد، از او خواست‌ ام حبیبه را برای ایشان خواستگاری کند.
[۱۴] المغازی، ج۲، ص۷۴۲؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۹۸؛ الاصابه، ج۸، ص۸۰
نجاشی به دستور پیامبر(ص) رفتار کرد و با فرستادن کنیزی به نام ابرهه نزد‌ ام حبیبه، خواستگاری رسول خدا را به او خبر داد. آورده‌اند که‌ ام حبیبه به سبب این بشارت، جامه‌ای به ابرهه هدیه کرد
[۱۵] تاریخ دمشق، ج۶۹، ص۱۴۴؛ امتاع الاسماع، ج۴، ص۶۳
یا از مهریه‌اش ۵۰ مثقال به او داد؛ اما او از پذیرش آن سر باز زد.
[۱۶] تاریخ دمشق، ج۶۹، ص۱۴۴
مهریه‌ ام حبیبه ۴۰۰۰ درهم
[۱۷] المستدرک، ج۲، ص۱۸۱؛ الوافی بالوفیات، ج۱۴، ص۹۸؛ تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۳
یا ۴۰۰ دینار
[۱۸] المعجم الکبیر، ج۲۳، ص۲۱۹؛ تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۳؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳
‌گزارش شده که نجاشی خود آن را پرداخت و برای او کابین بسته، وی را به عقد رسول خدا درآورد. این در حالی بود که مهریه دیگر زنان رسول خدا بیش از۴۰۰ درهم نبود.
[۱۹] الطبقات الکبری، ج۸، ص۷۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛ المعجم الکبیر، ج۲۳، ص۲۱۹
به نظر می‌رسد تعیین این مهر بدون هماهنگی با پیامبر بوده است. درباره کسی که عهده‌دار وکالت و اجرای عقد‌ ام حبیبه بود، ‌گزارش‌ها متفاوت‌ است. بر پایه گزارشی، نجاشی مسلمان، ‌ام حبیبه را به عقد پیامبر(ص) درآورد.
[۲۰] الاستیعاب، ج۴، ص۴۰۳؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳
اما سخن مشهور آن است که یکی از عموزادگان‌ ام حبیبه به نام خالد بن سعید بن عاص اموی، از نخستین مسلمانان و مهاجران به حبشه
[۲۱] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۲۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛ اسد الغابه، ج۵، ص۳۹۰، ۴۵۷
این کار را انجام داد. برخی نیز آورده‌اند که عثمان بن عَفّان چنین کرد، زیرا به لحاظ خویشاوندی، نزدیک‌ترین فرد به او بود و افزون بر این‌که عموزاده‌اش به شمار می‌رفت، ‌ام حبیبه، دختر عمه عثمان نیز بود.
[۲۲] تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳؛ اسد الغابه، ج۷، ص۳۰۳؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳
این ‌گزارش از آن جهت بعید است که در آن هنگام، عثمان در مدینه بوده است. نیز آورده‌اند که خالد بن سعید به سفیر پیامبر، عمرو بن امیه، برای اجرای عقد وکالت داد و او خطبه را انشا نمود.
[۲۳] امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳؛ تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۳
فقیهان جواز توکیل در ازدواج را به همین کار رسول خدا(ص) مستند کرده‌اند.
[۲۴] امتاع الاسماع، ‌ج۶، ص۷۴


۲.۱ - ولیمه ازدواج

بر پایه گزارش‌هایی، پس از مراسم عقد، به پیشنهاد‌ ام حبیبه یا خود نجاشی، از این رو که اطعام در ازدواج از سنت‌های انبیا است، مجلس ضیافتی ترتیب داده شد و مهاجران و افراد حاضر اطعام شدند.
[۲۵] تاریخ دمشق، ج۶۹، ص۱۴۳؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷؛ بحار الانوار، ج۱۰، ص۲۷۷
آن گاه، نجاشی‌ ام حبیبه را با شُرَحْبِیل بن حسنه
[۲۶] الطبقات الکبری، ج۸، ص۷۸؛ السنن الکبری، ج۷، ص۷۱؛ الوافی بالوفیات، ج۱۴، ص۹۸
یا عمرو بن امیه
[۲۷] امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳؛ الاصابه، ج۸، ص۱۴۱
روانه مدینه کرد. اما ذهبی بر آن است که‌ ام حبیبه همراه دیگر مهاجران در یکی از دو کشتی‌ای که نجاشی برای بازگشت ایشان و نیز برخی تازه مسلمانان حبشه تدارک دیده بود، در ایام غزوه خیبر به سال هفتم ق. به مدینه آمد.
[۲۸] تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۲-۱۳۴
به گزارشی دیگر، پیامبر هنگامی که شنید عمرو بن امیه، ‌ام حبیبه را برای ایشان خواستگاری کرده است، ابوعامر اشعری را برای آوردن وی به حبشه فرستاد و آن دو پیش از دیگر مهاجران به مدینه رسیدند.
[۲۹] امتاع الاسماع، ج۶، ص۶۳

بر پایه ‌گزارشی غیر مشهور، ازدواج‌ ام حبیبه با پیامبر(ص) نه در حبشه، بلکه پس از بازگشت مهاجران به مدینه صورت گرفت و عثمان عهده‌دار تزویج او بود.
[۳۰] المستدرک، ج۴، ص۲۰؛ الوافی بالوفیات، ج۱۴، ص۹۸
اما گزارش تزویج او در حبشه قوی‌تر است.
[۳۱] امتاع الاسماع، ج۶، ص۷۲
سن وی را در این هنگام ۳۰ و چند سال یاد کرده‌اند.
[۳۲] تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۳

‌ام حبیبه از میان همسران پیامبر(ص)، جز زینب بنت جحش که دختر عمه ایشان بود، از لحاظ نسب از دیگران به او نزدیک‌تر بود؛ زیرا هر دو از بنی‌عبد مناف بودند. نیز مهرش از دیگران بیشتر بود.
[۳۳] الاستیعاب، ج۴، ص۴۰۲؛ سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۲۱۹


۲.۲ - شأن نزول آیه ۷ ممتحنه

از نظر برخی مفسران اهل سنت، ازدواج پیامبر(ص) با‌ ام حبیبه مایه مودت میان ایشان و ابوسفیان شد. از این رو، نزول آیه {عَسَـی اللهُ اَن یَجعَلَ بَینَکُم وَبَینَ الَّذِینَ عَادَیتُم مِنهُم مَوَدَّةً}؛ «امید است خدا میان شما و کسانی از مشرکان که با شما دشمنی کردند، پیوند محبت برقرار کند.» (ممتحنه/۶۰، ۷) را درباره این ازدواج دانسته و آورده‌اند که گاه با تالیف قلوب از راه‌های شرعی می‌توان از آزار دیگران کاست یا حتی محبّت آنان را به دست آورد. این گروه، برخی ازدواج‌های پیامبر مانند ازدواج او با‌ ام حبیبه را به این منظور دانسته‌اند.
[۳۴] انساب الاشراف، ج۲، ص۷۳؛ تفسیر ماوردی، ج۵، ص۵۱۹؛ الدر المنثور، ج۸، ص۱۳۰
اما برخی مفسران ارتباط این آیه را با ازدواج‌ ام حبیبه مردود شمرده و شماری دیگر صرفاً آن را تطبیق دانسته‌اند.
[۳۵] تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۴۱۵؛ المحرر الوجیز، ج۱۵، ص۴۹۰؛ البحر المحیط، ج۱۰، ص۱۵۶
این در حالی است که بیشتر مفسران، نزول این آیه را درباره اسلام آوردن مشرکان در فتح مکه می‌دانند که مایه مودت میان مسلمانان و آنان شد.
[۳۶] جامع البیان، ج۱۴، ص۸۲؛ التبیان، ج۹، ص۵۸۱-۵۸۲؛ التفسیر الکبیر، ج۲۹، ص۳۰۲-۳۰۳

به سال هشتم ق. هنگامی که پدر‌ ام حبیبه، ابوسفیان، در پی نقض صلح‌نامه حدیبیه از سوی قریش و بیم از واکنش پیامبر، برای تجدید و تحکیم آن پیمان به مدینه آمد، نزد دخترش وارد شد. چون خواست روی فرش بنشیند، ‌ام حبیبه پدرش را فردی مشرک و ناپاک خواند و اجازه نشستن روی فرش رسول خدا(ص) را به وی نداد. برخی سیره‌نگاران، این رفتار‌ ام حبیبه را برآمده از ایمان قوی وی به پیامبر دانسته‌اند.
[۳۷] السیرة النبویه، ج۴، ص۳۹۶؛ المغازی، ج۲، ص۷۹۲-۷۹۳؛ الثقات، ج۲، ص۳۸


بر پایه گزارش برخی مفسران، پس از غزوه‌هایی
[۳۸] البحر المحیط، ج۸، ص۴۷۱
که با کسب غنیمت همراه بود و وضع اقتصادی مسلمانان را بهبود بخشید، همسران پیامبر(ص) از ایشان خواستند تا بر نفقه آنان بیفزاید و زندگی ایشان را گسترش دهد و هر یک خواسته‌ای را یاد کرد. آورده‌اند که درخواست‌ ام حبیبه از پیامبر جامه‌ای سُحُولی
[۳۹] تفسیر ماوردی، ج۴، ص۳۹۵
(منسوب به جایی یا قبیله‌ای در یمن)
[۴۰] معجم البلدان، ج۳، ص۱۹۵
یا سُحْوانی
[۴۱] التبیان، ج۸، ص۳۳۴
بود. رسول خدا که توان برآوردن این خواسته‌ها را نداشت، یک‌ ماه از آنان کناره گرفت. سپس آیات ۲۸-۲۹ احزاب/۳۳ در این باره نازل شد و به زنان پیامبر هشدار داد که اگر زندگی پرزرق و برق دنیا را خواهانند، می‌توانند از پیامبر جدا شوند:
[۴۲] مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۵
{یا اَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِاَزْواجِکَ اِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها فَتَعالَیْنَ اُمَتِّعْکُنَّ وَ اُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمیلاً• وَ اِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَاِنَّ اللهَ اَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ اَجْراً عَظیماً}. با نزول این آیات، همسران پیامبر زندگی مشترک با ایشان را ترجیح دادند.
[۴۳] تفسیر ماوردی، ج۴، ص۳۹۶؛ التبیان، ج۸، ص۳۳۵

همچنین آورده‌اند که پس از نزول آیات تخییر (احزاب/۳۳، ۲۸-۲۹) زنان پیامبر(ص) ترسیدند که ایشان آنان را طلاق دهد. بدین سبب از وی خواستند همچنان همسر پیامبر(ص) باشند
[۴۴] جامع البیان، ج۱۲، ص۳۱؛ اسباب النزول، ص۳۰۱؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۷۳-۵۷۴
و ایشان در تقسیم اوقات و نفقه هر گونه که صلاح دانست، رفتار کند. درباره درخواست‌های ایشان، این آیه نازل شد: {تُرْجی‌ مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوی اِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ... }؛ «در باره رفتار با همسرانت و تقسیم اوقات بر آن‌ها نوبت هر یک از آنان را که خواهی، تاخیر‌انداز (ارجاء) و هر یک را که خواهی، نزد خود جای ده (ایواء).» (احزاب/ ۳۳، ۵۱) برخی مفسران اُم‌ حبیبه را از زنان «ارجاء» دانسته‌اند
[۴۵] جامع البیان، ج۱۲، ص۳۱؛ روض الجنان، ج۱۶، ص۸؛ تفسیر قرطبی، ج۱۴، ص۱۳۹
و برخی او را از زنان «ایواء» برشمرده‌اند.
[۴۶] کشف الاسرار، ج۸، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۶، ص۶۳۳


از زندگی‌ ام حبیبه پس از پیامبر(ص) تا هنگام خلافت عثمان، جز میزان سهمیه او از بیت المال به دست عمر، آگاهی چندانی در دست نیست. بر پایه ‌گزارشی، وی هنگام محاصره عثمان به سال ۳۵ق. در حالی‌که بر مرکب سوار بود، به قصد دیدار با او پیش آمد و چون از دیدار وی جلوگیری شد، ادعا کرد که قصد دارد وصایای بنی‌امیه را به عثمان یادآوری کند. اما محاصره کنندگان گفته‌های وی را نپذیرفتند.
[۴۷] تاریخ طبری، ج۳، ص۴۱۷؛ البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۵۰


۴.۱ - ماجرای قتل عثمان

روایتی دیگر نشان می‌دهد که او در ایام محاصره به عثمان آب رسانیده و حتی بعضی از هواداران عثمان قصد داشته‌اند او را با هودج‌ ام حبیبه از محاصره نجات دهند.
[۴۸] تاریخ المدینه، ج۳، ص۱۳۱۲-۱۳۱۳
به نوشته ابن شبّه، ‌ام حبیبه هنگامی که عرصه را بر عثمان تنگ دید، از حجره‌اش به امام علی(ع) خطاب کرد: چرا به یاری عثمان نمی‌شتابی؟ امام پاسخ داد: عثمان، خود، چنین خواسته است.
[۴۹] تاریخ المدینه، ج۴، ص۱۲۱۴
نیز آمده است که بنی‌امیه پس از قتل عثمان، از ترس انقلابیون به‌ ام حبیبه پناهنده شدند.
[۵۰] الغدیر، ج۹، ص۱۹۸
به گزارشی، ‌ام حبیبه پس از کشته شدن عثمان پیراهن خون‌آلود وی را همراه نعمان بن بشیر انصاری نزد برادرش معاویه، به دمشق فرستاد.
[۵۱] مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۹؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۲۹۱؛ تاریخ الاسلام، ج۳، ص۵۳۹
نیز در رویداد حمل جنازه عثمان به سوی مسجد‌النبی برای خاکسپاری، چون این اقدام با جلوگیری مردم روبه‌رو شد، ‌ام حبیبه برابر در مسجد توقف و تهدید کرد که اگر اجازه خاکسپاری عثمان داده نشود، موهای خود را پریشان خواهد کرد.
[۵۲] الغدیر، ج۹، ص۲۱۰
چون شب فرارسید، چند تن جنازه را به بقیع و سپس حُشّ کوکب بردند.
[۵۳] تاریخ المدینه، ج۴، ص۱۲۳۸-۱۲۴۰
در عصر خلافت امیر مؤمنان(ع) هنگامی که محمد بن ابی‌بکر، کار‌گزار ایشان در مصر، به دست عمرو عاص به شهادت رسید، ‌ام حبیبه قوچی را بریان کرد و نزد عایشه، خواهر محمد بن ابی‌بکر، فرستاد تا از این راه شادمانی خود را از شهادت او اظهار و عقده‌گشایی کند.
[۵۴] احادیث‌ام المؤمنین عایشه، ج۱، ص۳۵۰


‌ام حبیبه از راویان حدیث پیامبر(ص) بود و افرادی چون برادرش معاویه، عُرْوة بن زبیر، و دخترش حبیبه از او روایت کرده‌اند.
[۵۵] تاریخ دمشق، ج۶۹، ص۱۳۰-۱۳۱؛ الاصابه، ج۸، ص۱۴۲
شمار حدیث‌های ‌گزارش شده از وی در مسند ابن راهویه ۳۴ حدیث و در مسند بقی بن مخلد ۶۵ حدیث است. بخاری و مسلم بر دو حدیث او اتفاق نظر دارند.
[۵۶] مسند ابن راهویه، ج۴، ص۶


به سخن مشهور، سرانجام وی به سال ۴۴ یا ۴۵
[۵۷] تاریخ دمشق، ج۶۹، ص۱۴۶؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۵۷
درگذشت و مروان بن حکم، حاکم مدینه، بر او نماز ‌گزارد.
[۵۸] انساب الاشراف، ج۱، ص۴۴۰
برخی سال وفات او را ۴۲
[۵۹] الثقات، ج۳، ص۱۳۱
یا ۵۹ یعنی یک سال پیش از مرگ معاویه دانسته‌اند.
[۶۰] المحبر، ص۹۹
با توجه به تاریخ ولادت و ازدواجش، سن او به هنگام مرگ حدود ۷۵ سال بوده است. به باور ذهبی، این ‌گزارش که او یک سال پیش از مرگ معاویه درگذشته، وهمی بیش نیست و گویا با سال وفات‌ ام سلمه از دیگر همسران رسول خدا(ص) اشتباه شده است.
[۶۱] تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۴؛ الوافی بالوفیات، ج۱۴، ص۱۴۰

مکان درگذشت‌ ام حبیبه را مدینه دانسته‌اند
[۶۲] الاصابه، ج۴، ص۲۹۸
؛ هر چند برخی از سفر او به دمشق برای دیدار با برادرش معاویه یاد کرده و محل دفن او را نیز همان جا دانسته‌اند.
[۶۳] تاریخ الاسلام، ج۴، ص۱۳۲
در گورستان باب الصغیر دمشق، قبری به وی منسوب است.
[۶۴] سفرنامه ابن بطوطه، ج۱، ص۹۸
به گزارشی، عقیل بن ابی‌طالب هنگام حفر چاهی در منزلش به سنگ‌نوشته‌ای برخورد کرد که حاکی از قبر‌ ام حبیبه در آن مکان بود. از این رو، چاه را پر کرد و بر روی آن قبه‌ای ساخت.
[۶۵] تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۲۰

منابع
•احادیث‌ ام المؤمنین عائشه: السید مرتضی العسکری، التوحید، ۱۴۱۴ق
• اسباب النزول: الواحدی (م. ۴۶۸ق.)، به کوشش ایمن صالح، قاهره، دار الحدیث
• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد شاکر
• انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
• بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
• البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی محمد و عادل احمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق
• تاریخ المدینة المنوره: ابن‌شبّه (م. ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
• التبیان: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی
• تفسیر سمرقندی (بحر العلوم): السمرقندی (م. ۳۷۵ق.)، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر
• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق التفسیر الکبیر:
• الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق
• تفسیر ماوردی (النکت و العیون): الماوردی (م. ۴۵۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق
• الثقات: ابن‌حبان (م. ۳۵۴ق.)، به کوشش شرف الدین، هند، وزارت معارف و شؤون فرهنگی
• جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
• الدر المنثور: السیوطی (م. ۹۱۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق
• روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. ۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش
• سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه): ترجمه: موحد، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش
• السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر
• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی ازمحققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
• السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
• الطبقات: خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق
• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• الغدیر: الامینی (م. ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش
• مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق ا
• لمحبر: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده
• المحرر الوجیز: ابن‌عطیة الاندلسی (م. ۵۴۶ق.)، به کوشش المجلس العلمی بفاس، ۱۴۱۱ق
• مروج الذهب: المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش مفید محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه
• المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
• مسند ابن راهویه: اسحق بن راهویه (م. ۲۳۸ق.)، به کوشش البلوشی، المدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق
• معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
• المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق
• المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
• الوافی بالوفیات: الصفدی (م. ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق



جعبه ابزار