امام زاده شاهزاده سلطان مطهر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شاهزاده سلطان مطهر، امامزاده emām-zāde šāh-zāde soltān motahhar ، زیارتگاهی واقع در غرب روستای تاریخی
بومهن.
بنای زیارتگاه شاهزاده سلطان مطهر در دامنۀ جنوبی کوه
شِخا، در فاصلۀ حدود ۳ کیلومتری شمال جادۀ تهران ـ بومهن ـ مازندران، و در مرکز محوطۀ نسبتاً بزرگ قبرستان و مزار شهدای بومهن کـه حدود ۰۰۰‘ ۷ مـ۲ وسعت دارد، واقع است.
نسب شاهزاده سلطان مطهر بنا بر نوشتۀ موجود روی تابلویی نصب‌شده بر بدنۀ شمالی اتاق نمازخانۀ امامزاده، به امام جعفر صادق (ع) می‌رسد، هرچند نام وی میان فرزندان امام صادق (ع) که شیخ مفید از آنها نام می‌برد، دیده نمی‌شود.
قدمت بنای این امامزاده براساس ضریح منبت‌کاری ـ شدۀ روی قبر، به سال ۸۴۷ ق بازمی‌گردد؛ درواقع می‌توان گفت که این بنا به سبک معماری دورۀ ایلخانان مغول ساخته شده است.
بنای امامزاده شامل برج آرامگاهی هشت‌ضلعی است که طول هر ضلع آن از خارج و در پای بنا حدود ۳۳۵ سانتی‌متر، و ارتفاع آن تا زیر پاکار گنبد، حدود ۵۵۰ سانتی‌متر است. نمای خارجی همۀ سطوح بدنه‌های هشت‌ضلعی آجری، و در بدنۀ هر یک از ضلعها طاق‌نمایی به عمق ۱۰ سانتی‌متر، و در بالای آنها پنجره‌های کوچکی برای تهویۀ و تأمین نور و روشنایی امامزاده تعبیه شده است. ۸ ضلع بنا از خارج به‌گونه‌ای طراحی شده است که اندکی به سمت داخل دارای انحنا است و بدین‌ترتیب، بر ایستایی بیشتر بنا تأثیری عمده دارد.
گرداگرد بدنۀ خارجی بنای امامزاده، در بالای اضلاع هشت‌گانه و در زیر پاکار گنبد یک ردیف کاشی با زمینۀ لاجوردی و نقش‌های اسلیمی و خطوط شکستۀ نستعلیق به رنگ سفید، نصب شده که روی آنها آیة‌الکرسی نوشته شده است. گنبد این بنا از نوع رُک دوپوش، و دارای ۸ ضلع است و پوشش خارجی آن نیز مانند نمای بنای اصلی آجری است و در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۸۰ ش، سطح آن را با ورقه‌های مسی پوشانده‌اند.
در شمال بنا که درِ ورودی در آن تعبیه گردیده، اتاقی بـه ابعاد ۷ × ۶ متر ساخته شده است که از آن به‌عنوان ورودی نمازخانه استفاده می‌شود. سطوح بدنۀ خارجی و داخلی این اتاق همانند بنای امامزاده، آجری است و هماهنگی میان آنها زیبایی خاصی در بنا ایجاد کرده است. در دو طرف درِ ورودی این اتاق دو پنجره، و در ضلع شرقی آن ۳ پنجرۀ فلزی برای تهویه و تأمین نور داخل نمازخانه نصب شده است. درِ اصلی بنای امامزاده که در ضلع جنوبی اتاق نمازخانه قرار دارد، فلزی است، اما در قاب داخل هر لنگۀ آن، قطعه چوب منبت‌کاری‌شدۀ ظریفی نصب شده که ارزش هنری دارد.
بخش داخلی بنا نیز مانند خارج آن هشت‌ضلعی، و عرض هر ضلع آن حدود دو متر است. در داخل هر یک از دیوارها، همچون نمای بیرونی، طاق‌نمایی به عمق حدود ۲۵ سانتی‌متر ایجاد شده است و سطح بدنۀ هر ضلع تا ارتفاع حدود ۱۲۰ سانتی‌متر از کف، با کاشی‌های فیروزه‌ای که دارای نگینهای لاجوردی ۳ × ۳ سانتی‌متری است، پوشانده شده است.
کف بنای امامزاده با سنگ مرمر قهوه‌ای‌رنگ بیرجندی فرش شده، و ضریح فلزی خوش‌ساختی به رنگ‌های طلایی و نقره‌ای، و با ظرافتهای هنری روی آن نصب شده است. در بدنۀ ضلع جنوبی بنا، محرابی که بالای آن دارای نقش‌هایی به سبک کنگره‌های ساسانی است، وجود دارد. زیر گنبد داخلی و بالای اضلاع هشت‌گانۀ آن و در قسمت گریو گنبد، ۱۶ قاب گچی به ابعاد حدود ۵۰ × ۷۰ سانتی‌متر کار شده است که در داخل آنها به‌طور یک‌درمیان، پنجره‌های مشبک گچی قرار دارند و نور خارج را با انکسار و زیبایی به داخل امامزاده منتقل می‌کنند. زیر این قاب‌های گچی، و گرداگرد بدنۀ داخلی بنا نیز یک ردیف آینه‌کاری لاجوردی‌رنگ وجود دارد که روی آن، آیة‌الکرسی نوشته شده است. در بدنۀ طاق‌نماهای اضلاع هشت‌گانه نیز قاب‌های کوچک آینه‌کاری وجود دارد که اسماء الٰهی روی آن می‌درخشد.
گنبد داخلی بنای امامزاده شاهزاده سلطان مطهر از نوع جناغی خفته، و دارای هماهنگی کامل با فضای داخلی است. کف نمازخانه با سنگ گرانیت خاکستری، و بدنۀ آن تا ارتفاع حدود ۸۰ سانتی‌متر همچون بنای اصلی با کاشی‌های فیروزه‌ای و نگینهای لاجوردی پوشیده شده است. در بدنۀ کاشی‌کاری‌شدۀ اتاق نمازخانه، سنگ‌قبرهای تاریخی‌ای نصب شده که از محوطۀ امامزاده به دست آمده است. برخی از این سنگ‌قبرها مانند سنگ‌قبر شیخ ابراهیم و شیخ طالب بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارند.
بیشتر کارهای مرمتی و تزیینی بنا مانند کاشی‌کاری، آینه‌کاری، پوشش ورق مسی گنبد و نصب ضریح فلزی در دهۀ ۱۳۸۰ ش صورت گرفته است. متولیان امامزاده سلطان مطهر خاندان پازکیان‌اند که اجداد آنها به نام شیخیان یا شیخان یا شیخ‌ها که گفته می‌شود از زمان حجاج بن یوسف به این منطقه آمده‌اند، نسل اندر نسل به خدمت خود ادامه داده‌اند. مهم‌ترین این خادمان عبارت‌اند از: شیخ علی‌محمد، شیخ محمدولی، شیخ شریف، شیخ حسن، شیخ عبدالله، شیخ اسدالله، شیخ عزیزالله، شیخ احمد و شیخ روح‌الله.
بر بدنۀ شمالی نمازخانه تابلویی نصب شده که روی آن، اطلاعاتی دربارۀ روستای بومهن، امامزاده، و بنای آن نوشته شده است. معجر یا ضریح چوبی و قدیمی امامزاده پس از نصب ضریح فلزی جدید، به داخل بنای حسینیۀ نوبنیاد کنار امامزاده منتقل شد. این اثر دارای ارزش تاریخی ـ هنری است و قابلیت حفاظت و نگهداری دارد. بنای امامزاده در اول تیرماه سال ۱۳۵۴ با شمارۀ ۰۹۲‘ ۱ در فهرست آثار ملی ثبت، و مشمول قوانین حفاظتی شد.
در محوطۀ نسبتاً بزرگ قبرستان بومهن، افزون بر امامزاده شاهزاده سلطان مطهر، بنای یادمان شهدای بومهن و یک باب سقاخانه و ساختمان نوبنیاد حسینیه وجود دارد که در ادامه به اختصار توضیح داده می‌شوند.
در محوطۀ قبرستان و مزار شهدای روستای بومهن و در فاصلۀ ۶متری غرب بنای امامزاده مطهر، ایوان مسقفی به طول ۱۸، و عرض ۴ متر با مصالح آهن، سیمان و آجر قرمزرنگ ساخته شده است که به آن بنای یادمان شهدا گفته می‌شود و مزار ۱۲ تن از شهدای روستای بومهن و چند تن از بزرگان روستا در آن قرار دارد. غرب این بنا دارای ۶ ستون آجری، و شرق آن دارای ۴ درگاه است که حد‌فاصل و اضلاع شمالی و جنوبی آنها دیوار ندارد و فقط سکویی به ارتفاع حدود ۸۰ سانتی‌متر زیر این ستون‌ها و درگاه‌ها ساخته شده است. سقف این بنا به‌صورت مسطح و با ورق شیروانی پوشانده شده است.
در فاصلۀ حدود ۱۰ متری سمت شمال بنای امامزاده، بنای سقاخانه‌ای کوچک به ابعاد حدود ۲ × ۲ متر وجود دارد که در اواخر دهۀ ۱۳۸۰ ش ساخته شده است.
بدنه‌های بیرونی بنای سقاخانه با سنگ سفید، و سقف آن با شیروانی پوشانده شده، و در داخل آن دو دستگاه آب‌سردکن برقی نصب شده است.
در شمال مزار شهدای بومهن و بنای امامزاده سلطان مطهر، بنای حسینیۀ روستای بومهن با نام حسینیۀ مطهر قرار دارد که در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۸۰ ش احداث شده، و دارای ابعاد تقریبی ۱۴ × ۱۷ متر است. این بنا از آهن، آجر و سیمان و در جهت شرقی ـ غربی ساخته شده، و مشتمل بر زیرزمین و طبقۀ همکف است. طبقۀ زیرزمین شامل بخش ویژۀ بانوان، دفتر حسینیه، سرایداری و آشپزخانه، و طبقۀ همکف مختص آقایان است.
فضای داخلی حسینیه شامل دو ردیف ستون چهارتایی فلزی در جهت شرقی ـ غربی، و سطحی کاشی‌کاری‌شده بر بدنۀ دیوار جنوبی است که جهت محراب و قبلۀ حسینیه را مشخص می‌کند. کاشی‌های یادشده به رنگ فیروزه‌ای و دارای نقوش اسلیمی و گل و بوته‌هایی به رنگ سبز، زرد، قرمز و آبی است. بر بدنۀ کاشی‌ها در قاب مرکزی نام پنج‌تن آل‌عبا، و گرداگرد آن نام دیگر امامان معصوم (ع) نوشته شده است.
قسمت ازارۀ بنای حسینیه تا ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متری با سنگ مرمر خاکستری پوشانده شده، و بقیۀ سطوح داخلی گچ‌اندود شده است. در ضلعهای مختلف حسینیه، پنجره‌هایی فلزی برای تأمین نور فضای داخل حسینیه قرار دارد. بدنه‌های خارجی این بنا با سیمان تگری سبزرنگ، و سقف آن از داخل به صورت مسطح، و از خارج با خرپای فلزی و شیروانی پوشانده شده است. در حیاط آن نیز درختانی نظیر سرو نقره‌ای، اقاقیا، توت و زبان‌گنجشک کاشته شده است.
گرداگرد مجموعۀ قبرستان، امامزاده و حسینیه با دیواری آجری محصور شده که بدنۀ برخی قسمت‌های آن با گچ و برخی دیگر با کاهگل اندود شده، و در برخی نقاط دارای نمای آجری است. درِ ورودی مجموعه نیز در سمت شمال آن قرار دارد.
ناصر پازوکی طرودی
•
پازوکی طرودی، ناصر، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «امام زاده شاهزاده سلطان مطهر»، ص۱۰۷۹.
