• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امامزاده محسن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از امام‌زادگان در همدان محسن بن علی بن حسین (الاثرم) بن حسن المجتبی بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) می‌باشد و او سیدی جلیل القدر و عالمی فاضل و دارای خلقی نیکو بوده است.


با توضیحی که از عبارت علامه نسابه ابن فندق بیهقی (ابو الحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی مشهور به «ابن فندق» که پدر و اجدادش از بزرگان علم و ادب بوده‌اند، در سال ۴۹۳ هـ.ق. متولد و در سال ۵۶۵ هـ.ق.وفات یافت. این عالم شیعی که مدتی کوتاه متصدی امر قضاوت در بیهق بوده از بزرگانی کسب علم و دانش کرد و حدود «۷۶» کتاب از خود به یادگار گذاشت و از آن جمله است کتاب «لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب»)
[۱] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۱۳ ص۲۱۹ به بعد.
[۲] زرکلی، خیر الدین، الاعلام زرکلی، ج۵، ص۱۰۱.
[۳] کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۷، ص۹۷.
[۴] مرعشی، شهاب الدین، مقدمة آیة الله مرعشی بر کتاب لباب الانساب از ص۱۴۵.
ارائه خواهد شد نتیجه می‌گیریم که این مزار مقدس مربوط است به امام زاده عظیم الشان جناب: «محسن بن علی بن حسین (الاثرم) بن حسن المجتبی بن علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) » است.

در این که امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) فرزندی به نام «حسین» داشته که به حسین الاثرم (اثرم کسی را گویند که دندانش از بن بر افتاده و یا کسی که دندان پیشین او افتاده باشد)
[۵] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۲، ص۷۶.    
[۶] دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه اثرم.
معروف بوده بین دانشمندان فن انساب هیچ اختلافی نیست.
[۷] شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج۲، ص۲۶.    
[۸] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۶۳.    
[۹] شیخ الشرف عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۳۳.
[۱۰] ابن عبنه، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص۶۸.    

در تاریخ توضیحی درباره حالات حسین اثرم نیامده است و فقط به این مطالب اشاره‌ای شده است:
الف: او سیدی جلیل القدر و عالمی فاضل و دارای خلقی نیکو بوده است.
[۱۱] ضامن بن شدقمّ، تحفة الازهار، ج۱، ص۱۴۶.
[۱۲] اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب، ص۹۰.
[۱۳] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۰۶.

ب: دارای فرزند و فرزند زادگانی بوده از جمله «علی»
[۱۴] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
[۱۵] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۳۸۷.
[۱۶] حسینی، جمال‌الدین، روضة الاحباب، ص۱۰۲.
و «ام سلمه»
[۱۷] اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب، ص۹۶.
[۱۸] بیهقی، علی بن زید، لباب النساب، ج۱، ص۲۸.    
[۱۹] علوی عمری، علی بن محمد، المجدی، ص۲۱.    
[۲۰] فخر رازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه، ص۴۱.    
و «ام کلثوم»،
[۲۱] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
گرچه نسل او بعداً منقرض شده
[۲۲] ابن عبنه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۶۸.    
[۲۳] شیخ الشرف عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۳۳.
[۲۴] علوی عمری، علی بن محمد، المجدی، ص۲۰.    
[۲۵] اعرجی، سیدجعفر، مشجر الانساب، ص۴۴
[۲۶] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
و دیگر نمی‌توان شجره‌ای را منتهی به او دانست و شاخه‌ای از سادات را به عنوان «بنواثرم» نامید.
[۲۷] بخاری، ابی نصر، سر السلسله العلویه، ص۵.
[۲۸] فخر رازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه، ص۴.    
[۲۹] ضامن بن شد، تحفه الازهار، ج۱، ص۱۴۶.

ج: قبر او در «فخ» در شهر مکه قرار دارد.
[۳۰] موسوی فندرسکی، ابوطالب، تحفه العالم، ص۲۹۶.

د: بعضی از کتب خطی
[۳۱] اعرجی، سیدجعفر، مشجر الانساب، ص۴۴.
[۳۲] نسخه‌های عکسی کتابخانه آیه الله مرعشی، شماره ۹۲.
نام او را جزء شهدای کربلا ذکر کرده‌اند ولی این مطلب قطعاً صحیح نیست.
علی بن حسین الاثرم نیز فرزندانی داشته
[۳۳] جمال‌الدین‌حسینی، عطاءالدین بن فضل‌الله، روضه الاحباب، ص۱۰۲.
و چنان‌که خواهید دید یکی از فرزندان او «محسن» نام دارد.

بیهقی گوید: «محسن بن علی بن الحسن بن امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) امّه اخت محمد الباقر (علیه‌السّلام) دفن بحدود همدان بمسارد و صلّی علیه قاضی همدان»
[۳۴] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۹.    
به نظر حقیر در این شجره نام «حسین الاثرم» افتاده است و بهترین شاهد بر این مدعا این است که در همین عبارت مادر محسن به عنوان خواهر امام باقر (علیه‌السّلام) (دختر امام سجاد (علیه‌السّلام) ) معرفی شده، بنابراین پدر «محسن» داماد امام سجاد (علیه‌السّلام) بوده و به تصریح همین بیهقی داماد امام سجاد (علیه‌السّلام) «علی بن حسین بن حسن (علیه‌السّلام) » است
[۳۵] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۱.
نه علی بن الحسن (علیه‌السّلام). پس شجره صحیح همان است که در ابتدا ذکر شده.
نام یکی از دختران امام سجاد (علیه‌السّلام) «علیّه»
[۳۶] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۰- ۴۸۱.
[۳۷] خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹۵.
[۳۸] نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ص۲۱۵.
[۳۹] قمی، شیخ عباس، منتهی الامال (معرب)، ج۲، ص۶۵.
و نام یکی دیگر «عبده» بوده است.
[۴۰] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
اما بیهقی در جایی «عبده» را همسر علی بن حسین الاثرم معرفی کرده
[۴۱] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۳۸۷.
و در جایی دیگر «علیّه» را همسر او دانسته است
[۴۲] بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۱.
اما به هر حال مسلم است که یکی از دختران امام سجاد (علیه‌السّلام) با «علی بن حسین الاثرم» بوده است.
با توجه به آن‌چه گفته شد و با توجه به عبارت مورد بحث از بیهقی، باید گفت امام زاده محسن از طرف پدر با دو واسطه با امام مجتبی (علیه‌السّلام) و آن‌گاه به امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌رسد و از طرف مادر نیز نوه امام سجاد (علیه‌السّلام) است.
بیهقی از سبب و تاریخ مهاجرت این امام زاده عظیم‌الشان به همدان و نیز زمان رحلت او سخنی به میان نیاورده و فقط می‌گوید او در اطراف همدان «بمسارد» دفن شد و قاضی همدان بر او نماز خواند.

بعد از تتبع دربارة کلمة «مسارد» به این نتیجه رسیدیم که:
الف: این کلمه نام موضع خاصی نیست.
ب: «صرد» (با «ص») در عربی معرَّب واژه سرد در فارسی است. و به معنای مکان‌های مرتفع از کوه که هوای آن سرد باشد آمده است.
[۴۳] حسینی زبیدی واسطی، سید مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۲۷۱.    
[۴۴] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۲۴۸.    
[۴۵] احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۳۴۸-۳۴۹.
[۴۶] خوری شرتونی لبنانی، سعید، اقرب الموارد، ج۲، ص۶۴۲
[۴۷] زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغه، ص۵۴۳.    
پس اگر واژه مورد نظر با «ص» باشد عبارت منطبق با مکان امام‌زاده هم خواهد بود زیرا بقعه در محل مرتفع و سردی است.
ج: اما با «س» واژة سرد در عربی به معنای مشک دوختن، به هم پیوستن، کاری پیوسته کردن، سخن نیکو مسلسل گفتن، سوراخ کردن و مسرد به معنای مثقب آمده است.
[۴۸] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۲۱۱.    
[۴۹] حسینی زبیدی واسطی، سید مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۱۸۷.    
البته باز واژة «مسردبیه»
[۵۰] دهخدا، علی اکبر، لغت نامة دهخدا
بر گرفته شده از همان کلمه سرد فارسی است.
شیخنا الاستاد آیه الله حاج شیخ علی دامغانی ـ قدس سره ـ مردم را ترغیب به زیارت این مکان می‌فرمود. از فرزند دانشمندش مرحوم آیة الله حاج میرزا محمد علی دامغانی ـ قدس سره ـ شنیدم که استاد با استناد به یکی از مخطوطات به نام «بحرالانساب» که می‌گوید محسن بن علی النقی (علیه‌السّلام) در همدان دفن شده، می‌فرمود چنین نامی تطبیق بر این بقعه می‌شود.

الف: تا آن‌جا که حقیر تتبع کرده در هیچ یک از منابع تاریخی و نیز کتب انساب فرزندی به نام «محسن» برای امام علی النقی (علیه‌السّلام) ذکر نشده است.
ب: به ظن قوی در نگارش کتاب «بحرالانساب» اشتباهی روی داده و نام حسین، محسن نوشته شده در این صورت سخن آن کتاب مربوط به امام زاده حسین همدان می‌شود.
از مرحوم حاج ملا حسین علی همدانی ـ قدس سره ـ شنیدیم وقتی عالم بزرگوار آیة الله حاج سید موسی کمالانی ـ قدس سره ـ به حوالی این مکان می‌رسیدند به منظور احترام از این بقعه و کسانی که از عابدان و زاهدان در اطراف آن دفن شده‌اند با پای برهنه راه طی می‌کردند.
علمای ربانی شهر همواره نهایت احترام را برای این امام زاده قائل بوده‌اند و آن‌گونه که از اسناد عتیق این بقعه بر می‌آید فرمان تولیت با صلاحدید بزرگان شهر صادر می‌شده است.

۱. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۱۳ ص۲۱۹ به بعد.
۲. ↑ زرکلی، خیر الدین، الاعلام زرکلی، ج۵، ص۱۰۱.
۳. ↑ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۷، ص۹۷.
۴. ↑ مرعشی، شهاب الدین، مقدمة آیة الله مرعشی بر کتاب لباب الانساب از ص۱۴۵.
۵. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۲، ص۷۶.    
۶. ↑ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه اثرم.
۷. ↑ شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج۲، ص۲۶.    
۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۶۳.    
۹. ↑ شیخ الشرف عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۳۳.
۱۰. ↑ ابن عبنه، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص۶۸.    
۱۱. ↑ ضامن بن شدقمّ، تحفة الازهار، ج۱، ص۱۴۶.
۱۲. ↑ اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب، ص۹۰.
۱۳. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۰۶.
۱۴. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
۱۵. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۳۸۷.
۱۶. ↑ حسینی، جمال‌الدین، روضة الاحباب، ص۱۰۲.
۱۷. ↑ اعرجی، جعفر بن محمد، مناهل الضرب، ص۹۶.
۱۸. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب النساب، ج۱، ص۲۸.    
۱۹. ↑ علوی عمری، علی بن محمد، المجدی، ص۲۱.    
۲۰. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه، ص۴۱.    
۲۱. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
۲۲. ↑ ابن عبنه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ص۶۸.    
۲۳. ↑ شیخ الشرف عبیدلی، محمد بن محمد، تهذیب الانساب، ص۳۳.
۲۴. ↑ علوی عمری، علی بن محمد، المجدی، ص۲۰.    
۲۵. ↑ اعرجی، سیدجعفر، مشجر الانساب، ص۴۴
۲۶. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
۲۷. ↑ بخاری، ابی نصر، سر السلسله العلویه، ص۵.
۲۸. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه، ص۴.    
۲۹. ↑ ضامن بن شد، تحفه الازهار، ج۱، ص۱۴۶.
۳۰. ↑ موسوی فندرسکی، ابوطالب، تحفه العالم، ص۲۹۶.
۳۱. ↑ اعرجی، سیدجعفر، مشجر الانساب، ص۴۴.
۳۲. ↑ نسخه‌های عکسی کتابخانه آیه الله مرعشی، شماره ۹۲.
۳۳. ↑ جمال‌الدین‌حسینی، عطاءالدین بن فضل‌الله، روضه الاحباب، ص۱۰۲.
۳۴. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۹.    
۳۵. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۱.
۳۶. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۰- ۴۸۱.
۳۷. ↑ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹۵.
۳۸. ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، ص۲۱۵.
۳۹. ↑ قمی، شیخ عباس، منتهی الامال (معرب)، ج۲، ص۶۵.
۴۰. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۲۸.    
۴۱. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۱، ص۳۸۷.
۴۲. ↑ بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب، ج۲، ص۴۸۱.
۴۳. ↑ حسینی زبیدی واسطی، سید مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۲۷۱.    
۴۴. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۲۴۸.    
۴۵. ↑ احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۳۴۸-۳۴۹.
۴۶. ↑ خوری شرتونی لبنانی، سعید، اقرب الموارد، ج۲، ص۶۴۲
۴۷. ↑ زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغه، ص۵۴۳.    
۴۸. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۲۱۱.    
۴۹. ↑ حسینی زبیدی واسطی، سید مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۱۸۷.    
۵۰. ↑ دهخدا، علی اکبر، لغت نامة دهخدا


سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «امامزاده محسن»، تاریخ بازیابی۹۵/۸/۹.    



جعبه ابزار