امامزاده اسماعیل خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْماعيل،اِمامْزاده، بقعه متعلق بهيكى ازاعقابامامحسن(ع) در اصفهان میباشد. سلسله نسب اسماعيل در كتيبه بقعه ذكر شده است (جابری، ص۱۸۶). جايگاه امامزاده اسماعيل در تاريخ عالمآرای عباسى محله «كليار» نوشته شده، و صورت كلمه حاكى از اين است كه به نحوی با اطلاق كنونى، يعنى «گلبهار» كه امامزاده در نزديك اين محله قرار دارد، مرتبط است (اسكندر بيك، ج۲، ص۸۷۰؛ هنرفر، گنجينه...، ص۵۲۲).
كتيبهها: بنای فعلى امامزاده از دوره صفوی است و آن را مىتوان به روايت كتيبهها و سنگهای قبور دريافت. قديمترين كتيبهای كه در اين بنا وجود دارد، بر سنگ قبر قاضى صفىالدين محمد بن ملاعلى زوارهای عمدة القضات (د ۹۹۵ق) است كه اكنون در ايوان غربى امامزاده قرار دارد. احتمالاً ساختمان مقبره او را به هنگام برپا داشتن بنای كنونى امامزاده خراب كردهاند. نوشتهها به خطوط بنايى، ثلث و نستعليق، و «عمل صدرالدين سنگتراش» است. بنای امامزاده گويا در دوره شاه عباس اول (سال ۹۹۶ - ۱۰۳۸ق) آغاز شده، و در دوره شاه صفى (سال ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) پايان يافته است. كتيبهای از كاشى معرق به خط ثلث و به قلم محمدرضا امامى در ۱۰۴۳ق، بر ايوان اصلى بنا تعبيه شده است (نيكزاد، ص۱۲۷- ۱۲۸؛ هنرفر، گنجينه...، ص۵۳۴ - ۵۳۵). همچنين سنگ نوشتهای به خط ثلث و به قلم محمد محسن امامى درباره تعمير ساختمان در ۱۱۱۴ق/۱۷۰۲م يعنى زمان شاه سلطانحسين (سال ۱۱۰۵- ۱۱۳۵ق) موجود است. پيرامون آن اشعاری است در ستايش شاه، و جملهای در اهتمام محمد ابراهيم بيك برای كار ساختمان، به خط نستعليق به قلم «علىنقىالامامى». بر ديوار سمت راست (غربى) ايوان، سنگ نوشتهای از همين خطاط به خط ثلث در بردارنده امری است كه شاه درباره معافيت مردم محله امامزاده از «تكليف يراق پوشى ايام عاشورا» مقرر كرده است. در دالان عريض مدخل امامزاده، كتيبهای گچبری به خط نستعليق و به قلم محمد صالح اصفهانى، مضمون شعری است كه بخشى از آن ماده تاريخ مرمت بنا به وسيله محمدابراهيمبيك در ۱۱۱۱ق است. كتيبهای بر كاشى حاوی نسبنامه اسماعيل به خط نسخ در همين دالان قرار دارد و نوشته ديگر آن آية الكرسى است. كتيبهای در خود حرم آياتى از سوره مُلك را در برمىگيرد، و نوشتهای ديگر عبارت «مقرب الخاقان محمد ابراهيم بيك يوزباشى» را دارد كه شايد آذينهای درون بقعه هم به دست همين محمد ابراهيم ترميم شده است. كتيبه روی گريو گنبد، كاشى معقلى، و مشتمل است بر سوره توحيد و آيهای از سوره بقره، و نيز نام بنّا كه حسينعلى است .
وضعيت بنا: مجموعه بنای امامزاده اسماعيل كه برخى كتيبههای آن اجمالاً معرفى شد، مشتمل است بر حرم امامزاده و متعلقات آن همچون دهليز، هشتى، دالان و مقبره درويشان، صحن و مدرسه علميه و مدخل چهار سوق كه پيوسته به حرم، مقبره و مسجد شعيا قرار دارد. ناهمگونى مجموعه، بازگو كننده تطور تاريخى - معماری آن است. در داخل حرم ديوارها، طاقچهها، نورگيرها، مقرنسها، گنبد و ... اغلب با گل و بوتههای گچى به رنگهای طلايى، قرمز و سرمهای تزيين شدهاند. بيشترسطح ازاره را سنگهای ۶ گوشه گل برجسته پوشانده است. ضريح امامزاده منبت و خاتم است و شبّاك فلزی دارد (سديدالسلطنه، ص۷۵؛ نورصادقى، ص۱۵۲ ). هولتسر (د ۱۹۱۱م/ ۱۳۲۹ق)، مأمور تلگرافخانه اصفهان، در يادداشتهای خود سنگ گور را مرمری ذكر مىكند. شبكه قوسى (كاربندی) گنبد همچون گنبدهای مساجد بزرگ اصفهان مبتنى بر سكنج است. (نورصادقى، ص۱۵۲) طرح و نقش درونى اين گنبدها نشاندهنده علاقه عمومى هنرمندان مسلمان به نمود آرايشىِ آثاری است كه خلق كردهاند. اين گنبد از بيرون با نقوش و رنگهای روشن كاشى معرق زينت يافته است و به نظر مىرسد كه مربوط به دوران شاهعباس و شاهصفى باشد (نورصادقى، ص۱۲۵۲؛ هنرفر، گنجينه، ص۵۲۴؛ هنرفر، گنجينه، ص۵۳۷).
در موازات ضلع شمالى گنبدخانه حرم، دهليزی با پوشش قوسى وجود دارد كه بر ديوارهای گچى آن شمايل حضرت على و حسنين(ع)، و ابوالفضل العباس مشاهده مىشود. ازارهها از كاشى است و ستارههای كوچك ۸ پر آن ۷ رنگ است. در انتهای شرقى آن دری منبت به سمت مقبره شعيا وجود دارد كه نامهای امامان بر آن حك شده، و گمان مىرود كه در دوره آل مظفر (حك ۷۱۸- ۷۹۵ق) ساخته شده است (جابری، ص۱۸۹؛ مجدزاده، ص۷۹_۸۰).
درِ انتهای شمالى راهرو به يك هشتى با آذينهای معقلى آجر و كاشى باز مىشود. طاق آن بلند است و قبهای دارد كه از داخل زينتهای گچى آن منقوش به گل و بوته است. در غربى هشتى به اتاقى سكودار پيوسته است كه معبری است برای ورود به فضايى ساده با ديوارههای گچى دارای سكنج. در اين اتاق تصاويری كوچك از حضرتعلى(ع) و چند درويش به چشم مىخورد. درِ شمالى هشتى به دالان ورودی امامزاده مىپيوندد كه طاق كاربندی دارد و به نقشهايى چون گل و مرغ آراسته شده است، و البته مانند ديگر قسمتهای بنا، بخشهايى از تزيينات آن ريخته، و از بين رفته است. پشت ديوار غربى دالان، مقبره موسوم به درويشان قرار دارد كه شباك چوبى حايل و گره چينى، آن را از دالان جدا كرده است (نورصادقى، ص۱۵۱). ايوان كاشى كاری امامزاده واسطه ميان اين دالان با صحن است. دری مرصع داشته كه زمانى اجزاء آن به سرقت رفته است و در نتيجه بعداً باقىمانده آن را هم برداشتهاند (طهرانى، ص۱۳۱؛ نور صادقى، ص۱۵۱؛ نيكزاد، ص۱۲۳).
مجموعه دارای صحنى وسيع است كه در عين حال گذرگاهى است برای اهالى محل. حجرههای طلاب در قسمت شمالى آن است. از جمله اجزاء قابل ملاحظه صحن دو سنگاب است. در اطراف صفههايى وجود دارد كه پشت بغلهای آنها از كاشیهای ۷ رنگ با زمينههای آبى، زرد و سبز پوشيده شده است. ورودی چارسوق در گوشه جنوب غربى صحن است. اين چار سوق گنبدی بزرگ و آجری با رسمىبندی دارد (نورصادقى، ص۱۵۰؛ هنرفر، گنجينه، ص۵۲۱؛ هنرفر، گنجينه، ص۵۳۸).
مقبره و مسجد شعيا: وجه تسميه مسجد كهن شعيا انتساب آن به يكى از انبيای بنى اسرائيل است، اما از مدفن او در اصفهان، در منابع قديم مسلمانان يادی نشده است. در عين حال يهودی نشين بودن اصفهان در گذشته شيوع فرهنگ يهودی را در آنجا امری طبيعى مىنمايد. مسجد موسوم به شعيا به موجب كتيبه مورخ ۱۱۱۲ق اولين مسجدی بوده است كه در اصفهان ساخته شده، و آن را «ابوالعباس مفتى» در زمان حضرت على(ع) بر پا داشته است (طهرانى، ص۱۳۱-۱۳۲؛ مجدزاده، ص۷۷- ۷۸)؛ اما صاحب مجمل التواريخ و القصص در ۵۲۰ق/۱۱۲۶م راجع به اولين مسجد اصفهان مىنويسد: «جامع
[۱] خوشينيان نخستين مسجد بود كه به اصفهان كردند در اسلام و بناء آن ابوخناس مولای عمر بن خطاب كرد در خلافت على بن ابى طالب (ع)» (مجمل التواريخ و القصص، ص ۵۲۴؛ هنرفر، گنجینه، ص۵۲۱).
يك درگاه از حرم امامزاده راه به مقبره شعيا دارد. اين مقبره به اندازه امامزاده مزين نيست، ولى طاق آن قطاربندی است و ضريح چوبى گره چينى دارد. قبر گچى شعيا دارای ۶ وجه است و تقريباً ۶/۱ متر ارتفاع دارد. دهانهای بزرگ فضای مقبره و مسجد را پيوند مىدهد. در همسايگى شمالى اين فضا ساختمان لاحق مسجد واقع شده است كه مركب از يك ايوان و شبستانى است كه در امتداد حياط جای گرفته، و انتهای جنوبى طول آن پهلوی ايوان است. ايوان كم عمق مسجد دارای دهانهای به بلندی حدود ۸/۷ متر است و پايههايى كوتاه و تقريباً مساوی با ثلث ارتفاع خود قوس دارد. در ايوان محرابى از كاشى و آجر كه جزئى از آن نيز مرمری است، وجود دارد و دارای كتيبههايى از دوره صفوی است. اكنون قسمت زيرين مناره در شبستان مسجد، و مابقى بر بام آن قرار دارد. اين مناره ستبر احتمالاً از سده ۶ق/۱۲م است و سرمناره كه باريك و كاشى كاری است، از اضافات بعدی است.
اجزاء مختلف بنای امامزاده اسماعيل را در دوره معاصر مرمت كردهاند، و در زمره ابنيه تاريخى ايران ثبت شده است (جابری، ص۱۸۹؛ نيكزاد، ص۱۲۳؛ هنرفر، «گزارش...»، ص۵۸).
فهرست منابع:
(۱) اسكندربيك منشى، عالمآرای عباسى، تهران، ۱۳۵۰ش؛
(۲) جابری انصاری، حسن، تاريخ اصفهان و ری، اصفهان، ۱۳۲۱ش؛
(۳) سديد السلطنه، محمدعلى، سفرنامه، به كوشش احمد اقتداری، تهران، ۱۳۶۲ش؛
(۴) طهرانى، جلالالدين، «اصفهان»، گاهنامه، طهران، ۱۳۱۲ش؛
(۵) مجدزاده صهبا، جواد، «درِ تاريخى امامزاده اسماعيل اصفهان»، يادگار، تهران، ۱۳۲۳ش؛
(۶) مجمل التواريخ و القصص، به كوشش محمدتقى بهار، تهران، ۱۳۱۸ش؛
(۷) نورصادقى، حسين، اصفهان، تهران، ۱۳۱۶ش؛
(۸) نيكزاد اميرحسينى، كريم، تاريخچه ابنيه تاريخى اصفهان، اصفهان، ۱۳۳۵ش؛
(۹) هنرفر، لطفالله، «گزارش نماينده باستانشناسى اصفهان»، آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۳۶ش؛
(۱۰) هنرفر، لطفالله، گنجينه آثار تاريخى اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش؛