امنیت حرم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امنیت حرم، مصونیت حرم مکی و مردم آن از خطرها و تهدیدها را گویند.
امنیت واژه‌ای عربی از ریشه «ا ـ م ـ ن» به معنای برطرف شدن بیم و هراس، ایمن شدن و اطمینان خاطر یافتن است.
حرم به معنای ممنوع و حرام است
و به حرم مکه و مناطق پیرامون آن تا محدوده‌ای می‌گویند که مردم در آن جا محرم می‌شوند.
این محدوده شامل مسجدالحرام و مناطق پیرامون آن است که می‌گویند ابراهیم خلیل علیه‌السّلام آن را نشانه گذاری کرد
و رسول خدا (صلی الله علیه و اله) در پی فتح مکه، تمیم بن اسد خزاعی را برای بازسازی آثار یاد شده مامور ساخت.
تعیین جایگاه این آثار با ذکر مسافت نسبتا دقیق از اطراف مکه، در منابع حدیثی
و تاریخی
آمده و برخی معاصران از وجود آثار کهن در این محدوده‌ها یاد کرده‌اند که از استمرار محدوده حرم در طول تاریخ نشان دارد.
تقدس و امنیت شهر مکه از آیات گوناگون قرآن برمی آید. (برای نمونه: بقره/۲، ۱۲۵- ۱۲۶؛
ابراهیم/۱۴، ۳۵؛
نمل/۲۷، ۹۱؛
تین/۹۵، ۳
) امنیت خانه خدا به فرمان خداوند صورت گرفته است: {واذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا}.
این آیه، خانه خدا را جایگاه گروه‌های مردم و مکانی امن می‌شمرد که هرکس به آن پناه آورد، در امان است. عرب پیش از اسلام نیز این سنت را رعایت می‌کرد و در مکه به مال و جان مردم دست نمی‌انداخت: {ومن دخله کان آمنا} (آل عمران/۳، ۹۷
و نیز نک: قصص/۲۸، ۵۷
)
در آیه‌ای دیگر، شهر مکه مکانی امن خوانده شده که بر اثر شرک و کفران نعمت اهالی آن، جامه گرسنگی و بیم بر آنان پوشانده شد: {و ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة یاتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون}
مفسران کفران نعمت آنان را شرک و رد دعوت پیامبر (صلی الله علیه و اله) دانسته‌اند.
نخستین گزارش از موضوع امنیت حرم در دعایی از ابراهیم آمده است: {واذ قال ابراهیم رب اجعل هذا بلدا آمنا}.
بر پایه روایات، در پی آن که حضرت ابراهیم علیه‌السّلام همسرش هاجر و فرزند خردسالش اسماعیل علیه‌السّلام را به فرمان خدا در مکه ساکن ساخت، امنیت این سرزمین را از خداوند خواست
که در آیه‌ای به طور تلویحی به آن اشاره شده است: {ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلاة فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم وارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون}.
همچنین قرآن کریم در نکوهش مشرکانی که از میان رفتن امنیت را بهانه بقای خود بر شرک قرار داده بودند، نعمت امنیت حرم و رسیدن روزی‌ها و ثمرات به آنان را یادآوری می‌کند: {وقالوا ان نتبع الهدی معک نتخطف من ارضنا اولم نمکن لهم حرما آمنا یجبی الیه ثمرات کل شیء رزقا من لدنا}.
امنیت مکه به رونق تجارت در جزیرة العرب انجامید و وجود کعبه که زیارتگاه مردم از نقاط دوردست بود، از مهم‌ترین عوامل این رونق بوده است.
در این زمینه که امنیت حرم مکی به گونه تکوینی و از آغاز خلقت بوده یا به دعای حضرت ابراهیم تحقق یافته، اختلاف نظر است.
از آیات قرآن برمی آید که امنیت حرم به هر دو گونه تکوینی و تشریعی است. برای نمونه، زدودن بیم از اهل حرم در سوره قریش: {وآمنهم من خوف}
که به رویداد ابرهه و اصحاب فیل تفسیر شده، از گونه امنیت تکوینی است. همچنین از آیه {و اذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا} برمی آید که خداوند با قدرت خود، میل به حج خانه و زیارت پیاپی و احترام آن را در دل مردم مناطق دور و نزدیک می‌اندازد و در حالی که مردم در سرزمین‌های پیرامون در ناامنی و رنج به سر می‌برند، ساکنان و زائران حرم از نعمت امنیت برخوردارند.
با این حال، موضوع امنیت حرم در هر دو بخش تکوینی و تشریعی به طور نسبی و در مقایسه با دیگر سرزمین‌ها است و ادعای اطلاق در این باره، ثابت نشدنی است.
در این زمینه که چرا خداوند از متجاوزانی چون حجاج بن یوسف ثقفی که امنیت و قداست حرم را زیر پا گذاشت، بازدارندگی نکرد، گفته‌اند: خدای والا با متجاوزان به خانه اش برخورد می‌کند و نابودی سپاه ابرهه دلیل این مدعا و نشان دهنده امنیت تکوینی حرم است.
اما این که حجاج با حمله به خانه خدا در ماجرای دستگیری عبدالله بن زبیر و ویران کردن بخشی از کعبه و کشتن گروهی از مردم مکه به سال ۷۳ق. مورد خشم خدا قرار نگرفت، از این رو بوده که هدف اصلی او تعرض به بیت و هتک امنیت حرم نبود و تنها برای سرکوبی ابن زبیر
آمده بود و تخریب بخشی از خانه خدا، ناخواسته صورت گرفت.
حرم الهی از حاکمان ستمگر ایمن بوده و خدا از نخست دل‌های گردنکشان را به تعظیم در برابر حرم متمایل ساخته و حتی حیوانات درنده شکاری در حرم به شکار خود حمله نمی‌کنند.
افزون بر این، از مصونیت حرم از بلایای طبیعی نیز یاد شده و از عروج خانه خدا به آسمان به هنگام طوفان نوح خبر داده شده است.
با توجه به وقوع سیل‌های متعدد در مسجدالحرام و کعبه، این گزارش‌ها بی اعتبار و برآمده از افسانه پردازی است. همچنین بر پایه آیه {او لم نمکن لهم حرما آمنا یجبی الیه ثمرات کل شیء رزقا من لدنا ولکن اکثرهم لا یعلمون}
اهل حرم از قحطی و کمبود ایمن هستند و دعای ابراهیم در فروفرستادن نعمت بر آنان مستجاب شده است.
گرد هم آمدن قریش و امنیت حاصل از آن در دوره پیش از اسلام و نیز رواج برخی فضیلت‌های اخلاقی مانند مهمان نوازی و پیمان‌های حامی مظلومان مانند حلف الفضول نیز از مصداق‌های امنیت حرم شمرده شده است.
این که «هر کس درون حرم شود، شرعا در امان خواهد بود»، به امنیت تشریعی اشاره دارد: {ومن دخله کان آمنا}
امنیت تشریعی حرم، همه ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. بر پایه آیه {ولا تقاتلوهم عند المسجد الحرام حتی یقاتلوکم فیه فان قاتلوکم فاقتلوهم کذلک جزاء الکافرین}
مؤمنان از نبرد با مشرکان و دیگر دشمنان در سرزمین حرم منع شده‌اند، مگر این که آن‌ها آغازگر نبرد باشند. بر پایه روایتی از امام صادق علیه‌السّلام اگر فردی در بیرون حرم جرمی مرتکب شود و به حرم پناه آورد، کسی را یارای تعرض به وی نیست. اما هیچ کس حق فروش، اطعام و سخن با او ندارد تا ناگزیر از حرم بیرون رود و آن جا دستگیر و مجازات شود.
بر این اساس، فقیهان به عدم جواز اجرای حدود و قصاص و تعزیرات در محدوده حرم فتوا داده‌اند، جز در حالتی که جرم درون حرم رخ دهد و مجرم حرمت حرم را هتک کرده باشد.
نیز برخی احکام سخت گیرانه ویژه برای هتک کنندگان حرمت حرم الهی در نظر گرفته شده که قطع دست دزد بدون احراز شرایط ویژه حد سرقت، نمونه‌ای از آن‌ها است
؛ زیرا این کار موجب هتک حرمت حرم خدا و تجاوز به حدود الهی و حقوق مردم است
که در آیه‌ای از قرآن به آن اشاره شده است: {الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص فمن اعتدی علیکم... }
از جابر روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و اله) حمل سلاح را در مکه بر مسلمانان ممنوع فرمود.
به گفته ابن عباس، رسول خدا در روز فتح مکه فرمود: خداوند مکه را در روز آفرینش آسمان‌ها و زمین دارای حرمت فرموده و این حرمت تا روز قیامت پا بر جا خواهد بود. نبرد در این شهر برای کسی جایز نیست و برای من نیز جز ساعتی از روز فتح مکه جایز نبوده است.
بازپس گیری مال بدهکار درون حرم جایز نیست و نباید بدهکار را درون محدوده حرم زیر فشار نهاد. در این حال، طلبکار باید صبر کند تا وی از حرم بیرون رود.
در روایتی، از امنیت تشریعی حرم شامل وحوش، پرندگان و دیگر حیوانات نیز شده و بر پایه آن، هیچ کس را حق تعرض به آن‌ها درون محدوده حرم نیست.
در روایتی از امام صادق علیه‌السّلام آمده که هر کس به قصد پناه آوردن وارد حرم شود، از خشم خدای والا در امان خواهد بود و حتی حیوانات وحشی و پرندگان تا آن گاه که در حرم هستند، از هراس و آزار در امان خواهند بود.
فقیهان درباره ابعاد گوناگون امنیت حیوانات در حرم بحث کرده‌اند؛ از جمله آن که این حکم شامل هر دو گونه حیوان می‌شود: حیوان وحشی که شکار می‌شود و حیوان اهلی که پرورش می‌یابد و ذبح می‌گردد. آنان درباره حرمت صید گونه اول اتفاق نظر دارند و درباره گونه دوم نیز برخی فقیهان ذبح درون حرم را ناروا شمرده‌اند.
از وجوه دیگر این امنیت، ایمنی از عذاب خدا در صورت گزاردن مناسک با معرفت و قصد قربت است.
برخی احکام و ویژگی‌های مربوط به امنیت حرم مکی درباره حرم مدنی نیز تعمیم داده شده
و از این جهت میان دو حرم مقایسه صورت گرفته و درباره برتری هر یک بر دیگری گفت وگو شده است.
الاحصار و الصد: گلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.) ؛ الاحکام السلطانیه: الماوردی (م. ۴۵۰ق.) ، بیروت، دار النفائس؛ اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۲ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ الام: الشافعی (م. ۲۰۴ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ تهذیب الاسماء و اللغات: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش ادارة الطباعة المنیریه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، المطبعة العلمیه، قم، ۱۳۹۹ق؛ جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جامع المدارک: سید احمد الخوانساری (م. ۱۴۰۵ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الحج و العمرة فی الکتاب و السنه: الری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش؛ الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به: عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق؛ الدر المنضود: سید محمد رضا الگلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.) ، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۲ق؛ شفاء الغرام: الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م؛ الصافی: الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛ الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ فقه الرضاعلیه السلام: علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام، ۱۴۰۶ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ مبانی تکملة المنهاج: موسوی الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، نجف، مطبعة الآداب؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛ المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ مفردات: الراغب (م. ۴۲۵ق.) ، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م؛ مکاتیب الرسول: احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ المنار: رشید رضا (م. ۱۳۵۴ق.) ، قاهره، دار المنار، ۱۳۷۳ق؛ المنمق: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.) ، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق؛ الموطا: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله: جرجی زیدان، بیروت، دار الجیل، ۱۴۰۲ق؛ میزان الحکمه: ری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۶ق؛ المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نور الثقلین: العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق.) ، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۲ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «امنیت حرم».
