ام‌المؤمنین در آیه و ازواجه امهاتهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پاسخ:
خداوند در قرآن کریم به صراحت همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مادران مؤمنان معرفی کرده است، آن جا که می‌فرماید:
النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ. الاحزاب/۶.
پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها
[۱] محسوب می‌شوند.
این که همسران رسول خدا مادران مؤمنان هستند، امری است قطعی و از ویژگی‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است؛ اما سؤالی که این جا پیش می‌آید این است که «ام المؤمنین» بودن به چه معنا است و چه احکامی بر آن مترتب می‌شود؟
حرمت ازدواج، تنها معنای «ام المؤمنین»
بدیهی است که تشبیه آنان به مادران مؤمنین، تشبیه به برخی از آثار مادری است و شامل همه آثار آن نشده و تمام احکام، حقوق و ضوابطی که بر مادر واقعی هر فرد حکمفرما و جاری است، شامل آنان نمی‌شود؛ از جمله محرمیت طرفینی، ارث بردن از یکدیگر، ازدواج با دختری که از همسر قبلی دارد و...
واضح است که کسی نمی‌تواند ادعا کند که همسران پیامبر با همه مؤمنان محرم هستند و تمام احکام و آثار محرمیت بین آنها برقرار است و نیز نمی‌تواند ادعا کند که مؤمنان از همسران پیامبر ارث می‌برند و آنها نیز از تمام مؤمنان ارث خواهند برد و...
تنها اثری که با روایات و شواهد تاریخی قطعی ثابت شده است، حرمت ازدواج با خود آنها بعد از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و بیشتر از آن از آیه استفاده نمی‌شود.
ده‌ها نفر از بزرگان اهل سنت در ذیل آیه «وازواجه امهاتهم» به همین مساله تاکید کرده‌اند که ما به نقل دیدگاه برخی از آنها بسنده می‌کنیم:
محمد بن ادریس شافعی در کتاب الام در این باره می‌نویسد:
«النبی اَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ من اَنْفُسِهِمْ وَاَزْوَاجُهُ اُمَّهَاتُهُمْ» وقال: «وما کان لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا اَنْ تَنْکِحُوا اَزْوَاجَهُ من بَعْدِهِ اَبَدًا» فَحَرَّمَ نِکَاحَ نِسَائِهِ من بَعْدِهِ علی الْعَالَمِینَ لیس هَکَذَا نِسَاءُ اَحَدٍ غَیْرِهِ...
فَقَوْلُهُ «اُمَّهَاتُهُمْ» یَعْنِی فی مَعْنًی دُونَ مَعْنًی وَذَلِکَ اَنَّهُ لَا یَحِلُّ لهم نِکَاحُهُنَّ بِحَالٍ وَلَا یَحْرُمُ علیهم نِکَاحُ بَنَاتٍ لو کُنَّ لَهُنَّ کما یَحْرُمُ علیهم نِکَاحُ بَنَاتِ اُمَّهَاتِهِمْ اللَّاتِی وَلَدْنَهُمْ او اَرْضَعْنَهُمْ....
«پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها محسوب می‌شوند» و خداوند فرموده: «و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید» پس خداوند ازدواج با همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بعد از آن حضرت بر جهانیان حرام اعلام کرده است و این حکم شامل زنان دیگران غیر از پیامبر نمی‌شود...
این گفته خداوند که آنها مادران مؤمنان هستند، شامل همه آثار و معانی «مادر» نمی‌شود و به این معنا است که در هیچ حالی ازدواج با آنها حلال نیست؛ اما ازدواج با دختران همسران پیامبر حرام نیست؛ در حالی که ازدواج با دختر مادران خودشان که او را به دنیا آورده یا شیر داده حرام است.
الشافعی، ابوعبدالله محمد بن ادریس (متوفای ۲۰۴هـ)، الام، ج۵، ص۱۴۱، ناشر: دار المعرفة - بیروت، الطبعة: الثانیة، ۱۳۹۳هـ.
ابن ملقن شافعی در باره تقسیم بندی مادران و احکام اختصاصی هر کدام از آنها می‌نویسد:
قال اصحابنا فالامومة ثلاث واحکامها مختلفة:
ا - امومة الولادة ویثبت فیها جمیع احکام الامومة
ب - وامومة ازواجه علیه الصلاة والسلام ولا یثبت الا تحریم النکاح
ج - وامومة الرضاع متوسطة بینهما.
اصحاب ما گفته‌اند که مادران بر سه قسم هستند و احکام هر کدام نیز متفاوت است:
الف: مادری که شخص را به دنیا آورده است که تمام احکام مادری برای او ثابت است؛
ب: مادر بودن همسران پیامبر که جز حکم حرمت ازدواج با آنها چیزی دیگری را ثابت نمی‌کند؛
ج: مادران رضاعی که چیزی بین مادران واقعی و‌ام المؤمنین است
الانصاری الشافعی، سراج الدین ابی حفص عمر بن علی بن احمد المعروف بابن الملقن (متوفای۸۰۴هـ)، غایة السول فی خصائص الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱، ص۲۵۰، تحقیق: عبدالله بحر الدین عبدالله، ناشر: دار البشائر الاسلامیة - بیروت، ۱۴۱۴هـ - ۱۹۹۳م.
طبری در تاریخ خود می‌نویسد:
وقوله: «وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» یقول وحرمة ازواجه حرمة امهاتهم علیهم فی انهن یحرم علیهن نکاحهن من بعد وفاته کما یحرم علیهم نکاح امهاتهم.
این گفته خداوند که «همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند» یعنی حرمت همسران آن حضرت همانند حرمت مادران مؤمنان است، به این معنا ازدواج با آنها بعد از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای مؤمنان حرام است؛ همان طوری که ازدواج با مادران شان حرام است.
الطبری، ابو جعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب (متوفای۳۱۰)، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ج۲۱، ص۱۲۲، ناشر: دار الفکر، بیروت - ۱۴۰۵هـ
محمد بن سعد در الطبقات الکبری، از مسروق نقل کرده است که:
زنی به عائشه گفت: ای مادر. عائشه جواب داد: من مادر تو نیستم، من مادر مردان شما هستم.
عن عامر عن مسروق ان امراة قالت لعائشة یا امة فقالت لست بامک انا‌ام رجالکم.
الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفای۲۳۰هـ)، الطبقات الکبری، ج۸، ص۶۵ و ۶۸، ناشر: دار صادر - بیروت.
و بیهقی در سنن کبرای خود می‌نویسد:
باب ما خص به من ان ازواجه امهات المؤمنین وانه یحرم نکاحهن من بعده علی جمیع العالمین قال الله جل ثناؤه: «النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» وقال: «وَما کانَ لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا اَنْ تَنْکِحُوا اَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ اَبَداً» الآیة.
۱۳۲۰۰ اخبرنا علی بن احمد بن عبدان انبا احمد بن عبید ثنا بن ابی قماش ثنا بن عائشة ثنا ابو عوانة عن فراس عن عامر عن مسروق عن عائشة رضی الله عنها ان امراة قالت لها یا امه فقالت انا‌ام رجالکم لست بامک.
باب: ویژگی آن حضرت از این جهت که همسران آن حضرت مادران مؤمنان هستند و ازدواج با آنها بعد از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر تمام جهانیان حرام است؛ خداوند فرموده است: «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها
[۲] محسوب می‌شوند» و نیز فرموده است: «و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید».
از مسروق از عائشه نقل شده است که زنی به عائشه گفت: ای مادر! عائشه در جواب گفت: من مادر مردان شما هستم، مادر تو نیستم.
البیهقی، احمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفای ۴۵۸هـ)، سنن البیهقی الکبری، ج۷، ص۶۹ـ۷۰، ناشر: مکتبة دار الباز - مکة المکرمة، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، ۱۴۱۴هـ - ۱۹۹۴.
این روایت ثابت می‌کند که تنها معنای «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و معنای غیر از آن ندارد و گرنه معنا نداشت که عائشه این مساله را از زنان نفی نماید.
بسیاری از بزرگان اهل سنت از این روایت همین معنا را فهمیده و به آن استدلال کرده‌اند. حسین بن مسعود بغوی از او با عنوان «محیی السنة» یاد کرده‌اند در تفسیر آیه «ام المؤمنین» می‌گوید:
قال الشافعی تزوج الزبیر اسماء بنت ابی بکر وهی اخت‌ام المؤمنین ولم یقل هی خالة المؤمنین واختلفوا فی انهن هل کن امهات النساء المؤمنات قیل کن امهات المؤمنین والمؤمنات جمیعا وقیل کن امهات المؤمنین دون النساء وروی الشعبی عن مسروق ان امراة قالت لعائشة رضی الله عنها قالت یا امه فقالت لست لک بام انما انا‌ام رجالکم فبان بهذا معنی هذه الامومة تحریم نکاحهن.
شافعی گفته: زبیر با اسماء دختر ابوبکر ازدواج کرد؛ و خواهر‌ام المؤمنین (عائشه) بود؛ در حالی که به او «خاله مؤمنان» گفته نمی‌شود. علما در این زمینه اختلاف دارند که آیا همسران پیامبر مادران زنان مؤمنه نیز هستند یا خیر. برخی گفته‌اند که آنها مادران مردان مؤمن و زنان مؤمنه نیز هستند، برخی گفته‌اند که تنها مادر مردان مؤمن هستند و مادران زنان مؤمنه نیستند، شعبی از از مسروق نقل کرده است که زنی به عائشه گفت: ای مادر، عائشه در جواب گفت: من مادر تو نیستم، من تنها مادر مردان شما هستم. طبق این روایت روشن می‌شود که معنای این نوع مادری، حرمت ازدواج با آنها است.
البغوی، الحسین بن مسعود (متوفای۵۱۶هـ)، تفسیر البغوی، ج۳، ص۵۰۷، تحقیق: خالد عبد الرحمن العک، ناشر: دار المعرفة - بیروت.
و سیوطی به نقل از بغوی می‌نویسد:
قال البغوی وهن امهات المؤمنین من الرجال دون النساء؛ لان فائدة الامومة فی حق الرجال وهی النکاح مفقودة فی حق النساء.
بغوی گفته است که آنها مادران مردان مؤمن هستند نه مادران زنان؛ چرا که فایده مادری در حق مردان که همان حرمت ازدواج با آنها است، در حق زنان مفقود است.
السیوطی، جلال الدین ابو الفضل عبد الرحمن بن ابی بکر (متوفای۹۱۱هـ)، الخصائص الکبری، ج۲، ص۴۳۸، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت - ۱۴۰۵هـ - ۱۹۸۵م.
در کتاب مسانید فراس بن یحیی آمده است:
عن الشعبی عن مسروق ان امراة قالت لعائشة یا امه فقالت انی لست امک انما انا‌ام رجالکم فی التفسیر اسناده صحیح.
از شعبی از مسروق از عائشه نقل شده است که زنی به عائشه گفت: ای مادر، عائشه در جواب گفت: من مادر تو نیستیم، من تنها مادر مردان شما هستم. سند این روایت صحیح است.
الخارفی الکوفی، فراس بن یحیی المکتب (متوفای۱۲۹هـ)، مسانید ابی یحیی فراس بن یحیی المکتب الکوفی، ج۱، ص۸۵، تحقیق: محمد بن حسن المصری، ناشر: مطابع ابن تیمیة - القاهرة، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۳هـ.
ابن عربی مالکی در باره معنای «ام المؤمنین» می‌نویسد:
اختلف الناس هل هن امهات الرجال والنساء‌ام هن امهات الرجال خاصة علی قولین: فقیل ذلک عام فی الرجال والنساء وقیل هو خاص للرجال لان المقصود بذلک انزالهن منزلة امهاتهم فی الحرمة حیث یتوقع الحل والحل غیر متوقع بین النساء فلا یحجب بینهن بحرمة. وقد روی ان امراة قالت لعائشة یا اماه فقالت لست لک بام انما انا‌ام رجالکم وهو الصحیح.
مردم اختلاف دارند که آیا همسران پیامبر مادران مردان مؤمن و زنان مؤمنه است یا تنها مادر مردان مؤمن هستند، دو دیدگاه در این باره وجود دارد: برخی گفته آند که این حکم هم شامل مردان می‌شود و هم شامل زنان، برخی گفته‌اند که تنها شامل مردان می‌شود؛ چرا که مقصود از این که آنها به منزله مادران آنها قرار داده است، حرمت ازدواج با آنها است؛ زیرا از مادر بودن، حلال بودن توقع می‌رود و حلال بودن بین مردان و زنان نیست؛ به همین خاطر بین همسران پیامبر و زنان مؤمن به خاطر حرمت حجاب واجب نیست. به درستی روایت شده است که زنی به عائشه گفت: ای مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستیم، من تنها مادر مردان شما هستم. و این دیدگاه (دوم) صحیح است.
ابن العربی، ابوبکر محمد بن عبدالله (متوفای۵۴۳هـ)، احکام القرآن، ج۳، ص۵۴۲، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر - لبنان.
و ابن جوزی حنبلی بعد از نقل روایت عائشه، تصریح می‌کند که تنها معنای «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آنها است:
وقد روی مسروق عن عائشة ان امراة قالت یا اماه فقالت لست لک بام انما انا‌ام رجالکم؛ فبان بهذا الحدیث ان معنی الامومة تحریم نکاحهن فقط.
از مسروق از عائشه نقل شده است که زنی به او گفت: ای مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم، با این روایت روشن می‌شود که معنای مادری همسران پیامبر، تنها حرمت ازدواج با آنها است.
ابن الجوزی الحنبلی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفای ۵۹۷ هـ)، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۶، ص۳۵۳، ناشر: المکتب الاسلامی - بیروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۴هـ.
ابن عادل حنبلی نیز می‌نویسد:
روی الشعبِیُّ عن مسروق ان امراة قالت لعائشة یا امه فقالت: لست لک بام انما انا امُّ رِجَالِکُمْ فدل هذا علی ان معنی هذه الامومة تحریم نکاحهن.
از مسروق از عائشه نقل شده است که زنی به او گفت: ای مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم، این روایت دلالت می‌کند که معنای مادر بودن همسران پیامبر، حرمت ازدواج با آنها است.
ابن عادل الدمشقی الحنبلی، ابوحفص عمر بن علی (متوفای بعد ۸۸۰ هـ)، اللباب فی علوم الکتاب، ج۱۵، ص۵۰۴، تحقیق: الشیخ عادل احمد عبد الموجود والشیخ علی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت/ لبنان، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۹ هـ ـ ۱۹۹۸م.
ابن زمنین در تفسیر خود تصریح می‌کند که «ام المؤمنین» به معنای تحریم ازدواج با آنها است و سپس به روایت عائشه استناد می‌کند:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» ای: هن فی التحریم مثل امهاتهم. یحیی: عن سفیان الثوری، عن فراس، عن الشعبی، عن مسروق، عن عائشة «ان امراة قالت لها: یا امه. فقالت: لست لک بام انما انا‌ام رجالکم».
همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند، یعنی در مساله حرمت ازدواج همانند مادران آنها هستند. از مسروق از عائشه نقل شده است که زنی به او گفت: ای مادر، پس عائشه گفت: من مادر تو نیستم و تنها مادر مردان شما هستم.
ابی عبدالله محمد بن عبدالله بن ابی زمنین (متوفای۳۹۹هـ)، تفسیر القرآن العزیز، ج۳، ص۳۸۷، تحقیق: ابو عبدالله حسین بن عکاشة - محمد بن مصطفی الکنز، ناشر: الفاروق الحدیثة - مصر/ القاهرة، الطبعة: الاولی، ۱۴۲۳هـ - ۲۰۰۲م.
و بیقهی در دیگر کتاب خود با قرار دادن دو آیه «ام المؤمنین» و تحریم ازدواج با زنان پیامبر، نتیجه گیری می‌کند که تنها معنای «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آنها است:
وجعلهن امهات المؤمنین فقال: «النَّبِیُّ اَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» وحرم نکاحهن بعد وفاة نبیه صلی الله علیه وسلم فقال: «وَما کانَ لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا اَنْ تَنْکِحُوا اَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ اَبَداً».
و همسران پیامبر را مادر مؤمنان قرار داده و فرموده: «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها محسوب می‌شوند» و ازدواج با همسران پیامبر بعد از وفات آن حضرت را حرام کرده است و فرموده: «و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید».
البیهقی، احمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفای۴۵۸هـ) الاعتقاد والهدایة الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف واصحاب الحدیث، ج۱، ص۳۲۴، تحقیق: احمد عصام الکاتب، ناشر: دار الآفاق الجدیدة - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۰۱هـ
جلال الدین سیوطی در الدر المنثور می‌نویسد:
واخرج ابن ابی حاتم عن قتادة رضی الله عنه فی قوله «وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» یقول: امهاتهم فی الحرمة لا یحل لمؤمن ان ینکح امراة من نساء النبی صلی الله علیه وسلم فی حیاته ان طلق ولا بعد موته هی حرام علی کل مؤمن مثل حرمة امه.
ابن ابی حاتم از قتاده در باره این سخن خداوند «وازواجه امهاتهم» نقل کرده است که می‌گفت: آنها مادران شما هستند، در این که حرام است بر هر مؤمنی ازدواج با همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هم در زمان زندگی آن حضرت؛ اگر چه آن زن را طلاق داده باشد و هم بعد از رحلت ایشان.
السیوطی، جلال الدین ابو الفضل عبد الرحمن بن ابی بکر (متوفای۹۱۱هـ)، الدر المنثور، ج۶، ص۵۶۶، ناشر: دار الفکر - بیروت - ۱۹۹۳.
ابو منصور ثعالبی تصریح می‌کند که معنای «ام المؤمنین» حرمت ازدواج با آنها است و سپس به آیه دوم سوره مجادله استناد می‌کند که: «مادران شما تنها همان‌هایی هستند که شما را به دنیا آورده‌اند: »
وفی القرآن الکریم: «وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» ای: هن مثلهن فی التحریم، ولیس المراد انهن والدات قد جاء فی آیة اخری: «اِنْ اُمَّهاتُهُمْ اِلاَّ اللاَّئی وَلَدْنَهُم» فنفی ان تکون الام غیر الوالدة.
در قرآن کریم آمده است که «همسران پیامبر مادران آنها هستند» یعنی همانند مادران در حرمت ازدواج هستند، و منظور این نیست که آنان همانند مادرانی هستند که آنها را به دنیا آورده است؛ چرا که در آیه دیگر آمده است: «مادرانشان تنها کسانی‌اند که آنها را به دنیا آورده‌اند! » پس خداوند با این آیه، مادر بودن زنانی را که آنها را به دنیا نیاورده، نفی کرده است.
الثعالبی، ابومنصور عبد الملک عبد الملک بن محمد بن اسماعیل (متوفای۴۲۹هـ)، فقه اللغة، ج۱، ص۸۴، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ابو الفرج نهروانی تصریح می‌کند اگر خداوند از همسران پیامبر با عنوان «ام المؤمنین» تعبیر کرده، تاکید بر این مساله است که ازدواج با آنها حرام است:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» وعبر عن الازواج بانهن للمؤمنین امهات توکیداً لحرمتهن ودلالة علی تابید تحریم نکاحهن علی غیر النبی صلی الله علیه وسلم.
«همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند» از همسران رسول خدا با عنوان «مادران مؤمنان» تعبیر شده است تا حرمت آنها را تاکید کند و دلالت کند بر این که ازدواج غیر پیامبر با آنها برای همیشه حرام است.
النهروانی، ابو الفرج المعافی بن زکریا (متوفای۳۹۰هـ)، الجلیس الصالح والانیس الناصح، ج۱، ص۱۰۱، طبق برنامه الجامع الکبیر.
صالحی شامی، می‌گوید که همسران پیامبر، مادران زنان مسلمان نیست؛ چرا که تنها فایده «ام المؤمنین» بودن آنان، حرمت ازدواج با آنها است و این فایده در حق زنان مسلمان منتفی است:
انهن کن امهات المؤمنین من الرجال دون النساء؛ لان فائدة الامومة فی حق الرجال، وهی النکاح مفقودة فی حق النساء.
آنها مادران مردان مؤمن هستند نه مادران زنان مؤمنه؛ چرا که فایده مادری در حق مردان که همان ازدواج باشد، در حق زنان مفقود است.
الصالحی الشامی، محمد بن یوسف (متوفای۹۴۲هـ)، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۰، ص۴۴۸، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود وعلی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۴هـ.
واحدی در تفسیر خود می‌نویسد:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» فی حرمة نکاحهن علیهم.
همسران پیامبر مادران آنها هستند، یعنی ازدواج با آنها برای مردان حرام است.
الواحدی، علی بن احمد ابوالحسن (متوفای۴۶۸هـ)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (تفسیر الواحدی)، ج۲، ص۸۵۸، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، ناشر: دار القلم، الدار الشامیة - دمشق، بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۵هـ.
محمد بن مفلح مقدسی می‌گوید که «ام المؤمنین» به معنای حرمت ازدواج با آنها است و این حکم به دیگر نزدیکان همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سرایت نمی‌کند و سبب نمی‌شود که مثلا دختران آنها خواهران امت شوند:
وهن امهات المؤمنین بمعنی فی حکم الامهات فی تحریم النکاح ولا یتعدی ذلک الی قرابتهن (علیه‌السّلام).
همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند، به این معنا که آنها در حرمت ازدواج همانند مادران هستند و این حکم به سایر نزدیکان همسران پیامبر سرایت نمی‌کند.
المقدسی الحنبلی، شمس الدین ابو عبدالله محمد بن مفلح (متوفای۷۶۲هـ)، الفروع وتصحیح الفروع، ج۵، ص۱۲۰، تحقیق: ابو الزهراء حازم القاضی، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۸هـ.
مرداوی حنبلی می‌نویسد:
وَهُنَّ اُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِینَ؛ یَعْنِی فی تَحْرِیمِ النِّکَاحِ.
همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند؛ یعنی ازدواج با آنها حرام است.
المرداوی المقدسی الحنبلی، علاء الدین ابو الحسن علی بن سلیمان بن احمد بن محمد (متوفای۸۸۵ هـ)، الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل، ج۸، ص۴۲، تحقیق: محمد حامد الفقی، ناشر: دار احیاء التراث العربی - بیروت.
ابوجعفر نحاس، مفسر، ادیب و لغت شناس مشهور اهل سنت در باره معنای «ام المؤمنین» می‌نویسد:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» ای فی الحرمة ولا یحل لهم تزوجهن.
همسران پیامبر مادران آنها هستند؛ یعنی در حرمت و این که ازدواج با آنها حلال نیست.
النحاس المرادی المصری، ابو جعفر احمد بن محمد بن اسماعیل (متوفای۳۳۸هـ)، اعراب القرآن، ج۳، ص۳۰۳، تحقیق: د. زهیر غازی زاهد، ناشر: عالم الکتب - بیروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۹هـ- ۱۹۸۸م.
ابو اللیث سمرقندی نیز تصریح می‌کند که «ام المؤمنین» به معنای حرمت ازدواج با آنها است:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» یعنی کامهاتهم فی الحرمة.
همسران پیامبر مادران شما هستند؛ یعنی آنها در حرمت ازدواج همانند مادران شما هستند.
السمرقندی، نصر بن محمد بن احمد ابواللیث (متوفای۳۶۷ هـ)، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، ج۳، ص۴۲، تحقیق: د. محمود مطرجی، ناشر: دار الفکر - بیروت.
در تفسیر جلالین نیز آمده است:
«وَاَزْواجُهُ اُمَّهاتُهُمْ» فی حرمة نکاحهن علیهم.
همسران پیامبر مادران شما هستند، یعنی ازدواج با آنها حرام است.
محمد بن احمد المحلی الشافعی + عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی (متوفای۹۱۱ هـ)، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۴۹، ناشر: دار الحدیث، الطبعة: الاولی، القاهرة.
عبد الرحمن سعدی از مفسران معاصر وهابی در تفسیر خود که این تفسیر توسط ابن عثیمن وهابی تحقیق شده است، در باره معنای «ام المؤمنین» می‌نویسد:
وترتب علی ان زوجات الرسول امهات المؤمنین، انهن لا یحللن لاحد من بعده.
همسران رسول خدا مادران مؤمنان هستند؛ یعنی برای احدی جایز نیست بعد از آن حضرت با همسرانش ازدواج کند.
السعدی، عبد الرحمن بن ناصر (متوفای۱۳۷۶هـ)، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان (تفسیر السعدی)، ج۱، ص۶۵۹، تحقیق: ابن عثیمین، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت - ۱۴۲۱هـ ـ ۲۰۰۰م
شان نزول آیه:
دلیل نزول این آیه، گفتار زشت برخی از صحابه بود که زنان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را قبل از وفات آن حضرت بین خود تقسیم کرده بودند و هر کدام یکی از همسران آن حضرت را انتخاب کرده بود و می‌گفتند که اگر رسول خدا از دنیا برود، ما با این همسرش ازدواج خواهیم کرد. این سخنان به گوش پیامبر خدا رسید و آن حضرت را ناراحت و غمگین کرد، خداوند به خاطر حفظ حرمت و تسکین قلب نازنینش این حکم را نازل کرد و به همه صحابه گوشزد نمود که هرگز حق ازدواج با همسران آن حضرت بعد از وفات ایشان را ندارید.
این مطلب به صورت گسترده در صحیح‌ترین و قدیمی‌ترین منابع اهل سنت یافت می‌شود:
مقاتل بن سلیمان که از قدیمی‌ترین تفسیرپردازان اهل سنت به شمار می‌رود، در شان نزول آیه ۵۳ سوره احزاب «وَما کانَ لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا اَنْ تَنْکِحُوا اَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ اَبَداً اِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیماً» می‌نویسد:
فقال طلحة بن عبید الله القرشی من بنی تیم بن مرة: ینهانا محمد ان ندخل علی بنات عمنا، یعنی عائشة، رضی الله عنها، وهما من بنی تیم بن مرة، ثم قال فی نفسه: والله، لئن مات محمد وانا حی لاتزوجن عائشة، فانزل الله تعالی فی قول طلحة بن عبید الله «وَما کانَ لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلا اَنْ تَنْکِحُوا اَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ اَبَداً اِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیماً» لان الله جعل نساء النبی صلی الله علیه وسلم علی المؤمنین فی الحرمة کامهاتهم. فمن ثم عظم الله تزویجهن علی المؤمنین.
طلحة بن عبید الله قرشی از بنی تیم گفت: محمد ما را از این که به نزد دختر عمویمان یعنی عائشه رویم! - طلحه و عائشه هر دو از بنی تیم بودند- سپس در دل خویش گفت: قسم به خدا اگر محمد بمیرد و من زنده باشم، با عائشه ازدواج می‌کنم.
به همین سبب خداوند این آیه را نازل کرد که «شما حق ندارید که رسول خدا را آزار دهید و حق ندارید که بعد از او با همسرانش ازدواج کنید که این کار در نزد خداوند (گناه) بزرگی است».
زیرا خداوند همسران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در حرمت ازدواج مانند مادرانشان قرار داده است و به همین سبب خدا ازدواج با آنان را گناه کبیره برای مومنان دانسته است.
الازدی البلخی، ابو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر (متوفای۱۵۰هـ)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۳، ص۵۳، تحقیق: احمد فرید، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان/ بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۲۴هـ - ۲۰۰۳م.
و ابومظفر سمعانی می‌نویسد:
وقوله: «ما کانَ لَکُمْ اَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ» قال اهل التفسیر: لما نزلت آیة الحجاب ومنع الرجال من الدخول فی بیوت النبی، قال رجل من الصحابة: ما بالنا نمنع من الدخول علی بنات اعمامنا، والله لئن حدث امر لاتزوجن عائشة، والاکثرون علی ان القائل لهذا طلحة بن عبید الله، وکان من رهط ابی بکر الصدیق.
اهل تفسیر گفته‌اند که وقتی آیه حجاب نازل شد و مردان از ورود به خانه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منع شدند، یکی از صحابه گفت: چه شده است که ما را از وارد شدن به دختران عموی مان، باز می‌دارند؟ قسم به خدا اگر اتفاقی افتاد (رسول خدا مرد) با عائشه ازدواج می‌کنم.
بیشتر علما بر این عقیده‌اند که گوینده این سخن، طلحة بن عبید الله بوده است که از قبیله ابو بکر بود.
السمعانی، ابوالمظفر منصور بن محمد بن عبد الجبار (متوفای۴۸۹هـ)، تفسیر القرآن، ج۴، ص۳۰۱، تحقیق: یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ناشر: دار الوطن - الریاض - السعودیة، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۸هـ- ۱۹۹۷م.
ابن ابوحاتم رازی در تفسیر خود سه روایت در این باره نقل کرده است:
. ۱۷۷۶۳ عن ابن عباس رضی الله، عنه فی قوله: وما کان لکم ان تؤذوا رسول الله... قال: نزلت فی رجل هم ان یتزوج بعض نساء النبی صلی الله علیه وسلم بعده، قال سفیان: ذکروا انها عائشة رضی الله، عنها.
۱۷۷۶۴ عن عبد الرحمن بن زید بن اسلم قال: بلغ النبی صلی الله علیه وسلم ان رجلا یقول: ان توفی رسول الله صلی الله علیه وسلم تزوجت فلانة من بعده، فکان ذلک یؤذی النبی صلی الله علیه وسلم فنزل القران وما کان لکم ان تؤذوا رسول الله.
۱۷۷۶۵ عن السدی رضی الله، عنه قال: بلغنا ان طلحة بن عبید الله قال: ایحجبنا محمد، عن بنات عمنا، ویتزوج نسائنا من بعدنا لئن حدث به حدث لنتزوجن نساءه من بعده. فنزلت هذه الایة
از ابن عباس روایت شده است که در مورد آیه «وما کان لکم ان توذوا...» گفت: در مورد مردی نازل شد که می‌خواست با بعد از رحلت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یکی از همسران آن حضرت ازدواج کند. سفیان گفته است که چنین می‌گویند که آن زن عائشه بوده است!
از عبد الرحمن بن زید بن اسلم روایت شده است که گفت: به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خبر رسید که مردی می‌گوید: اگر پیامبر از دنیا رفت من بعد از او با فلان زن ازدواج می‌کنم!
سخن او سبب آزار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شد؛ و این آیه نازل گردید که «وما کان لکم ان توذوا...»
از سدی از عبد الرحمن بن زید روایت شده است که به ما خبر رسید که طلحة بن عبید الله گفت: آیا محمد بین ما و دختران عمو مان پرده قرار می‌دهد؟ و خود بعد از مردن ما با همسران ما ازدواج می‌کند؟ قسم به خدا اگر برای او اتفاقی افتاد، بعد از او با همسرانش ازدواج خواهیم کرد.
به همین سبب این آیه نازل شد!
ابی ابی حاتم الرازی، عبد الرحمن بن محمد بن ادریس (متوفای۳۲۷هـ)، تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱۰، ص۳۱۵۰، تحقیق: اسعد محمد الطیب، ناشر: المکتبة العصریة - صیدا.
و قرطبی مفسیر شهیر و پرآوازه سنی می‌نویسد:
وقال القشیری ابو نصر عبد الرحمن: قال بن عباس قال رجل من سادات قریش من العشرة الذین کانوا مع رسول الله صلی الله علیه وسلم علی حراء فی نفسه لو توفی رسول الله صلی الله علیه وسلم لتزوجت عائشة وهی بنت عمی قال مقاتل: هو طلحة بن عبید الله... وقال بن عطیة: روی انها نزلت بسبب ان بعض الصحابة قال: لو مات رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) لتزوجت عائشة فبلغ ذلک رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فتاذی به هکذا کنی عنه بن عباس ببعض الصحابة وحکی مکی عن معمر انه قال: هو طلحة بن عبید الله
ابن عباس گفته است که یکی از بزرگان قریش از ده نفری که با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در غار حراء بودند در دل خویش گفت: اگر پیامبر از دنیا برود، با عائشه که دختر عموی من است ازدواج می‌کنم! مقاتل می‌گوید: او طلحة بن عبید الله است
ابن عطیه نیز گفته است: روایت شده است که این آیه در مورد یکی از صحابه نازل شد که گفت: اگر رسول خدا بمیرد، با عائشه ازدواج می‌کنم!
این خبر به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسید! و آن حضرت نیز بدین سبب آزرده شد.
در این روایت ابن عباس با کنایه گفته است یکی از صحابه ولی مکی از معمر روایت کرده است که او گفته است «طلحة بن عبید الله»
الانصاری القرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد (متوفای۶۷۱هـ)، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۲۸، ناشر: دار الشعب - القاهرة.
دیگر دانشمندان و مفسران اهل سنت نیز بر این مطلب تصریح کرده‌اند که ما فقط به ذکر نام و آدرس کتاب آنها اکتفا می‌کنیم:
الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفای۲۳۰هـ)، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۰۱، ناشر: دار صادر - بیروت؛
البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (متوفای۲۷۹هـ)، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۰۱، طبق برنامه الجامع الکبیر؛
السمرقندی، نصر بن محمد بن احمد ابواللیث (متوفای۳۶۷ هـ)، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، ج۳، ص۶۶، تحقیق: د. محمود مطرجی، ناشر: دار الفکر - بیروت؛
البغوی، الحسین بن مسعود (متوفای۵۱۶هـ)، تفسیر البغوی، ج۳، ص۵۴۱، تحقیق: خالد عبد الرحمن العک، ناشر: دار المعرفة - بیروت؛
الاندلسی، ابومحمد عبد الحق بن غالب بن عطیة (متوفای۵۴۶هـ)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۴، ص۳۹۶، تحقیق: عبد السلام عبد الشافی محمد، ناشر: دار الکتب العلمیة - لبنان، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۳هـ- ۱۹۹۳م؛
ابن العربی، ابوبکر محمد بن عبدالله (متوفای۵۴۳هـ)، احکام القرآن، ج۳، ص۶۱۷، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر - لبنان؛
ابن الجوزی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفای ۵۹۷ هـ)، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۶، ص۴۱۶، ناشر: المکتب الاسلامی - بیروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۴هـ؛
الرازی الشافعی، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی (متوفای۶۰۴هـ)، التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب، ج۲۵، ص۴۱۶، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۲۱هـ - ۲۰۰۰م؛
الزیلعی، عبدالله بن یوسف ابومحمد الحنفی (متوفای۷۶۲هـ)، تخریج الاحادیث والآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف للزمخشری، ج۳، ص۱۲۸، تحقیق: عبدالله بن عبد الرحمن السعد، ناشر: دار ابن خزیمة - الریاض، الطبعة: الاولی، ۱۴۱۴هـ؛
العینی الغیتابی الحنفی، بدر الدین ابومحمد محمود بن احمد (متوفای ۸۵۵هـ)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج۱۹، ص۱۲۱، ناشر: دار احیاء التراث العربی - بیروت؛
الانصاری الشافعی، ابویحیی زکریا (متوفای۹۲۶هـ)، اسنی المطالب فی شرح روض الطالب، ج۳، ص۱۰۲، تحقیق: د. محمد محمد تامر، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۲۲ هـ - ۲۰۰۰
ابو القاسم خلف بن عبد الملک بن بشکوال (متوفای۵۷۸هـ)، غوامض الاسماء المبهمة الواقعة فی متون الاحادیث المسندة، ج۱۱، ص۷۱۱ـ۷۱۲، تحقیق: د. عز الدین علی السید، محمد کمال الدین عز الدین، ناشر: عالم الکتب - بیروت، الطبعة: الاولی، ۱۴۰۷هـ
این حکم در حقیقت احترام نهادن به خود پیامبر اسلام و موهبتی است که خداوند به آن حضرت کرده است؛ زیرا با سخنانی که اصحاب گفتند و برای ازدواج با همسران آن حضرت نقشه کشیدند، قلب نازنین پیام آور خدا شکست و خداوند به منظور تسکین قلب آن حضرت، این حکم را وضع فرمودند؛ چنانچه علاء الدین الخازن در این باره می‌نویسد:
وهذا من اعلام تعظیم الله لرسوله الله صلی الله علیه وسلم، وایجاب حرمته حیاً ومیتاً واعلامه بذلک مما طیب نفسه وسر قلبه واستفرغ شکره فان من الناس من تفرط غیرته علی حرمه حتی یتمنی لها الموت قبله لئلا تنکح بعده.
این اعلام بزرگداشت خداوند برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و واجب کردن حرمت ایشان در زندگی و بعد از مرگ است.
اعلام این مطلب، سبب شادی دل آن حضرت و سرور ایشان و شکر تمام ایشان شد؛ زیرا در میان مردم کسانی هستند که غیرت فراوان بر خانواده خویش داشته و آرزو دارند که همسرش قبل از او بمیرد تا مبادا بعد از او ازدواج نکند!
البغدادی الشهیر بالخازن، علاء الدین علی بن محمد بن ابراهیم (متوفای۷۲۵هـ)، تفسیر الخازن المسمی لباب التاویل فی معانی التنزیل، ج۵، ص۲۷۳، ناشر: دار الفکر - بیروت/ لبنان - ۱۳۹۹هـ ـ ۱۹۷۹م.
همچنین ممکن بود که ازدواج با یکی از همسران پیامبر زمینه برخی از سوء استفاده‌ها و توطئه‌ها را فراهم سازد و دشمنان و کینه توزان با استفاده از موقعیت آنها به مقاسد سیاسی و اهداف دنیوی خود بیندیشند؛ چنانچه برخی همانند عبدالله بن زبیر با استفاده از نسبتی که با عائشه داشت، به بسیاری از مقاصد سیاسی و دنیوی خود رسید؛ از این رو خداوند ازدواج با آنان را بر همگان ممنوع اعلام کرد.
«ام المؤمنین» بودن، مسؤولیت را دو برابر می‌کند:
به این نکته نیز باید توجه داشت که اگر چه «ام المؤمنین» بودن مقام رفیع و دست نیافتنی برای دیگران است؛ ولی سبب نمی‌شود که از دیگر گناهان آنها چشم پوشی شود؛ بلکه مسؤولیت آنها را دو برابر می‌کند و اگر خدای نخواسته گناهی از آنها سر بزند، عذابشان نیز دو برابر خواهد بود؛ چنانچه خداوند در این باره می‌فرماید:
یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَاْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیراً. الاحزاب/۳۰.
ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود و این برای خدا آسان است.
