• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

انتظار

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




انتظار فرج یعنی چشم به راه بودن، همراه با امید و بسترسازی برای پیروزی نهایی حق بر باطل، گسترش جهانی صلح، عدالت و ایمان اسلامی و استقرار دولت حق در سراسر گیتی به دست مهدی موعود (عج) می‌باشد.
[۱] تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۲۹۱، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
[۲] قیام وانقلاب مهدی، مطهری، ج۱، ص۱۴، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.




انتظار در لغت به معنای چشم به راه بودن و نگران بودن است.
[۳] تاج العروس، زبیدی، ج۷، ص۵۳۹، محب الدین، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۴هـ ق.
[۴] فرهنگ فارسی، معین، ج۱، ص۳۶۴، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۱.
و از نظر روان شناسی، کیفیتی روحی است که سبب پیدایش حالت آمادگی است برای آنچه انتظار می‌رود و نقطه مقابل آن یأس و ناامیدی است.
[۵] مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۸، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
و از نظر اصطلاحی به معنای اعتقاد به این است که فرجام تاریخ با عدالت و سعادت جهانی رقم خواهد خورد.


ماهیت و چیستی انتظار آمیزه ای از دو عنصر است: عنصر نفی و عنصر اثبات. عنصر نفی همان بیگانگی با وضع موجود و ناخشنودی از آن است و عنصر اثبات امید به آینده ای روشن و آرمانی و بسترسازی برای آن است.
[۶] تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج۷، ص۳۸۲، ناصر، نشر دارالکتب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
[۷] منتخب الأثر، صافی گلپایگانی، ج۱، ص۴۱۹، لطف اللّه، نشر مکتبة الصدر، بی تا، تهران.
مفهوم انتظار در اصطلاح کلامی‌اش برگرفته از روایات و همان چشم داشتن به وعده الهی است همراه با سعی و تلاش در آماده ساختن روح و جسم خود و جامعه برای روزی که با طلوع خورشید عالم‌تاب حضرت مهدی (عج) گشایشی در همه شئون زندگی بشر پدید آید
[۸] رسالت جهانی حضرت مهدی (عج)، ص۲۴۱.



خاستگاه بحث انتظار در اسلام به زمان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برمی گردد؛ از آن حضرت ده‌ها روایت درباره نشانه های ظهور، ویژگی های موعود و کارهای بزرگی که پس از ظهور انجام می‌دهد، رسیده است.
[۹] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هـش.



موضوع انتظار موعود و مبحث نجات شناختی در سایر ادیان به خصوص ادیان توحیدی مطرح شده، و آن‌ها هم بشارت می‌دهند که مصلح بزرگ جهانی در آخر زمان و به هنگام فراگیر شدن ظلم و بی عدالتی، ظهور می‌کند تا عدالت جهانی را گسترانده و ریشه ظلم را بخشکاند.



۵.۱ - زرتشتیان


به باور زرتشتیان اهورا مزدا (روح خیر) همواره با اهریمن (روح بزرگ شر) در ستیز است، تا زمانی که در آخر زمان «سوشیانس» ظهور می‌کند، و خوبی بر شر و پلیدی فایق می‌آید و هنگامه صلح و پاکی و اعتلای «اهورامزدا» فرا می‌رسد.
[۱۰] تاریخ جامع ادیان، جان ناس، ج۱، ص۳۱۸، مترجم علی اصغر حکمت، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
[۱۱] تاریخ جامع ادیان، جان ناس، ج۱، ص۴۷۶، مترجم علی اصغر حکمت، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.


۵.۲ - یهودیان


در متون مقدس یهود همواره به موعود بشارت داده شده.
[۱۲] مزمور۱۰ـ۱۳، کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۰.
آنها معتقدند که با آمدن موعود همه موجودات از وجود او بهره مند می‌شوند و منتظران موعود وارث زمین خواهند شد، چون قدرت شریر شکسته خواهد شد و صالحان، مورد تأیید خداوند قرار خواهند گرفت.
[۱۳] مزمور۳۷، کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۰.


۵.۳ - مسیحیان


در آیین مسیحیت بر آموزه انتظار و ظهور منجی تأکید بسیاری شده و بشارت های روشنی درباره موعود آخر زمان در اناجیل (متی، لوقا، مرقس، برنابا) یافت می‌شود، همچون: «در خانه های خود را بسته و چراغ‌ها را افروخته دارید، بمانند کسانی که انتظار آقای خود را می‌کشند، وقتی که آمد و در را کوبید بی درنگ در را به روی او باز کنید
[۱۴] انجیل لوقا، فصل دوازدهم
[۱۵] انجیل متی، فصل ۲۴



آموزه انتظار باوری فراگیر بوده و ادیان غیر توحیدی نیز به آن معتقد بوده‌اند برای نمونه، در کتاب‌های قدیم چینیان، در عقاید هندیان، و در بین اهالی اسکاندیناوی و حتی در میان مصریان قدیم، بومیان آمریکایی، اهالی مکزیک چنین باوری به چشم می‌خورد.
بدین سان امید به آینده روشن و اعتقاد به رستگاری و نجات نهایی، نقطه مشترک همه ادیان و آیین های الهی و غیر الهی است و همین عطش و سوز فطری و فراگیر بشر بهترین گواه بر درستی عقیده به انتظار است.


در دنیای اسلام نیز همه مذاهب و نحله‌ها اصل این مسئله را پذیرفته و به منظور تبیین و دفاع از این باور کتاب‌های بسیاری نوشته اند.
[۱۶] الإمام المهدی عند أهل السنة، فقیه ایمانی، ج۱، ص۳۹۷، مهدی، نشر مکتبة أمیر المؤمنین (علیه‌السلام)، اصفهان، ۱۴۰۲هـق.
[۱۷] موسوعة الإمام المهدی، فقیه ایمانی، ج۱، ص۱۲، مهدی، مکتبة امیر المؤمنین، اصفهان، ۱۴۰۱هـ ق.

از دیدگاه اهل سنت این باور که شخصی از تبار قریش و از سلاله نبی گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ظهور خواهد کرد و حضرت مسیح پشت سر او نماز خواهد خواند و خلافت و حکومت را به دست خواهد گرفت، حقیقتی انکار ناپذیر است.
[۱۸] المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۹، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
[۱۹] تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۱، ص۵۵۵، عبد الرحمن، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۷هـق.
[۲۰] الفتوحات المکیة، ابن عربی، ج۳، ص۳۲۷، محی الدین، نشر المکتبة العربیة، مصر، ۱۴۰۵هـق.
با این حال، بیشتر آنان بر این عقیده‌اند که مهدی موعود هنوز متولد نشده است؛ چنان که او را از نسل امام حسن مجتبی (علیه‌السلام می‌دانند.
[۲۱] منهاج السنة، الحرانی، ج۴، ص۲۱۱، ابن تیمیّه، احمد بن عبدالحلیم، نشر دار الکتب، لبنان، ۱۴۲۰.
[۲۲] المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۶۰، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
[۲۳] شرح نهج البلاغه، ابن ابوالحدید، ج۱، ص۲۸۱، عزالدین، عبدالحمید، نشر داراحیاء التراث العربی، لبنان، ۱۳۸۳هق.    



از مجموع روایاتی که در منابع معتبر شیعه وجود دارد به دست می‌آید که مهدی موعود (عج) دارای مشخصات زیر است:
از خاندان پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و فرزندان او است؛ از فرزندان امام حسین (علیه‌السلام) است؛ دوازدهمین امام معصوم و حجت و خلیفه خدا پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است؛ فرزند حسن بن علی العسکری (علیه‌السلام) است که در پانزدهم شعبان سال ۲۵۵ق متولد شده و هم اکنون زنده است و بر اساس مصلحتی که خداوند متعال می‌داند در حال غیبت به سر می‌برد و روزی خواهد رسید که حضرتش ظهور کرده و پس از آن‌که بیدادگری زمین را فرا گرفته، عدالت جهانی را برقرار خواهد ساخت و بر مؤمنان است که همواره با آمادگی در انتظار چنین روزی باشند
[۲۴] تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۸، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
[۲۵] الیوم الموعود بین الفکر المادی والدین، صدر، محمد،ص۶۳۶، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۳ق .
[۲۶] الهیات، سبحانی، ج۲، ص۶۳۲، جعفر، نشر المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، قم، ۱۴۱۱هـ ق.



پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حدیثی که فریقین آن را نقل کرده اند، در این باره می‌فرماید: «اگر از دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می‌کند که تا فرزندم مهدی که اسم او، اسم من و کنیه او، کنیه من است ظهور کند و عدالت را بگستراند، بعد از آن‌که زمین را ظلم و جور فرا گیرد».
[۲۷] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۱، ص۷۴، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
[۲۸] کشف الغمه، اربلی، ج۲، ص۴۴۶، علی بن عیسی، نشر دار الکتب، بی تا، لبنان.



قرآن که مهم ‌ترین منبع اسلامی است، بی آن‌که به جزئیات بپردازد، در آیاتی چند به مسئله انتظار پرداخته است، برای نمونه می‌فرماید: «انتظار بکشید من نیز با شما از منتظرانم»
[۲۹] اعراف/سوره۷، آیه۷۲.    
«در انتظار باشید من هم در انتظارم»
[۳۰] هود/سوره۱۱، آیه۹۳.    
و نیز می‌فرماید: «منتظر باشید که ما هم با شما منتظریم»
[۳۱] توبه/سوره۹، آیه۵۲.    
این آیات در بعضی از روایات به مسئله انتظار تفسیر و تأویل شده است..
[۳۲] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۱۰، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
[۳۳] ، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۷، مجلسی، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳هـ ق.
[۳۴] بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۳، ص۲۷۹، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    



در روایات زیادی بر ضرورت و لزوم انتظار تأکید شده است؛ از جمله: امام جواد (علیه‌السلام) می‌فرماید: «بر هر مسلمان واجب است در غیبت حضرت انتظار بکشد».
[۳۵] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۷۷، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    

در اهمیت انتظار همین بس که در روایات، یکی از ارکان دین شمرده شده است،
[۳۶] کافی، کلینی، ج۲، ص۲۱، محمد، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام)، بی تا، تهران.    
[۳۷] مستدرک الوسائل، طبرسی، حسین، نشر مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم، ۱۴۰۷هـق.
و یا در ردیف ایمان به خدا و رسولش قرار گرفته است.
[۳۸] مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۷، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.



انتظار فرج از محبوب ‌ترین اعمال نزد خداوند است.
[۳۹] من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج۴، ص۳۸۱، محمد بن علی، نشر دارالأضواء، لبنان، ۱۴۰۵هـق.
جوهره انتظار آمیخته با صبر و تحمل سختی هاست. (وسایل الشیعه، ج۱۹، ص۷۵؛.
[۴۰] بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۵۲، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
در پاره ای روایات درباره فضیلت انتظار آمده است:انتظار فرج از بزرگ ‌ترین فرج هاست.
[۴۱] بحارالأنوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۸۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
انتظار فرج افضل اعمال و برترین جهاد دانسته شده و این‌که با آمدن منجی حزن از شیعه برداشته می‌شود..
[۴۲] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۰، ص۳۷۱، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
[۴۳] بحارالأنوار، مجلسی، ج۷۴، ص۱۴۳، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    

شخصی از امام صادق (علیه‌السلام درباره کسی که انتظار ظهور حکومت حق را می‌کشد و در این حال از دنیا می‌رود سؤال کرد، حضرت فرمود: «او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب
[۴۴] مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
و در خیمه او بوده باشد، و پس از لحظه ای سکوت، فرمود: مانند کسی است که با پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) همراه باشد.
[۴۵] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۲۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
تعابیر دیگری درباره چنین کسی وارد شده؛ از جمله این که: چنین شخصی به مجاهدی که در راه خدا شمشیر می‌زند؛ یا کسی که در خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با شمشیر بر مغز دشمن بکوبد؛ یا کسی که زیر پرچم قائم باشد؛ یا کسی که پیش روی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم جهاد کند و یا کسی که با پیامبر شهید شود، مانند شده است..
[۴۶] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۲۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
[۴۷] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۶۴۴ ۶۴۵، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    

و در برخی روایات ثواب انتظار با ثواب روزه دار شب زنده دار برابر دانسته شده است.
[۴۸] مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۳، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.



انتظار سبب تسکین دردها و آسان شدن مصیبت‌ها می‌شود، چون منتظر امید به آینده ای روشن دارد.
و نیز گفته شده برای این‌که انسان بتواند لیاقت مصاحبت با حضرت مهدی (عج) و جهاد در رکاب او را داشته باشد باید برای اصلاح نفس و تهذیب اخلاقی بکوشد و مقدمات و وسایل لازم برای غلبه حضرت بر دشمنانش را که از جمله آن تحصیل علوم و معارف است مهیا سازد.
[۴۹] المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۳۱۰، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.

افزون بر آن چه گفته شد، نیروهای نهفته و سرمایه‌ها در پرتو دوران سخت انتظار به جریان می‌افتد و در پرتو پویایی معارف، زندگی معنای جدیدی پیدا می‌کند و به لحاظ قداست و عظمت هدف، تحمل در مقابل ناملایمات بیش‌تر می‌شود و انسان از مرز انسان متعادل فراتر رفته و به مرحله متعالی می‌رسد و از مرحله رنج های حقیر مادی رها شده و به وادی رنج های عظیم معنوی و دغدغه های بزرگ انسان گام نهاده و چشم به دروازه های روشن ظهور می‌اندازد.
[۵۰] تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج۷، ص۲۸۳، ناصر، نشر دارالکتب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.



کسانی که ادعای انتظار دارند باید دارای شرایط و ویژگی‌هایی باشند تا منتظر واقعی به شمار آیند. امام صادق (علیه‌السلام) می فرماید: «هر کس دوست دارد که از یاران حضرت قائم به شمار آید باید چشم به راه او باشد و به پارسایی و نیکویی رفتار نماید؛ چنین کسی منتظر حقیقی است، پس بکوشید و انتظار بکشید، گوارا باد شما را ای گروه بخشودگان»..
[۵۱] کتاب الغیبة، نعمانی، ج۱، ص۲۷، محمد، نشر مکتبة الصدوق، بی تا، تهران.
[۵۲] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۴۰، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
[۵۳] منتخب الأثر، صافی گلپایگانی، ج۱، ص۴۹۸، لطف اللّه، نشر مکتبة الصدر، بی تا، تهران.
از دیگر ویژگی های منتظر واقعی حفظ دین و پرهیزگاری است.
انتظار آن قدر سخت است که در روایات به دست کشیدن بر خارها تشبیه شده است
[۵۴] بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۱، ص۱۳۵، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
تردید نداشتن و انکار نکردن وعجله نکردن در تحقق مسئله ظهور از دیگر شاخصه های منتظران واقعی به شمار می‌آید.
[۵۵] مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۰۹، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.

امام حسین (علیه‌السلام) در روایتی درباره ویژگی های منتظران واقعی می‌فرماید: «در مسئله غیبت، عده ای به تردید می‌افتند وعده‌ای دیگر ثابت قدم می‌مانند، اما کسانی که در مقابل آزارها و تکذیب‌ها صبر پیشه کنند به منزله جهادکنندگان در محضر رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌باشند».
[۵۶] تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۱۲، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
[۵۷] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۱۷، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    

امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) نیز از جمله ویژگی های منتظران واقعی را ثابت قدم بودن در پذیرش ولایت اهل بیت (علیهم‌السلام) و برائت جستن از دشمنان آن‌ها می‌داند..
[۵۸] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۶۱، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    



درباره آسیب شناسی انتظار باید گفت انتظار دوگونه است: انتظار سازنده، تحرک بخش و تعهد آور؛ این نوع انتظار همان گونه که گذشت با فضیلت ‌ترین عبادت شمرده شده است. در مقابل انتظار ویرانگر، بازدارنده و فلج کننده است؛ این دو نوع انتظار معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم تاریخی مهدی موعود (عج) است.
در انتظار ویرانگر برداشت این است که ظهور و قیام حضرت قائم (عج) صرفاً ماهیت انفجاری دارد، و از اشاعه ظلم‌ها، تبعیض‌ها، اختناق‌ها و حق کشی‌ها ناشی می‌شود، و این انفجار وقتی رخ می‌دهد که اصلاح به نقطه صفر برسد و حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد. بنابراین هر اصلاحی در این جریان محکوم است، چون هر اصلاحی یک نقطه روشن است و تا نقطه روشن باشد دست غیب ظاهر نمی‌شود، پس بهترین کمک به تسریع در امر ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است. مفهوم این نوع انتظار دست روی دست گذاشتن است و جنبه تحذیری دارد، بالاتر این‌که برخی بر این باورند که باید در اشاعه ظلم و فحشا نیز کوشش کرد.


اما در انتظار سازنده، نوع برداشت از انتظار این است که ظهور مهدی (عج) از حلقه های مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق می‌انجامد. سهیم بودن یک فرد در این سعادت موقوف بر این است که آن فرد عملاً اهل حق باشد، بنابراین باید اهل حقی باشد، نه این‌که ظهور وقتی محقق می‌شود که همه اهل باطل باشند.
[۵۹] قیام وانقلاب مهدی، مطهری، ج۱، ص۵۳، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.

از این رو، در روایت آمده است که این امر محقق نمی‌شود، مگر این‌که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند.
[۶۰] کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۴۶، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    



• الإمام المهدی عند أهل السنة، فقیه ایمانی، مهدی، نشر مکتبة أمیر المؤمنین (علیه‌السلام)، اصفهان، ۱۴۰۲هـق.
• الهیات، سبحانی، جعفر، نشر المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، قم، ۱۴۱۱هـ ق.
• بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳هـ ق.
• تاج العروس، زبیدی، محب الدین، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۴هـ ق.
• تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، عبد الرحمن، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۷هـق.
• تاریخ الغیبة الکبری، صدر، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
• تاریخ جامع ادیان، جان ناس، مترجم علی اصغر حکمت، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
• تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، نشر دارالکتب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
• شرح نهج البلاغه، ابن ابوالحدید، عزالدین، عبدالحمید، نشر داراحیاء التراث العربی، لبنان، ۱۳۸۳هـق.
• الفتوحات المکیة، ابن عربی، محی الدین، نشر المکتبة العربیة، مصر، ۱۴۰۵هـق.
• فرهنگ فارسی، معین، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۱.
• قیام وانقلاب مهدی، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
• کافی، کلینی، محمد، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام)، بی تا، تهران.
• کتاب الغیبة، نعمانی، محمد، نشر مکتبة الصدوق، بی تا، تهران.
• کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۰.
• کشف الغمه، اربلی، علی بن عیسی، نشر دار الکتب، بی تا، لبنان.
• کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هـش.
• مستدرک الوسائل، طبرسی، حسین، نشر مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم، ۱۴۰۷هـق.
• مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
• منتخب الأثر، صافی گلپایگانی، لطف اللّه، نشر مکتبة الصدر، بی تا، تهران.
• من لا یحضره الفقیه، صدوق، محمد بن علی، نشر دارالأضواء، لبنان، ۱۴۰۵هـق.
• منهاج السنة، الحرانی، ابن تیمیّه، احمد بن عبدالحلیم، نشر دار الکتب، لبنان، ۱۴۲۰.
• موسوعة الإمام المهدی، فقیه ایمانی، مهدی، مکتبة امیر المؤمنین، اصفهان، ۱۴۰۱هـ ق.
• المهدی المنتظر، البستوی، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
• وسائل الشیعة، حر عاملی، محمّد، نشر مکتبة الإسلامیة، تهران، ۱۳۸۹هـ ق.
• الیوم الموعود بین الفکر المادی والدین، صدر، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۳ق

 
۱. ↑ تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۲۹۱، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
۲. ↑ قیام وانقلاب مهدی، مطهری، ج۱، ص۱۴، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
۳. ↑ تاج العروس، زبیدی، ج۷، ص۵۳۹، محب الدین، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۴هـ ق.
۴. ↑ فرهنگ فارسی، معین، ج۱، ص۳۶۴، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۱.
۵. ↑ مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۸، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
۶. ↑ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج۷، ص۳۸۲، ناصر، نشر دارالکتب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
۷. ↑ منتخب الأثر، صافی گلپایگانی، ج۱، ص۴۱۹، لطف اللّه، نشر مکتبة الصدر، بی تا، تهران.
۸. ↑ رسالت جهانی حضرت مهدی (عج)، ص۲۴۱.
۹. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هـش.
۱۰. ↑ تاریخ جامع ادیان، جان ناس، ج۱، ص۳۱۸، مترجم علی اصغر حکمت، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
۱۱. ↑ تاریخ جامع ادیان، جان ناس، ج۱، ص۴۷۶، مترجم علی اصغر حکمت، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
۱۲. ↑ مزمور۱۰ـ۱۳، کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۰.
۱۳. ↑ مزمور۳۷، کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۸۰.
۱۴. ↑ انجیل لوقا، فصل دوازدهم
۱۵. ↑ انجیل متی، فصل ۲۴
۱۶. ↑ الإمام المهدی عند أهل السنة، فقیه ایمانی، ج۱، ص۳۹۷، مهدی، نشر مکتبة أمیر المؤمنین (علیه‌السلام)، اصفهان، ۱۴۰۲هـق.
۱۷. ↑ موسوعة الإمام المهدی، فقیه ایمانی، ج۱، ص۱۲، مهدی، مکتبة امیر المؤمنین، اصفهان، ۱۴۰۱هـ ق.
۱۸. ↑ المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۹، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
۱۹. ↑ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۱، ص۵۵۵، عبد الرحمن، نشر دارالفکر، لبنان، ۱۴۱۷هـق.
۲۰. ↑ الفتوحات المکیة، ابن عربی، ج۳، ص۳۲۷، محی الدین، نشر المکتبة العربیة، مصر، ۱۴۰۵هـق.
۲۱. ↑ منهاج السنة، الحرانی، ج۴، ص۲۱۱، ابن تیمیّه، احمد بن عبدالحلیم، نشر دار الکتب، لبنان، ۱۴۲۰.
۲۲. ↑ المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۶۰، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
۲۳. ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابوالحدید، ج۱، ص۲۸۱، عزالدین، عبدالحمید، نشر داراحیاء التراث العربی، لبنان، ۱۳۸۳هق.    
۲۴. ↑ تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۸، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
۲۵. ↑ الیوم الموعود بین الفکر المادی والدین، صدر، محمد،ص۶۳۶، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۳ق .
۲۶. ↑ الهیات، سبحانی، ج۲، ص۶۳۲، جعفر، نشر المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، قم، ۱۴۱۱هـ ق.
۲۷. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۱، ص۷۴، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۲۸. ↑ کشف الغمه، اربلی، ج۲، ص۴۴۶، علی بن عیسی، نشر دار الکتب، بی تا، لبنان.
۲۹. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۷۲.    
۳۰. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۹۳.    
۳۱. ↑ توبه/سوره۹، آیه۵۲.    
۳۲. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۱۰، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۳۳. ↑ ، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۷، مجلسی، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳هـ ق.
۳۴. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۳، ص۲۷۹، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۳۵. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۷۷، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    
۳۶. ↑ کافی، کلینی، ج۲، ص۲۱، محمد، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام)، بی تا، تهران.    
۳۷. ↑ مستدرک الوسائل، طبرسی، حسین، نشر مؤسسة آل البیت (علیهم‌السلام)، قم، ۱۴۰۷هـق.
۳۸. ↑ مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۷، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
۳۹. ↑ من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج۴، ص۳۸۱، محمد بن علی، نشر دارالأضواء، لبنان، ۱۴۰۵هـق.
۴۰. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۰، ص۳۵۲، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۱. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۳۶، ص۳۸۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۲. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۰، ص۳۷۱، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۳. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۷۴، ص۱۴۳، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۴. ↑ مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
۴۵. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۲۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۶. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۲۶، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۴۷. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۶۴۴ ۶۴۵، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    
۴۸. ↑ مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۱۳، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
۴۹. ↑ المهدی المنتظر، البستوی، ج۱، ص۳۱۰، عبدالعلیم، نشر دار ابن حزم، عربستان، ۱۴۲۰هـق.
۵۰. ↑ تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج۷، ص۲۸۳، ناصر، نشر دارالکتب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰.
۵۱. ↑ کتاب الغیبة، نعمانی، ج۱، ص۲۷، محمد، نشر مکتبة الصدوق، بی تا، تهران.
۵۲. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۲، ص۱۴۰، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۵۳. ↑ منتخب الأثر، صافی گلپایگانی، ج۱، ص۴۹۸، لطف اللّه، نشر مکتبة الصدر، بی تا، تهران.
۵۴. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۵۱، ص۱۳۵، محمد باقر، نشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، ۱۴۰۳ه ق.    
۵۵. ↑ مکیال المکارم، موسوی اصفهانی، ج۲، ص۲۰۹، محمدتقی، مترجم، حائری قزوینی، انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۴.
۵۶. ↑ تاریخ الغیبة الکبری، صدر، ج۱، ص۱۲، محمد، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، ۱۴۰۲هـق.
۵۷. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۱۷، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    
۵۸. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۶۱، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    
۵۹. ↑ قیام وانقلاب مهدی، مطهری، ج۱، ص۵۳، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۳ش.
۶۰. ↑ کمال الدین وتمام النعمة، صدوق، ج۱، ص۳۴۶، محمد بن علی، نشر انتشارات نشر اسلامی، قم، ۱۳۶۳هش.    



دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «انتظار»، شماره ۸۸    



جعبه ابزار