انس با قرآن کریم از مسیر ترتیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بدون تردید اوّلین و مهم‌ترین منبع شناسایی وظایف ما نسبت به
قرآن کریم، خود این کتاب عزیز است؛ نه از باب تعبّد به اوامر الهی این کتاب؛ بلکه به‌عنوان بهترین راهنما در تشریح مسیر بهره‌مندی از این کتاب. قرآن کریم در آیاتی به‌تصریح و در آیات دیگری با اشاره، به شرح
وظایف مخاطبان قرآن در قبال این کتاب پرداخته است. مهم‌ترین عناوین این وظایف را می‌توان به سه بخش کلّی تقسیم کرد:
مقام انس،
مقام فهم و
مقام عمل. در مقام انس، یکی از مفاهیم مهم، «ترتیل» است.
«ترتیل» نوعی از خواندن قرآن است و ازاین‌جهت هم‌خانواده یا زیرمجموعه «قرائت» قرآن به شمار می‌رود؛ امّا ویژگی معنای آن مقتضی توجّهی خاص به هنگام
قرائت قرآن است.
فعل امر «رتّل» از مصدر «ترتیل» ساخته شده است. «ترتیل» به معنای خواندن به‌تدریج با ادای صحیح حروف و الفاظ و در عین توجّه به نظم ویژه آن‌هاست.
آنچه کتب لغت در معنای «ترتیل» ذکر کرده‌اند حکایت از دو رکن در معنای این واژه دارد: تدریج و تانّی و التفات به نظم و نسق ویژه الفاظ و حروف. برخی از کتب لغت صرفاً به رکن اوّل معنای واژه توجّه داده‌اند؛ فیومی در معنای این واژه می‌نویسد: «رَتَّلْتُ الْقُرْآن تَرْتِیلًا تَمَهَّلْتُ فی الْقِرَاءَةِ وَ لَمْ اَعْجَلْ»؛
قرآن را «ترتیل» کردم، یعنی در قرائت آن با مهلت عمل کردم و عجله نکردم. فراهیدی به هر دو رکن معنا اشاره کرده و می‌نویسد: «رَتَّلْتُ الکلام تَرْتِیلًا اذا امهلت فیه و احسنت تالیفه»؛
کلام را ترتیل کردم، یعنی در آن با مهلت عمل کردم و به نیکویی تالیفش کردم (چینش دادم). ازهری همین جمله را در معنای واژه «ترتیل» ذکر کرده است.
قرشی در تبیین معنای واژه به رکن اول اشاره کرده و در ادامه با ذکر حدیثی دراین‌باره رکن دوم را نیز تلویحاً مطرح کرده است: «ترتیل بیان کردن است با تانی و تدریج و از حضرت رسول صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله نقل می‌کند که به ابن‌عباس فرمود: قرآن را با ترتیل بخوان. گفت ترتیل یعنی چه؟ فرمود آن را روشن و آشکار کن و آن را مانند خرمای خراب پراکنده نکن و همچون شعر تکه‌تکه منما چون به عجایب آن رسیدید تامل کنید و دل‌ها را تکان دهید و نظرتان فقط رسیدن به آخر سوره نباشد»؛
امّا برخی از کتب لغوی نیز تنها رکن دوم را در معنای این واژه برجسته ساخته‌اند؛ دراین‌باره در الافصاح آمده است: «استوی و انتظم و حسُن تالیفه»؛
تسویه کرد و انتظام بخشید و چینشش را نیکو گردانید. مصطفوی نیز می‌نویسد: «انّ الاصل الواحد فی هذه المادّة: هو حسن التنسیق و التنضید. و هذا المعنی تختلف خصوصیّاته باختلاف المصادیق، یقال کلام رتل و رتّل الکلام: اذا احسن تالیفه و تنسیقه و ابانه و نظّمه»؛
اصل واحد در معنای این واژه نیکویی چینش و ترتیب است و این معنا خصوصیاتش به اختلاف مصادیق استعمال متفاوت می‌شود؛ گفته می‌شود این کلامی «رتل» است یا فلانی کلام را «ترتیل» کرد: در جایی که چینش و ترتیب آن را نیکو گردانید و به‌خوبی تبیین کرد و نظم بخشید. راغب نیز در معنای ریشه این واژه از نوع دوم عمل می‌کند؛ امّا خصوص ترتیل کلام را به‌اندکی تفاوت از معنای ریشه ترجمه کرده است: «الرَّتَلُ: اتّساق الشی‌ء و انتظامه علی استقامة، یقال: رجل رَتِلُ الاسنان، و التَّرْتِیلُ: ارسال الکلمة من الفم بسهولة و استقامة»؛
به معنای ترتیب دادن چیزی و انتظام با حفظ جایگاه مقاوم آن است. گفته می‌شود: مردی که دندان‌های او «رتل» است. ترتیل به معنای خارج کردن کلمه از دهان با آسانی و با حفظ استقامت آن است؛ یعنی به‌صورت کامل و بدون انحراف ادا شود.
صاحب المیزان فی تفسیر القرآن در معنای این مصدر می‌نویسد: «ترتیل القرآن تلاوته بتبیین حروفه علی توالیها»، ترتیل قرآن تلاوت به‌همراه تبیین حروف، یعنی جداجدا یا به تعبیر بهتر، شمرده‌شمرده خواندن حروف، در عین حفظ توالی و تداوم آن است.
گفتنی است که این واژه در قرآن در مقام انزال قرآن نیز به‌کار رفته است و هر دو رکن معنا در آن موضع نیز قابل تطبیق است: «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلا»؛ .
و کافران گفتند: چرا قرآن به‌یک‌باره بر او نازل نمی‌شود. ما این‌گونه (تدریج در نزول قرآن) قرار دادیم تا قلب تو را تثبیت کنیم و قرآن را تدریجاً و با نظم و نسق ویژه نازل کردیم.
علامه طباطبایی رحمةالله‌علیه در
المیزان ذیل این آیه می‌نویسد: «فمعناه علی ما یعطیه السیاق ان هذه التعلیمات علی نزولها نجوما متفرقة عقبنا بعضها ببعض و نزلنا بعضها اثر بعض بحیث لا تبطل الروابط...»
؛ پس معنای این جمله بر اساس
سیاق این است که این تعلیمات با وجود این‌که به‌صورت متفرّق نازل شده بعضی از آن را پشت‌سر بعضی دیگر قرار دادیم به‌گونه‌ای که روابط بین آن‌ها از بین نرود.
بنابراین، خدای متعال قرآن را «ترتیل» کرده و از مخاطبان خود «ترتیل» قرآن را می‌خواهد؛ یعنی قرآن را به‌تدریج با نظم ویژه نازل کرده و از ایشان می‌خواهد که به‌تدریج و با نظم ویژه آن را دریابند.
صبوحی طسوجی، علی. آشنایی با دانش تدبر در قرآن کریم. قم: علی صبوحی طسوجی. ۱۴۰۰ش.
