• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اُمّ البنین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اُمّ البنین، همسر امام علی(ع) و از دفن شدگان در بقیع، از قبیله بنی‌عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است. به پیشنهاد عقیل به همسری امام علی(ع) درآمد. او مانند مادری واقعی از فرزندان امیر مومنان پرستاری می‌کرد. او به خاطر داشتن چهار فرزند پسر از امام علی(ع) به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان، ام البنین لقب گرفت. همه فرزندان او در کربلا و در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. هنگام باخبر شدن از واقعه کربلا او مدام درباره امام حسین(ع) می‌پرسید و می گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم. ام البنین در ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق درگذشت و در بقیع مدفون شد. نسل امام علی(ع) از ام البنین فقط از طریق عبیدالله بن عباس ادامه یافت.


فاطمه دختر حِزام/ حرام
[۱] مروج الذهب، ج۳، ص۶۳؛ العقد الفرید، ج۵، ص۱۳۴.
‌ بن‌ خالد بن ربیعه، از تیره بنی‌کلاب‌ بن ربیعه از قبیله بنی‌عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است.
[۲] المعارف، ص۸۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱۳؛ جمهرة انساب العرب، ص۳۷.
برخی صحابه‌نگاران از حزام با تعبیر «له ادراک» یاد کرده‌اند؛ یعنی دوران پیامبر را درک کرده، اما صحابی نبوده است.
[۳] الاصابه، ج‌۲، ص۱۴۵.
مادر‌ ام البنین، ثُمامه (لیلی
[۴] عمدة الطالب، ص۳۵۶.
دختر سهیل بن عامر بن مالک نیز به تیره بنی‌کلاب نسب می‌برد.
[۵] انساب الاشراف، ج۳، ص۳۸۹؛ جمهرة انساب العرب، ص۲۸۲.
عاتکه یکی از جده‌های‌ ام البنین را دختر عبد شمس بن عبد مناف خوانده‌اند.
[۶] مقاتل الطالبیین، ص۸۷؛ ابصار العین، ص۵۶.
عموی او، لبید بن ربیعه، از شاعران مشهور عرب است.
[۷] انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۲؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۴۱.
هنگام ولادت وی مشخص نیست. برخی تولد او را حدود سال پنجم ق. دانسته‌اند.
[۸] ‌ام البنین سیدة نساء العرب، ص۹؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹؛ ستاره درخشان، ص۱۲.
‌ام البنین را زنی شاعر و فصیح
[۹] اعلام النساء، ج۴، ص۴۰؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹.
و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند.
[۱۰] عمدة الطالب، ص۳۵۷؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹.


از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی(ع) خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا(س) به همسری امام علی(ع) درآمد. با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال ۲۶ق.
[۱۱] تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸.
و وجود ‌گزارش‌هایی درباره ازدواج حضرت علی با اُمامه، خواهر زاده حضرت فاطمه(س) بر پایه وصیت ایشان،
[۱۲] المناقب، ج۳، ص۱۳۷؛ اسد الغابه، ج۶، ص۲۲.
به نظر می‌رسد ازدواج‌ ام البنین حدود سال ۲۵ق. رخ داده باشد. نیز ‌گزارش‌هایی از ازدواج او به عنوان دومین همسر امام علی(ع) در دست است.
[۱۳] تاریخ طبری، ج۵، ص۱۵۳؛ تذکرة الخواص، ص۵۷.

به هر روی، امیر مؤمنان(ع) از برادرش عقیل که به نسب عرب آشنا بود، خواست تا زنی از خاندانی اصیل‌ و شجاع را برای او خواستگاری کند تا از او دارای فرزندانی شجاع شود. عقیل با اعتقاد به شجاعت پدران‌ ام البنین، او را برای ازدواج با ایشان پیشنهاد کرد.
[۱۴] عمدة الطالب، ص۳۵۷؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸؛ اشعار النساء، ص۱۳۱.
بر پایه گزارش‌هایی، پدران و خویشان‌ ام البنین از دلیران عربِ پیش از اسلام؛ چنان‌که ابو‌بره عامر بن مالک، جد دوم او، در میان قبایل عرب در شجاعت بی‌نظیر خوانده شده و از او با تعبیر کنایی «مُلاعِب الاَسِنّه» (بازیگر با نیزه‌ها) یاد کرده‌اند.
[۱۵] عمدة الطالب، ص۳۵۶؛ الاصابه، ج۲، ص۳۹۶؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸.
به ‌گزارش ابن عبدالبر، وی پیش از مسلمان شدن نزد رسول خدا آمد و با تقدیم هدایایی، از ایشان خواست مبلغانی را به نجد اعزام کند.
[۱۶] الاستیعاب، ج۴، ص۱۴۵۰؛ اسد الغابه، ج۳، ص۳۶.


بر پایه ‌گزارش‌هایی که در شماری از منابع متاخر آمده‌اند، ‌ام البنین پس از خواستگاری امام علی(ع)، سوگند یاد کرد که برای فرزندان ایشان همچون مادری دلسوز باشد. با ورود‌ ام البنین به خانه امیر مؤمنان، او ضمن پرستاری از کودکان امام، همانند مادر واقعی با آنان رفتار می‌کرد. آنان نیز او را بسیار دوست می‌داشتند.
[۱۷] ام‌ البنین سیدة نساء العرب، ص۵۰؛ ادب الطف، ص۷۴؛ العباس رجل العقیدة و الجهاد، ص۳۴.
آورده‌اند که‌ ام البنین از امام علی(ع) خواست که او را فاطمه صدا نکند؛ زیرا ممکن است فرزندان حضرت زهرا(س) با شنیدن این نام، به یاد مادرشان افتند و غمگین شوند.
[۱۸] ستاره درخشان، ص۹۴.


ثمره ازدواج‌ ام البنین با علی(ع)، فرزندانی به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود.
[۱۹] الطبقات، ج۳، ص۱۴؛ انساب الاشراف، ج۳، ص۳۹۰؛ المنتظم، ج۵، ص۶۹.
شماری دیگر، ابوبکر را نیز بر فرزندان او افزوده
[۲۰] الامامة و السیاسه، ج۲، ص۱۲؛ العقد الفرید، ج۵، ص۱۳۴؛ جمهرة انساب العرب، ص۳۸.
و شماری از عثمان یاد نکرده‌اند.
[۲۱] المعارف، ص۸۸؛ مروج الذهب، ج۳، ص۶۳؛ الاختصاص، ص۸۲.
به سبب داشتن این پسران، فاطمه به‌ ام البنین (مادر پسران) شهرت یافت. منابع بیش از این به زندگی او در مدینه و هجرتش به کوفه در دوران خلافت امیر مؤمنان (۳۵-۴۰ق.) و نیز به ازدواج او پس از شهادت امام علی(ع) اشاره نکرده‌اند. این شاید از این رو است که وی دیگر ازدواج نکرد و حتی آن گاه که برخی همسران امام علی(ع) برای مشورت درباره ازدواجشان نزد‌ ام البنین آمدند، به آنان سفارش کرد که سزاوار نیست پس از علی، با مردی دیگر پیمان همسری ببندند و آنان نیز به سفارش وی عمل کردند.
[۲۲] ستاره درخشان، ص۴۸.


‌ام البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. عثمان با کنیه ابوعمرو در ۲۱ سالگی، جعفر با کنیه ابوعبدالله در ۲۹سالگی
[۲۳] الطبقات، ج۳، ص۱۴؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۳؛ المناقب، ج۳، ص۲۵۹.
و عبدالله (اکبر)
[۲۴] المجدی، ص۱۵.
با کنیه ابومحمد در ۲۵ سالگی به شهادت رسیدند.
[۲۵] مقاتل الطالبیین، ص۸۷؛ رجال طوسی، ص۹۹، ۱۰۲؛ اعلام الوری، ج۱، ص۳۹۵.
عباس که از او با لقب عباس الاکبر و با کنیه ابوالفضل یاد شده است،
[۲۶] انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۳؛ مقاتل الطالبیین، ص۸۹؛ المجدی، ص۱۵.
از دیگر برادران تنی خود بزرگ‌تر و واپسین شهید از آنان است.
[۲۷] مقاتل الطالبیین، ص۸۴؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۴.
در ‌شب تاسوعا عبدالله بن ابی‌المحل بن حزام، برادرزاده‌ ام البنین، و نیز شمر بن ذی الجوشن کلابی، از قبیله‌ ام البنین، امان‌نامه‌ای را از عبیدالله بن زیاد برای فرزندان‌ ام البنین در کربلا آوردند؛ اما با واکنش تند ایشان روبه‌رو شدند.
[۲۸] تاریخ طبری، ج۵، ص۴۱۵؛ الفتوح، ج۵، ص۹۴؛ الارشاد، ج۲، ص۸۹.


به ‌گزارش شماری از منابع، ‌ام البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین(ع) بیش از پسرانش نگران بود. او از حال امام جویا شد و گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم.
[۲۹] شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ تنقیح المقال، ج۳، ص۷۰؛ اشعار النساء، ص۱۳۳.
این‌ سخن‌ او را دلیل‌ اخلاص‌ کامل‌ او به‌ اهل بیت به ویژه امام‌ حسین‌(ع) دانسته‌اند. از آن پس وی در خانه‌اش با حضور زنان بنی‌هاشم مجلس سوگواری برپا می‌کرد.
[۳۰] ادب الطف، ص۷۴.
او هر روز با نوه‌اش‌ عبیدالله‌، فرزند عباس، به بقیع می‌رفت و سروده‌هایی را که‌ خود در رثای عباس سروده‌ بود، می‌خواند و دردمندانه‌ می‌گریست‌. وی در این سروده‌ها، مردم را از‌ ام البنین خواندن خود نهی می‌کرد؛ زیرا چهار پسرش را که همچون شیر بیشه بودند، از دست داده بود و دیگر پسری نداشت که به نام آنان «مادر پسران» خوانده شود. نیز در سروده‌های دیگر، از شاهدان نبرد پسرانش می‌پرسد: چگونه گرز آهنین بر سر عباس فرود آمد؟ و خود پاسخ می‌دهد: اگر عباس دست داشت و شمشیرش در دستانش بود، کسی به او نزدیک نمی‌شد.
[۳۱] شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ ابصار العین، ص۶۴؛ مع رکب الحسین، ج۶، ص۴۱۰.
مردم نزد او گرد می‌آمدند و با وی در گریستن‌ هم‌نوا می‌شدند. گفته‌اند که حتی مروان‌ بن‌ حکم‌ اموی، از دشمنان اهل بیت، نیز با شنیدن سروده‌های جانسوز او می‌گریست‌.
[۳۲] مقاتل الطالبیین‌، ص۹۰؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص۵۶.


هنگام درگذشت وی را ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق. ‌گزارش کرده‌اند.
[۳۳] ‌ام البنین، ص۴۱.
برخی مدفن او را در بقیع، سمت چپِ ورودی و کنار صفیه و عاتکه، عمه‌های پیامبر(ص) دانسته‌اند.
[۳۴] آثار اسلامی، ص۳۴۹.
اما شماری دیگر این سخن را رد کرده‌اند؛ زیرا افزون بر فقدان شاهد تاریخی در منابع اصیل، حتی در سفرنامه‌های دو سده اخیر، از این گزارش خبری‌ در دست نیست. از این رو، می‌توان گفت قبر وی می‌بایست کنار دیگر همسران امیرمؤمنان(ع) و فرزندان ایشان در بقیع باشد؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.
[۳۵] تاریخ حرم، ص۲۷۵.


محبت خالصانه‌ ام البنین به اهل بیت و نیز شهادت فرزندانش در رکاب سیدالشهدا(ع) موجب شده تا شیعیان برای او جایگاهی والا و ارزشی ویژه قائل باشند و از او نزد خدا شفاعت طلبند.

نسل امام علی(ع) از همسرش‌ ام البنین تنها از طریق عُبیدالله بن عباس استمرار یافت:
[۳۶] انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۲؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۱۵۳؛ الشجرة المبارکه، ص۱۸۴.

۱. عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال ۲۰۴ق. به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.
[۳۷] نهایة الارب، ج۲۲، ص۲۱۱؛ عمدة الطالب، ص۳۵۷.

۲. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن ‌هاشمیه می‌گفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.
[۳۸] المجدی، ص۲۳۲؛ عمدة الطالب، ص۳۵۷.

۳. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری(ع) بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.
[۳۹] رجال النجاشی، ص۳۴۷؛ المجدی، ص۲۳۵؛ عمدة الطالب، ص۳۵۸.

۴. عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.
[۴۰] المجدی، ص۲۳۶؛ عمدة الطالب، ص۳۹۵.


در ایران، شماری از تبار حضرت عباس دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان می‌روند. امامزاده سید (شاه سید علی) در قم از آن جمله است که نسب او را این گونه ‌گزارش کرده‌اند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین.
[۴۱] تربت پاکان قم، ج۱، ص۱۵۰؛ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم، ج۲، ص۱۰۳.
البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکنده‌اند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده‌اند؛ از جمله ابویعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش می‌روند.
[۴۲] رجال النجاشی، ص۱۴۰؛ بحار الانوار، ج۴۸، ص۳۱۵؛ ج۵۳، ص۲۸۶؛ الکنی و الالقاب، ج۱، ص۱۸۶.


منابع
• آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش
• ابصار العین فی انصار الحسین: محمد السماوی، به کوشش الطبسی، مرکز الدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۹ق
• الاختصاص: المفید (م. ۴۱۳ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
• ادب الطف او شعراء الحسین: جواد شبّر، بیروت، مؤسسة التاریخ، ۱۴۲۲ق
• الارشاد: المفید (م. ۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق
• اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق
• اشعار النساء المؤمنات: ام علی، نشر سعید بن جبیر، ۱۴۱۳ق
• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام: عمر رضا کحاله، دمشق، المکتبة الهاشمیه
• اعلام الوری: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۷ق
• اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. ۱۳۷۱ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف ‌
• ام البنین سیدة نساء العرب: السید مهدی السیوج، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۷ق ‌
• ام البنین۳: ام زینب الکتبی، المکتبة الحیدریه
• الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق
• انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
• بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
• تاریخ حرم ائمه بقیع: : محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق
• تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. ۶۵۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق
• تربت پاکان آثار و بناهای قدیم قم: مدرس طباطبایی، قم، مهر
• تربت پاکان قم شرح حال مدفونین در سرزمین قم: عبدالحسین جواهر کلام، قم، انصاریان، ۱۴۲۴ق
• تنقیح المقال فی علم الرجال: المامقانی (م. ۱۳۵۱ق.)، نجف، المرتضویه، ۱۳۵۲ق
• جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• رجال طوسی: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق
• رجال النجاشی: النجاشی (م. ۴۵۰ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
• ستاره درخشان مدینه حضرت‌ام البنین۳: علی ربانی خلخالی، مکتب الحسین(ع)، ۱۴۲۵ق
• الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.)، به کوشش الرجائی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
• شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق
• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• عباس رجل العقیدة و الجهاد: محمد علی یوسف الاشیقر، به کوشش محمد صادق، محبین، ۱۴۲۲ق
• العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. ۳۲۸ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق
• عمدة الطالب: ابن عنبه (م. ۸۲۸ق.)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
• الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م. ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق
• الکنی و الالقاب: القمی (م. ۱۳۵۹ق.)، تهران، مکتبة الصدر
• المجدی فی انساب الطالبیین: علی بن محمد العلوی (م. ۷۰۹ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
• مروج الذهب: المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
• مع رکب الحسین من المدینة الی المدینه: محمد امین الامینی، قم، کوثر غدیر، ۱۴۲۳ق
• المعارف: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش
• مقاتل الطالبیین: ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق.)، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه
• مناقب آل‌ ابی‌ طالب: ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
• المنتظم: ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق
• نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م. ۷۳۳ق.)، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق.

۱. ↑ مروج الذهب، ج۳، ص۶۳؛ العقد الفرید، ج۵، ص۱۳۴.
۲. ↑ المعارف، ص۸۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱۳؛ جمهرة انساب العرب، ص۳۷.
۳. ↑ الاصابه، ج‌۲، ص۱۴۵.
۴. ↑ عمدة الطالب، ص۳۵۶.
۵. ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۳۸۹؛ جمهرة انساب العرب، ص۲۸۲.
۶. ↑ مقاتل الطالبیین، ص۸۷؛ ابصار العین، ص۵۶.
۷. ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۲؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۴۱.
۸. ↑ ‌ام البنین سیدة نساء العرب، ص۹؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹؛ ستاره درخشان، ص۱۲.
۹. ↑ اعلام النساء، ج۴، ص۴۰؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹.
۱۰. ↑ عمدة الطالب، ص۳۵۷؛ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۸۹.
۱۱. ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸.
۱۲. ↑ المناقب، ج۳، ص۱۳۷؛ اسد الغابه، ج۶، ص۲۲.
۱۳. ↑ تاریخ طبری، ج۵، ص۱۵۳؛ تذکرة الخواص، ص۵۷.
۱۴. ↑ عمدة الطالب، ص۳۵۷؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸؛ اشعار النساء، ص۱۳۱.
۱۵. ↑ عمدة الطالب، ص۳۵۶؛ الاصابه، ج۲، ص۳۹۶؛ تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۸.
۱۶. ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۱۴۵۰؛ اسد الغابه، ج۳، ص۳۶.
۱۷. ↑ ام‌ البنین سیدة نساء العرب، ص۵۰؛ ادب الطف، ص۷۴؛ العباس رجل العقیدة و الجهاد، ص۳۴.
۱۸. ↑ ستاره درخشان، ص۹۴.
۱۹. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۴؛ انساب الاشراف، ج۳، ص۳۹۰؛ المنتظم، ج۵، ص۶۹.
۲۰. ↑ الامامة و السیاسه، ج۲، ص۱۲؛ العقد الفرید، ج۵، ص۱۳۴؛ جمهرة انساب العرب، ص۳۸.
۲۱. ↑ المعارف، ص۸۸؛ مروج الذهب، ج۳، ص۶۳؛ الاختصاص، ص۸۲.
۲۲. ↑ ستاره درخشان، ص۴۸.
۲۳. ↑ الطبقات، ج۳، ص۱۴؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۳؛ المناقب، ج۳، ص۲۵۹.
۲۴. ↑ المجدی، ص۱۵.
۲۵. ↑ مقاتل الطالبیین، ص۸۷؛ رجال طوسی، ص۹۹، ۱۰۲؛ اعلام الوری، ج۱، ص۳۹۵.
۲۶. ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۳؛ مقاتل الطالبیین، ص۸۹؛ المجدی، ص۱۵.
۲۷. ↑ مقاتل الطالبیین، ص۸۴؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۴.
۲۸. ↑ تاریخ طبری، ج۵، ص۴۱۵؛ الفتوح، ج۵، ص۹۴؛ الارشاد، ج۲، ص۸۹.
۲۹. ↑ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ تنقیح المقال، ج۳، ص۷۰؛ اشعار النساء، ص۱۳۳.
۳۰. ↑ ادب الطف، ص۷۴.
۳۱. ↑ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ ابصار العین، ص۶۴؛ مع رکب الحسین، ج۶، ص۴۱۰.
۳۲. ↑ مقاتل الطالبیین‌، ص۹۰؛ شرح الاخبار، ج۳، ص۱۸۶؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص۵۶.
۳۳. ↑ ‌ام البنین، ص۴۱.
۳۴. ↑ آثار اسلامی، ص۳۴۹.
۳۵. ↑ تاریخ حرم، ص۲۷۵.
۳۶. ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۲؛ تاریخ طبری، ج۵، ص۱۵۳؛ الشجرة المبارکه، ص۱۸۴.
۳۷. ↑ نهایة الارب، ج۲۲، ص۲۱۱؛ عمدة الطالب، ص۳۵۷.
۳۸. ↑ المجدی، ص۲۳۲؛ عمدة الطالب، ص۳۵۷.
۳۹. ↑ رجال النجاشی، ص۳۴۷؛ المجدی، ص۲۳۵؛ عمدة الطالب، ص۳۵۸.
۴۰. ↑ المجدی، ص۲۳۶؛ عمدة الطالب، ص۳۹۵.
۴۱. ↑ تربت پاکان قم، ج۱، ص۱۵۰؛ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم، ج۲، ص۱۰۳.
۴۲. ↑ رجال النجاشی، ص۱۴۰؛ بحار الانوار، ج۴۸، ص۳۱۵؛ ج۵۳، ص۲۸۶؛ الکنی و الالقاب، ج۱، ص۱۸۶.
جعبه ابزار