ایثار (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ایثار در لغت به معنای برتری دادن است
و در تقدیم دیگری بر خود و بخشیدن چیزی که
انسان خود به آن نیاز دارد به کار می‌رود.
در این مدخل از جمله‌های «یؤثرون»، «یشری نفسه» و «یطعمون الطعام علی حبه» استفاده شده است.
اهم عناوین این مطلب آثار ایثار، اهداف ایثار، ایثار
اهل بیت علیهم السلام، پاداش ایثار، موانع ایثار می‌باشد.
«و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه»،
علامه طباطبایی رحمت الله علیه می‌فرماید: ایثار به معنای اختیار و انتخاب چیزی بر غیر آن است. و کلمه «خصاصه» به معنای
فقر و حاجت است.
۱. ایثار
مؤمنان، زمینه رستگاری آنان:
«والذین تبوءو الدار والایمـن من قبلهم... ولایجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا ویؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة... فاولـئک هم المفلحون.» «و (نیز) کسانی که قبل از (مهاجران) در (مدینه) جای گرفته و ایمان آورده‌اند... و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی‌یابند و هر چند در خودشان احتیاجی (مبرم) باشد آنها را بر خودشان مقدم می‌دارند... ایشانند که رستگارانند.»
۲. ایثار جان موجب قرار گرفتن در زمره نیکوکاران:
«... ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه... ان الله لایضیع اجر المحسنین.» «... و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند... زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.»
۳. جلب رافت الهی از آثار ایثار:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد.» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است.»
۴. در امان ماندن از شداید روز
قیامت، از اهداف ابرار در ایثار خود:
«ان الابرار... ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.» «به یقین ابرار و نیکان... و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم»
۵. کسب خشنودی
خدا، هدف
علی علیه‌السّلام در ایثار جان خود برای حفظ جان
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بود:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله....» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد....»
در
شان نزول آمده: این
آیه در شان علی علیه‌السّلام نازل شده،
و نیز از
امام باقر علیه‌السّلام نقل شده که آیه، در شان علی علیه‌السّلام است هنگامی که در جای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خوابید.
۶. تقرب جستن به درگاه خداوند، هدف ایثارگری ابرار:
«ان الابرار... ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولا شکورا.» «به یقین ابرار و نیکان... و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم.»
۷. اهل
مدینه موظف به ایثار جان خود برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم :
«ما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه....» «مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از (فرمان) پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند....»
۸. ایثار اهل بیت علیهم‌السّلام در اطعام
مسکین،
یتیم و
اسیر فقط برای تقرب به خدا:
«ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولا شکورا.» «و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم.»
۹. ایثار ستایش انگیز مؤمنان
انصار، در میزبانی مهاجران، در عین تنگدستی خود:
«والذین تبوءو الدار والایمـن من قبلهم یحبون من هاجر الیهم ولایجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا ویؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة ومن یوق شح نفسه فاولـئک هم المفلحون.» «و (نیز) کسانی که قبل از (مهاجران) در (مدینه) جای گرفته و ایمان آورده‌اند هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی‌یابند و هر چند در خودشان احتیاجی (مبرم) باشد آنها را بر خودشان مقدم می‌دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند.»
مفسران در شان نزول این آیه داستان‌های متعددی نقل کرده‌اند،
ابن عباس می‌گوید، پیغمبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم روز پیروزی بر
یهود بنی نضیر به انصار فرمود: «اگر مایل هستید اموال و خانه هایتان را با مهاجران تقسیم کنید، و در این غنائم با آنها شریک شوید، و اگر می‌خواهید اموال و خانه هایتان از آن شما باشد و از این غنائم چیزی به شما داده نشود»؟! انصار گفتند: هم اموال و خانه هایمان را با آنها تقسیم می‌کنیم، و هم چشم داشتی به غنائم نداریم، و مهاجران را بر خود مقدم می‌شمریم، آیه فوق نازل شد و این روحیه عالی آنها را ستود.
۱۰. ایثار جان برای تحصیل رضای خدا، امری ارزشمند:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رءوف بالعباد.» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است.»
«ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم وامولهم بان لهم الجنة... فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به وذلک هو الفوز العظیم.» «در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به (بهای) اینکه بهشت برای آنان باشد خریده است... پس به این معامله‌ای که با او کرده‌اید شادمان باشید و این همان کامیابی بزرگ است.»
۱۱. ایثار جان برای حفظ جان پیامبر صلی الله علیه وآله، امری ارزشمند:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله....» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد....»
در شان نزول آیه، وارد شده که
امیرمؤمنان، علی علیه‌السّلام برای حفظ جان رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در بستر وی خوابید با این که خطری جدی جان او را تهدید می‌کرد.
«ما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه....» «مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از (فرمان) پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند....»
مقصود از «و لایرغبوا» این است که لازم است برای حفظ جان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از جان خود مایه بگذارند.
۱۲. فداکاری و ایثارگری علی علیه‌السّلام در خفتن به جای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای حفظ جان وی:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رءوف بالعباد.» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است.»
۱۳. همراه بودن ایثار جان با
اخلاص، سبب جلب رافت الهی:
«ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد.» «و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است.»
۱۴. اخلاص ابرار در ایثار غذای مورد نیاز خود به نیازمندان:
«ان الابرار... ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله....» «به یقین ابرار و نیکان... و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما برای خشنودی خداست....»
۱۵. بادیه نشینان اهل مدینه موظف به ایثار جان خود برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم :
«ما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه....» «مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از (فرمان) پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند....»
۱۶. مصون ماندن از سختی‌های قیامت و ملاقات مسرورانه با خداوند، از پاداش‌های خالصانه ایثار مال:
«ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولا شکورا انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا فوقـیـهم الله شر ذلک الیوم و لقلـهم نضرة وسرورا.» «و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم پس خدا (هم) آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.»
۱۷.
بهشت با انواع نعمت‌های آن، پاداش ایثار خالصانه ابرار به نیازمندان:
«ان الابرار یشربون من کاس کان مزاجها کافورا عینا یشرب بها عباد الله یفجرونها تفجیرا ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما واسیرا انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولا شکورا وجزیـهم بما صبروا جنة وحریرا متکـین فیها علی الارائک لایرون فیها شمسا ولا زمهریرا ودانیة علیهم ظـلــلها وذللت قطوفها تذلیلا ویطاف علیهم بـانیة من فضة واکواب کانت قواریرا قواریرا من فضة قدروها تقدیرا یسقون فیها کاسا کان مزاجها زنجبیلا عینا فیها تسمی سلسبیلا ویطوف علیهم ولدن مخلدون....» «به یقین ابرار و نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است چشم ه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و (به دلخواه خویش) جاریش می‌کنند و به (پاس) دوستی (خدا) بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم و به (پاس) آنکه صبر کردند بهشت و پرنیان پاداششان داد در آن (بهشت) بر تختها (ی خویش) تکیه زنند در آنجا نه آفتابی بینند و نه سرمایی و سایه‌ها (ی درختان) به آنان نزدیک است و میوه هایش (برای چیدن) رام و ظروف سیمین و جام‌های بلورین پیرامون آنان گردانده می‌شود جام‌هایی از سیم که درست به اندازه (و با کمال ظرافت) آنها را از کار در آورده‌اند و در آنجا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می‌نوشانند از چشم ه‌ای در آنجا که سلسبیل نامیده می‌شود و بر گرد آنان پسرانی جاودانی می‌گردند....»
۱۸. ایثار جان در راه پیامبر صلی الله علیه وآله، سبب برخورداری از پاداش نیکوکاران:
«ما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه... ان الله لایضیع اجر المحسنین.» «مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از (فرمان) پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند... زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند»
۱۹. تحمل سختی و رنج در جهت ایثار برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عمل صالح و دارای اجر و پاداش:
«ما کان لاهل المدینة ومن حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ولایرغبوا بانفسهم عن نفسه ذلک بانهم لایصیبهم ظما ولا نصب ولا مخمصة فی سبیل الله ولایطـون موطئا یغیظ الکفار ولاینالون من عدو نیلا الا کتب لهم به عمل صــلح ان الله لایضیع اجر المحسنین.» «مردم مدینه و بادیه نشینان پیرامونشان را نرسد که از (فرمان) پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند چرا که هیچ تشنگی و رنج و گرسنگیی در راه خدا به آنان نمی‌رسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می‌آورد قدم نمی‌گذارند و از دشمنی غنیمتی به دست نمی‌آورند مگر اینکه به سبب آن عمل صالحی برای آنان (در کارنامه شان) نوشته می‌شود زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.»
«و لایرغبوا بانفسهم عن نفسه» می‌تواند به معنای ایستادن در کنار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و می‌تواند مقدم نداشتن جان خود بر جان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم باشد.
در صورت دوم، مفاد آیه این می‌شود که باید برای حفظ جان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از جان مایه گذاشت.
۲۰.
بخل، مانع ایثار مالی:
«والذین تبوءو الدار والایمـن من قبلهم یحبون من هاجر الیهم ولایجدون فی صدورهم حاجة مما اوتوا ویؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة ومن یوق شح نفسه فاولـئک هم المفلحون.» «و (نیز) کسانی که قبل از (مهاجران) در (مدینه) جای گرفته و ایمان آورده‌اند هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی‌یابند و هر چند در خودشان احتیاجی (مبرم) باشد آنها را بر خودشان مقدم می‌دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند.»
فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «ایثار».
