باؤلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باؤلی،
کلمه اردو و
هندی به معنی «
چاه پلّه دار» است.
دو نوع
اصلی آن، یعنی شمالی و غربی، در
هند وجود دارد.
نوع شمالی ساده تر و شامل پلّکان سنگی عریضی است از سطح
زمین تا زیر سطح
آب و به عرض تمامی
بنا می‌باشد.
پله‌های فرعی دیگری نیز ممکن است در طرف مقابل یا به‌طور قائم تا زیر سطح آب احداث شود و بدین سان منبع آب را در عمق به مربع‌هایی تقسیم کنند که هر چه پایینتر بروند کوچکتر شوند.
در کنار اینها ممکن است پلّکان‌های فرعی دیگری نیز به صورت متقاطع افزوده شود که مقطع نهایی
آب انبار را به صورت هشت ضلعی درآورد.
جز در سمتی که پلّکان اصلی در آن قرار دارد، دیوارها قائم است و از سنگ و گاهی آجر ساخته شده و تمامی بنا معمولاً مستطیل شکل است.
باؤلیِ بیرونِ «
بلند دروازه»
فتح پور سیکْری، منسوب به
شیخ سلیم چشتی، استثنائاً به اقتضای
وضع زمین به صورت کثیرالاضلاع غیرمنظم، یعنی یگانه شکل ممکن، بنا شده است.
وضع و
جهت ساختمان باؤلی‌ها ظاهراً در همه جا یکسان و هماهنگ نیست.
مثلاً باؤلیِ درگاه
نظام الدین اولیا، در
دهلی، نزدیک
مقبره همایون، از
شمال به
جنوب کشیده شده و با
مرقد هم‌جهت است، در حالیکه باؤلیِ درگاه
خواجه قطب الدین بختیار کاکی در
مهرولی نزدیک
لال کوت،
دهلی کهنه، از
مشرق به
مغرب امتداد می‌یابد و با هیچ‌یک از ساختمان‌های عمده همسو نیست.
این گونه باؤلی‌ها کاربرد عملی دارد و ممکن است برای آب برداشتن و
غسل کردن و
وضو گرفتن استفاده شود.
بعضی مردان از ارتفاع بیست متری به درون
آب می‌جهند و در آن غوطه می‌خورند تا
نذوراتی را که
زوّار در آن ریخته‌اند بیرون بیاورند.
باؤلی‌ها معمولاً ساده و بدون تزیینات است، ولی زیبایی آن‌ها بیش‌تر ناشی از عظمت خاص
بناهای تاریخی است.
مثلاً طول باؤلی درگاهِ نظام الدین اولیا ۴ر۳۷ و عرض آن ۲ر۱۶ و عمق آن تقریباً ۲۰ متر از سطح زمین تا سطح متوسط آب است.
نزدیک مقبره‌های عمده
پیران چشتی هم باؤلی‌هایی ساخته شده است.
مثلاً، علاوه بر نمونه‌هایی که قبلاً ذکر شد، باؤلیِ درگاهِ
شیخ معین الدین چشتی در
اَجمیر با مهارت تمام در صخره کنده شده است.
باؤلی‌های کوچکِ دیگر از همین نوع معمولاً در بقیه اماکن
اسلامی شمال
هند یافت می‌شود.
درباره وجود نمونه‌هایی از آن‌ها در دوره‌های قبل از ورود اسلام به هند نیز مطلبی دیده نشده است.
نوع غربی، که معمولاً به آن «واو»، (واژه
گُجراتی) گفته می‌شود، علاوه بر کاربرد عملی، از لحاظ معماری و هنری نیز ارزش والایی دارد و ساختمان آن از نمونه‌های شمالی پیچیده تر است و از دو قسمت تشکیل می‌شود:
یک
چاه مدوّر یا هشت ضلعی که مثل چاه‌های معمولی می‌توان از آن آب برداشت، و یک رشته دالان که با پلّکان به هم متصل می‌شود.
در پاگرد دالان‌های تحتانی نیز ستون‌هایی برپا داشته‌اند که دالان‌های فوقانی را نگاه می‌دارد.
از هر پاگرد دهلیزهایی به چاه منتهی می‌شود و در هر دهلیز غالباً
حجره‌هایی ساخته‌اند که در گرمای تابستان پناهگاه مطبوعی به شمار می‌رود.
در گجرات، بناهایی از این قبیل از دوران پیش از ورود اسلام باقی است.
«واوِ»
ماتابهوانی در نزدیکی
احمدآباد بهترین نمونه به جا مانده از دوران
حکومت هندوان و احتمالاً متعلق به قرن پنجم است.
«واوِ»
بائی حریر در احمدآباد کتیبه‌ای به
زبان سنسکریت متعلق به ۹۰۴ـ۹۰۵ و کتیبه دیگر به
زبان عربی به تاریخ ۸
جمادی الاولی ۹۰۶ دارد و تزیینات آن بسیار شبیه به نقش و نگار داخل طاقچه‌های
مناره‌های مساجد محلی است.
«واوِ»
اَدالَج صلیبی شکل است و سه پلّکان اصلی تا نخستین پاگرد آن احداث شده است.
«واو» های دیگر به صورت پراکنده در سرتاسر گجرات، از
برودا به شمال، دیده می‌شود و یکی از آن‌ها در
ماندوا، در ساحل چپِ
رودِ واترک، ترکیب ساختمانی خاصی دارد.
این بنا چاه آجری مدوّری با حجره‌هایی در سه
اشکوب و در یک جهت است که مدخل آن‌ها پلّکان مارپیچی است و داخل دیوار چاه ساخته شده است.
تاریخ احداث باؤلی‌های شمالی معلوم نیست.
باؤلی درگاهِ نظام الدین اولیا را خود شیخ (۶۳۶ـ۷۲۵) ساخته است.
احتمال دارد که بقیه نمونه‌ها نیز تقریباً در همان دوره بنا شده باشد.
(۱) سیداحمدخان، آثارالصنادید، لکهنو ۱۹۰۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باؤلی»، شماره۳۹۴.
