• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بادرنگبویه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بادْرَنْگبویه، گیاهی خوش‌بو از تیره لبدیسان و دارای خواص دارویی می‌باشد.



املاهای متعددی از این واژه در منابع عربی و فارسی یافته می‌شود: بادرنجبویه، باذرنجبویه، باذرنجویه، بادرنجویه، بدرنجویه، بذرنبوذه و غیره (مفروضاً معرّب‌های همان)؛ باذرنگ بویه، بادرنبویه، بارنگبویه و غیره.



۲.۱ - در ایران


در ایران پیش از اسلام ، در برخی از نوشته‌های پهلوی ، با نامِ واتْرنگ بوی (لفظاً به معنای «دارای بوی بادرنگ (اُترجّ، تُرنج)»)
[۱] ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بولاق ۱۲۹۱.
به عنوان گیاهی خوش‌بو و منسوب به ایزدِ نگهبان روز هشتم هر ماه شمسی (« دی به آذر ») مذکور است.
[۲] ابراهیم پور داود، هرمزد نامه، ج۱، ص۸۰، تهران ۱۳۳۱ ش.


۲.۲ - در یونان


از سوی دیگر، دیسقوریدوس ( قرن اول میلادی )، در کتاب الحشائش آن را با نام ملیسوفیلن (یا ملیتائینان و غیره) وصف کرده است،
[۳] ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بولاق ۱۲۹۱.
[۴] داود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۳۰۸.
[۵] محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
[۶] محمد حسین بن محمد هادی عقیلی خراسانی، مخزن الادویة، ج۱، ص۱۰۲۴، کلکته ۱۸۴۴.
مرکّب از ملیسا/ ملیتا به معنای « زنبورعسل » و فیلُن به معنای « برگ »، لفظاً یعنی «برگِ ( محبوب ) زنبورعسل».

۲.۳ - علت استفاده


چنان‌که دیده می‌شود، ایرانی‌ها آن را نظر به بوی آن‌که مانند بوی بادرنگ یا لیموترش است و یونانی‌ها نظر به گرایش زنبورعسل به بوی و شهد آن نام‌گذاری کرده‌اند (همانا گل‌های بادرنگبویه از گل‌های «انگبین آورِ» معروف است).
در این میان، مؤلفان دوره اسلامی یا صورت‌های معرّبی از واژه بادرنگبویه را به کار برده‌اند یا عباراتی دالّ بر بوی بادرنگی این گیاه، مثلاً: بَقْلَة الاُترجیّة، حَبَق طُرُنجانّی
[۷] ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱.
(شاید تُرُنجان)، «در تداول عامه مردم»، حَبَق التُرُنج.
[۸] تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، ج۱، ص۱۰، پاریس ۱۹۳۴.
[۹] ش ۷۲، تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، ج۱، ص۳۳، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.



از آن‌جا که بسیاری از گیاهان تیره لبدیسان (مثلاً گونه‌های نعناع و سیسنبر و ریحان) بویی خوش کمابیش مانند بوی بادرنگ یا لیموترش و خواص دارویی کمابیش همانندی دارند، از دیرباز خَلطی میان بادرنگبویه و یکی دو گیاه دیگر روی داده است و در نتیجه، در منابع جدید به نام‌های علمی مختلفی برای بادرنگبویه برمی‌خوریم؛ مثلاً، برخی آن را معادل بادْروج (یا باذروج / بادروگ / بادروز / بادرو ، حَوک ، ضیمران ، ریحان) گرفته یا آن را « بادروی کوهی » گفته‌اند، و برخی آن را معادل فَرَنجمِشک ( پَلَنگمِشگ / فَلَنجمُشک / فَرَنجمِسک ، وغیره).
[۱۰] ش ۷۲، تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
[۱۱] تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
[۱۲] محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).



از لحاظ خواص درمانی ، به نقل از دیسقوریدوس و حکمای دوره اسلامی ، بادرنگبویه در این موارد سودمند است: با مزاج گرم و خشک خود (در درجه دوم)، برای همه بیماری‌های بلغمی و سوداوی (مثل جَرَب سوداوی )؛ ( خوردن محلول ساییده آن، یا ضماد آن) برای نیشکژدم و رتیل و گزش سگ هار ؛ ( مضمضه دَم‌کرده آن) برای پیش‌گیری از فساد دندان‌ها و برای خوش‌بو کردن دهان ؛ برای گشودن سُدّه‌های دماغ ؛ برای کمک به گوارش و رفع سکسکه ؛ (خوردن آن با نطرون) برای زخم روده ، اختناق ناشی از قارچ‌های سمی ، و دل‌پیچه ؛ (ضماد آن با نمک) برای تحلیل آماس‌ها و خنازیر ؛ برای تسکین درد دندان و مفاصل ؛ (در مورد زنان مبتلا به عُسر الطمث ، نشستن در ( طشتی حاوی) دَم‌کرده آن برای ادرار طمث ؛ برای تقویت دل و دماغ و حواس.
در مورد اثر بر قلب ، بویژه ابن سینا درباره آن تأکید کرده است.
در کتاب الادویة القلبیة
[۱۳] ابن سینا، کتاب الادویة القلبیة، ج۱، ص۲۶۷، در من مؤلّفات ابن سینا الطبیّة، چاپ محمد زهیر البابا، (حلب ؟) ۱۹۸۴.
می‌گوید که «خاصیتی عجیب هم در تفریح و هم در تقویت قلب دارد».
این موضوع و نیز مطلبی که ابن البیطار ، بی‌تصریح مأخذ خود، آورده که بادرنجبویه «یُفرّحُ قلبَ المحزونِ» سبب شده که برخی از مؤلفان نام عربی بادرنگبویه را «مُفرّح القلب» بپندارند.
[۱۴] داود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۳۰۸.
[۱۵] محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
[۱۶] محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۱۹، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
[۱۷] محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۹۲، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰.
در پایان، خاصیتی غیر دارویی: ابن البیطار، همانجا، از حکیمی (نامشخص) نقل می‌کند که یکی از «خواص جلیله» بادرنگبویه این است که اگر کسی قدری از ریشه و برگ و دانه آن گرفته خشک کند و در پارچه‌ای بگذارد و آن را با نخ ابریشم ببندد و با خود نگاه دارد، همواره شاد و نزد مردم محبوب است و همه حوایج او برآورده می‌شود.


(۱) ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱.
(۲) ابن سینا، کتاب الادویة القلبیة، در من مؤلّفات ابن سینا الطبیّة، چاپ محمد زهیر البابا، (حلب ؟) ۱۹۸۴.
(۳) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب الصیدنة فی الطب، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰.
(۴) داود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸.
(۵) ابراهیم پور داود، هرمزد نامه، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۶) تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
(۷) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
(۸) محمد حسین بن محمد هادی عقیلی خراسانی، مخزن الادویة، کلکته ۱۸۴۴.

 
۱. ↑ ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بولاق ۱۲۹۱.
۲. ↑ ابراهیم پور داود، هرمزد نامه، ج۱، ص۸۰، تهران ۱۳۳۱ ش.
۳. ↑ ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، بولاق ۱۲۹۱.
۴. ↑ داود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۳۰۸.
۵. ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
۶. ↑ محمد حسین بن محمد هادی عقیلی خراسانی، مخزن الادویة، ج۱، ص۱۰۲۴، کلکته ۱۸۴۴.
۷. ↑ ابن البیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱.
۸. ↑ تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، ج۱، ص۱۰، پاریس ۱۹۳۴.
۹. ↑ ش ۷۲، تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، ج۱، ص۳۳، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
۱۰. ↑ ش ۷۲، تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
۱۱. ↑ تحفة الاحباب فی ماهیة النبات والاعشاب، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کولن، پاریس ۱۹۳۴.
۱۲. ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
۱۳. ↑ ابن سینا، کتاب الادویة القلبیة، ج۱، ص۲۶۷، در من مؤلّفات ابن سینا الطبیّة، چاپ محمد زهیر البابا، (حلب ؟) ۱۹۸۴.
۱۴. ↑ داود بن عمر انطاکی، تذکرة اولی الالباب، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۳۰۸.
۱۵. ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
۱۶. ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفة حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۱۹، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
۱۷. ↑ محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب الصیدنة فی الطب، ج۱، ص۹۲، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بادرنگبویه»، شماره۱۱۲.    



جعبه ابزار