باغ کمش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باغ‌کمش bāq-komeš ، یا باغ‌کمیش، روستایی واقع در حدود ۹ کیلومتری جنوب غربی شهر
بومهن، ۷ کیلومتری جنوب شهرک جدید
پردیس، ۶ کیلومتری جنوب جادۀ تهران ـ بومهن، و ۳ کیلومتری جنوب روستای
سیاه‌سنگ، با ارتفاع ۵۹۹‘۱ متر از سطح دریا.
اغلب خانه‌ها و تأسیسات روستایی باغ‌کمش در شیب دامنه‌های شرقی و غربی دره و مسیر رودخانه‌ای قرار گرفته است که محدودۀ آن از شمال روستای سیاه‌سنگ و غرب روستای
استلک وسطا آغاز می‌شود و به سمت جنوب امتداد می‌یابد و از مرکز روستای سیاه‌سنگ می‌گذرد، سپس از یک نقطۀ تنگ و باریک عبور می‌کند و بار دیگر گشاد می‌شود و محدودۀ روستای باغ‌کمش را شکل می‌دهد. این دره یا مسیل پس از عبور از مرکز روستای باغ‌کمش و در منتهاالیه جنوبی آن مجدداً تنگ و باریک می‌شود، به‌گونه‌ای که عرض آن به کمتر از ۵ متر می‌رسد. این نقطۀ تنگ و باریک را اهالی روستای باغ‌کمش، «دروازوک» (= دروازۀ کوچک)، یا «تنگ لاتیت» می‌نامند.
دره و مسیلی که خانه‌ها و تأسیسات روستاهای سیاه‌سنگ و باغ‌کمش در سینه‌کش تپه‌ماهورهای شرق و غرب آن احداث شده است، پس از عبور از محل دروازوک یا تنگ لاتیت به محدودۀ مزرعۀ
دربندک، سپس مراتع آقْلَر، و سرانجام به منطقۀ روستای
شکربگلو و ناحیۀ
خجیر وارد گشته، آن‌گاه به سد
ماملو ختم می‌شود.
بخش دیگر خانه‌ها و تأسیسات روستای باغ‌کمش در دو طرف دره و مسیر آب‌روی احداث شده که از حد فاصل روستاهای استلک پایین و استلک وسطا و جنوب غربی شهرک نـوبنیاد پردیس آغـاز می‌شود و در جهت شمـال شرقی ـ جنوب غربی ادامۀ مسیر می‌دهد و در مرکز روستای باغ‌کمش و در شمال کارخانۀ سیمان شمال با ارتفاع ۵۷۹‘۱ متر از سطح دریا به دره و مسیر آب‌رو قبلی، یعنی سیاه‌سنگ متصل‌می‌شود.
نام مناطق، مزارع و مراتع اطراف روستای باغ‌کمش از شمال به سمت شرق و جنوب، و سپس غرب عبارت‌اند از:
دره‌سیاه،
تنگ سیاه،
شترگردن،
سنگ کبود،
دره‌زرد،
کوه کلنگ،
شیوانک،
گردنه نمک، و
قورت‌بلاغ یا قورتی‌بلاغ؛ و از جنوب به سمت غرب و شمال غربی: دروازوک یا تنگ لاتیت، مزرعۀ دربندک،
سرخ‌چشمه،
تنگ کبود و
چال‌میدانک.
کوه حد فاصل میان باغ‌کمش و سیاه‌سنگ، آب‌سیاه، و مراتع سمت شمال آن،
چال‌گوداغ و
چشمه نایب‌علی نامیده می‌شود که آبریز آن به سمت روستای
سعیدآباد جاجرود است.
نام خانوادگی بیشتر اهالی بومی و اصیل روستای باغ‌کمش چراغی، شکاری، لاله، یارکریان، پازکی، پازکیان، میرزایی، نقدی، سیری، سوری، شوری، دوهزاری و موسوی است. خانوادۀ شکاری عمدتاً کسانی بودند که از زمان
فتحعلی شاه قاجار (سل ۱۲۱۱-۱۲۵۰ ق/ ۱۷۹۶-۱۸۳۴ م) که منطقۀ خجیر به‌عنوان شکارگاه سلطنتی مورد حفاظت قرارگرفت، مسئولیت مراقبت و نگهبانی از آنجا را بر عهده داشتند.
جمعیت بومی و اصیل روستای باغ‌کمش حدود ۹۰ خانوار، و جمعیت مهاجر و کارگری آن که عمدتاً در کارخانۀ سیمان شمال کار می‌کنند، بیش از ۲۰۰ خانوار است.
کارخانۀ سیمان شمال در ۱۳۳۳ ش/ ۱۹۵۴ م در سرتاسر جبهۀ جنوب شرقی روستای باغ‌کمش احداث شده، و میان آن و خانه‌های اهالی و تأسیسات روستا یک خیابان سراسری حایل است.
بافت قدیم و مرکز اولیۀ روستا در غرب کارخانۀ سیمان شمال و در سینه‌کش شرقی تپه‌ماهورهای سمت غرب مسیل و آبراه درۀ سیاه‌سنگ قرار داشت، اما در چند دهۀ اخیر اغلب محدودۀ توسعه و گسترش‌یافتۀ خانه‌های اهالی روستای باغ‌کمش به سمت شمال شرقی، شمال و شمال غربی بوده است.
در گذشته روستای باغ‌کمش دارای دو محله به نام‌های محله میرزایی‌ها در سمت شمال شرقی، و محله چراغی‌ها در سمت جنوب بود و بخشی از خانه‌های اهالی این دو محله در جایی قرار داشت که امروزه تأسیسات کارخانۀ سیمان شمال در آنجا احداث شده است. این خانه‌ها در زمان احداث کارخانه از اهالی خریداری، و سپس تخریب شدند.
در جنوب محلۀ چراغی‌ها مسجدی تاریخی و قدیمی به نام مسجد امام حسین (ع) قرار دارد. این مسجد در ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲ م تخریب و نوسازی گردید. بنای مسجد دارای ابعاد تقریبی ۱۲ × ۷ متر است و با مصالح آجر و سیمان و سقف تیرآهنی، و به‌صورت مسطح و در یک طبقه ساخته شده است. حیاط کوچکی هم در سمت شمال آن قرار دارد که ورودی مسجد از آن طریق است. بدنۀ خارجی بنای مسجد با سیمان تگری سفید انـدود شده و یک منـار فلزی ــ که بـا ورق‌های رنگی گالوانیزه (شیروانی) پوشانده شده ــ بـا ارتفاع حدود ۵ متر بر بالای آن نصب شده است.
در گذشته در روستای باغ‌کمش دو حمام تاریخی وجود داشت. یکی از این حمام‌ها که در منتهاالیه جنوبی روستا واقع بود، ظاهراً مربوط به پیش از دورۀ قاجار، و دارای دو قسمت مجزای زنانه و مردانه، و به‌صورت خزینه‌ای بود. بنای این حمام در اواسط دهۀ ۱۳۸۰ ش به طورکامل تخریب، و زمین آن به باغ تبدیل شد. بنای حمام دیگر در شرق محلۀ چراغی‌ها و در مجاورت مسیر رودخانه قرار داشت. قدمت این بنا به اواخر دورۀ قاجار می‌رسید و در پایان دهۀ ۱۳۳۰ ش به حمام دوشی بدل شده بود و تا آخرین سال‌های دهۀ ۱۳۷۰ ش از آن بهره‌برداری می‌شد، اما از آن پس متروکه شد و به‌مرور بخش‌هایی از سقف آن به‌سبب قرارگرفتن در مجاورت خیابان تخریب گردید؛ در اواخر دهۀ ۱۳۸۰ ش با خاک و نخاله‌های ساختمانی پر شد و امروزه (۱۳۹۱ ش) اثری از آن وجود ندارد. به گفتۀ اهالیِ محل اگر خاک‌ها و آوار ریخته‌شده به داخل بنای حمام تخلیه شود، به‌وضوح می‌توان ساختمان آن را مشاهده کرد.
مسجد نوساز دیگری به نام مسجد صاحب‌الزمان (ع) در جنوب محلۀ میرزایی‌ها وجود دارد که در ۱۳۶۱ ش احداث شده است.
این مسجد دارای ابعاد ۱۴ × ۲۳ متر است و با مصالح آهن، آجر، سنگ و سیمان احداث شده، و دارای ترکیب موزون و استحکام بالایی است. مسجد صاحب‌الزمان (ع) که در مجاورت خیابان اصلی و مرکزی روستای باغ‌کمش و در شمال و روبه‌روی کارخانۀ سیمان شمال واقع شده، دارای حیاطی نسبتاً بزرگ در جنوب و غرب است. نیز گرداگرد حیاط، دیواری به ارتفاع حدود یک متر با مصالح سنگ و سیمان، و بر روی آن، نرده‌های فلزی سبزرنگی وجود دارد.
درِ ورودی اصلی مسجد در جنوب آن واقع شده است و به حیاط بازمی‌شود. این در دارای سردرِ ورودی کاشی‌کاری‌شدۀ نسبتاً کوتاهی است و بالای آن، نیم‌گنبدی قرار دارد که تمامی سطوح آن با کاشی‌هایی که دارای نقوش اسلیمی و گل‌وبوته است تزیین‌شده، و بر روی آن عباراتی قرآنی با خط نستعلیق به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی نوشته شده است. در پشت سردرِ ورودی، فضایی شبیه به اتاق به ابعاد حدود ۴×۲ متر، در عرض مسجد و با سقف مسطح احداث شده است.
بدنۀ خارجی جبهۀ جنوبی مسجد و اطراف سردرِ ورودی با سنگ سفید، و بدنۀ خارجی جبهۀ غربی مسجد با سیمان سفید پوشانده شده، و بدنۀ خارجی دیوار سمت شرق مسجد فاقد اندود و هرگونه پوشش است.
بر بالای سردرِ ورودی اصلی بنای مسجد دو منار فلزی نسبتاً بلند نصب شده که بدنه‌های آن با ورق‌های رنگی گالوانیزه پوشانده شده است و دارای گلدسته‌های کوچک است. سقف مسجد با استفاده از تیرآهن‌های شبکه‌ای و بهره‌گیری از طاق ضربی‌ای که با آجر اجرا شده، پوشانده شده است.
فضای داخلی این مسجد دارای ۸ ستون فلزی، در دو ردیف و در جهت شمال ـ جنوب است که بدنۀ آنها با گچ، و ازارۀ آنها تا ارتفاع یک متری با سنگهای خاکستری تزیین شده است. این مسجد دارای محراب کاشی‌کاری‌شدۀ بلند و برافراشته‌ای است که کاشیهای آن با نقوش هندسی، اسلیمی و گل‌وبوته مزین است. در گرداگرد محراب مسجد، آیۀ ۳۶ سورۀ نور به خط نستعلیق به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی، و در داخل محراب و درون قاب‌های کوچک، اسماء الٰهی نوشته شده است.
مسجد در شرق و شمال فضای داخلی، دارای نیم‌طبقۀ ویژۀ استقرار خانم‌ها ست. بر بدنۀ پیشانی نیم‌طبقۀ آن، یک ردیف کاشی‌کاری وجود دارد که بر روی آنها عباراتی قرآنی به خط نستعلیق به رنگ سفید بر زمینۀ آبی آسمانی نوشته شده است. ازارۀ دیوارهای گرداگرد بنای مسجد تا ارتفاع یک متری با سنگهای خاکستری‌رنگ، و بقیۀ سطوح آن با گچ اندود شده است و فاقد تزیینات است.
همچنین در روستای باغ‌کمش مدرسه‌ای در اواسط دهۀ ۱۳۳۰ ش توسط مسئولین کارخانۀ سیمان شمال احداث شده بود که در داخل محوطۀ کارخانه قرار داشت؛ اما امروزه (۱۳۹۱ ش) تعطیل شده است.
باغ‌کمش روستایی بزرگ و نسبتاً پرجمعیت است، اما وضعیت سامان‌دهی و عمران و آبادانی خیابان‌ها و کوچه‌های آن مطلوب نیست. مشکل عمدۀ اهالی این روستا، گرد و خاک و غبار حاصل از فعالیت کارخانۀ سیمان شمال است که بر روی همه چیزِ روستا، حتى درختان، لایه‌ای از خاک بر جای گذاشته است.
آب آشامیدنی و مصرفی اهالی روستای باغ‌کمش در گذشته از طریق قنات و سرخ‌چشمه تأمین می‌شد، اما به دنبال توسعۀ ساخت‌وساز و افزایش جمعیت روستا و نبود سیستم دفع فاضلاب، آب قنات آلوده شده، و ادارۀ بهداشت اهالی را از مصرف آن منع کرده است. در شرایط فعلی، اهالی این روستا آب آشامیدنی خود را به‌وسیلۀ ظروف از سرخ‌چشمه که در سمت جنوب غربی روستا قرار دارد، تأمین می‌کنند، اما آب مصرفی از همان قنات و سیستم لوله‌کشی در دسترس آنان قرار می‌گیرد.
•
پازوکی طرودی، ناصر، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «باغ کمش»، ص۵۰۶.
