باغچه آقا شیخ موسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آقا شیخ موسى، باغچه bāqče-ye āqā šeyx mūsā، ملکی واقع در محله
دولت در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافه، در ضلع جنوب غربی محله دولت، خیابان
امیریه از شرق به غرب کشیده شده است. از دو سوی این خیابان، در شرق و غرب، خیابان‌های حسن‌آباد و باغ انگوری به سمت شمال انشعاب دارند. در فاصلۀ این دو خیابان، خیابانی به سمت شمال بدون ذکر نام ترسیم شده که در ضلع شرقی آن، باغچۀ آقا شیخ موسى جانمایی گشته است.
بنابر این نقشه، باغچۀ آقا شیخ موسى از شمال و جنوب به‌ترتیب به زمین و باغچۀ آقا میرزا مهدی رئیس، و از شرق به زمین صنیع‌لشکر محدود است.
محلۀ دولت که در عهد ناصری و با ازمیان‌برداشتن حصار صفوی تهران شکل گرفت، از پیش‌تر، به ییلاق‌نشین تهران بدل شده بود و بیشتر ثروتمندان شهر در محدودۀ شمالی و بیرونی حصار، زمین‌هایی را می‌خریدند و آباد می‌کردند.
«نقشۀ ناسکوف» چاپ‌شده در ۱۲۴۱ ق/ ۱۸۲۶ م، تراکم این زمین‌ها را، خاصه در محدودۀ
دروازه‌شمیران، نشان می‌دهد.
آبادانی این محدوده از یک‌سو به منابع بیشتر آب، و از سوی دیگر، به ارتباط با شمیران وابسته بود. اما قسمت شمال غربی بیرون از حصار در «نقشۀ ناسکوف» راه‌هایی را به سمت شمال غرب نشان می‌دهد و جز یک قطعه باغ که در نزدیکی محدودۀ باغچۀ آقا شیخ موسى است، اثری از آبادانی نیست.
روشن است که تا روزگار
فتحعلی شاه، این محدوده به‌سبب فاصلۀ زیادی که با دروازه‌شمیران داشت، و همچنین به دلایلی چون کمبود منابع آبی و ناامنی، رونقی هم نداشته است. ازاین‌رو، می‌توان نتیجه گرفت محدوده‌ای که در «نقشۀ نجم‌الدوله» باغچۀ آقا شیخ موسى را نشان می‌دهد، در دورۀ ناصری آباد شده باشد.
در آمار
اخضرعلیشاه از دارالخلافه در ۱۳۲۰ ق، شمار باغچه‌ها و باغ‌های محلۀ دولت ۴۰ باب شمرده شده است.
درحالی‌که در «نقشۀ نجم‌الدوله»، شمار باغچه‌ها و باغ‌های محلۀ دولت به‌مراتب بیش از ۴۰ باب است.
آمار سال‌های ۱۲۸۶ و ۱۳۲۰ ق، نشانگر رشد حدود یک‌صدهزارنفری نفوس در تهران است.
این افزایش جمعیت خود دلیل موجهی بر کاهش باغ‌ها در محله دولت است؛ چه، به دلیل کمبود فضای مسکونی، بسیاری از باغچه‌ها و باغ‌های محله دولت، شکل مسکونی به خود گرفت و ازآنجاکه نام باغچۀ آقا شیخ موسى در آمار ۱۳۲۰ ق ذکر نشده است، گمان می‌رود که در فاصلۀ زمانی حدود دو دهه این باغچه تبدیل به ملک مسکونی شده باشد.
در نقشه‌های پس از روزگار
قاجار تا اواخر دوره
پهلوی، تشخیص وضعیت این محدوده چندان روشن نیست؛ آنچه این نقشه‌ها نشان می‌دهند، خیابانی است که باغچه در آن واقع بوده، و به نام آقا شیخ هادی نوشته شده است. در نقشۀ راهنمای منطقۀ ۱۲ تهران نیز در این محدوده، ادارۀ ثبت احوال جـانمـایی گشتـه اسـت.
•
مرادخانی، امیرحسین، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه تهران بزرگ، برگرفته از مقاله «باغچه آقا شیخ موسی»، ص۴۱۸.
