بای (عنوان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بای، (صورتی از بِیْ معادل بیگ ترکی، متداول در تونس)، نامی که تا ۴ مرداد ۱۳۳۶، یعنی زمان خلع
بای الامین، نوزدهمین حاکم از
سلسله حسینیان، و اعلام جمهوری به حکام
تونس اطلاق می‌شد.
برای پی بردن به منشأ این عنوان باید به اواخر قرن دهم بازگردیم. در آن ایام، عثمان، حاکم تونس که خراج‌گزار سلاطین عثمانی بود، بدون مشورت با
باب عالی منصب بِی (بیگ) را به وجود آورد و فرماندهی قبایل و حفظ نظم عمومی و تحصیل
مالیات را به صاحب آن منصب تفویض کرد. پس از مدتی، بای، با چنین اختیارات وسیعی، شخص اوّل کشور شد. هنگامی که حسین بن علی، «
آغای» سربازان عثمانی و مؤسس سلسله حسینیان ، در ۲۹ ربیع الاول ۱۱۱۷، در شهرتونس به حکومت انتخاب شد، همان عنوان را برای خود اختیار کرد.
بعدها، بنابر منشوری که در ۱۴ شوال ۱۲۷۷ در قانون اساسی تونس گنجانده شد، ترتیب جانشینی معیّن گردید. مادّه اول این منشور مقرّر می‌داشت که «حکومت تونس در میان امیران خاندان حسینی، به ترتیب سن و مطابق قواعدی که در مملکت جاری است، موروثی است». بدین ترتیب، سنّتی که از زمان تأسیس این سلسله، تنها با دو استثنا، همواره در تونس رعایت می‌شد، صورت قانونی یافت.
جلوس بر تخت با تشریفات و مراسمی دوگانه همراه بود: مراسمِ نخست خصوصی بود، و تنها زعمای مملکت و خاصان و نزدیکان در آن شرکت می‌جستند؛ و مراسمِ دوم عمومی و شرکت در آن برای رعایا آزاد بود. این روشْ رسم کهن بیعت دوگانه (البیعة
الخاصّة و البیعة العامّة) را تداعی می‌کرد. پس از برقراری نظام تحت الحمایگی، نماینده فرانسه در تونس نیز در مراسم جلوس بای شرکت می‌جست و از جانب دولت حامی (فرانسه) به بای جدید منصب رسمی حکومت اعطا می‌کرد.
مواد سوم و چهارم فرمانِ ۱۴ شوال ۱۲۷۷ مقرّر می‌داشت که «بای رئیس کشور و، در عین حال، رئیس خاندانِ حاکم است. او بر شاهزادگان ذکور و اناث خاندان خود اختیار تام دارد و هیچ‌یک از ایشان بدون موافقت وی مجاز به تصرّف در مال و مختار در امور شخص خود نیست. وی نسبت به ایشان در حکم پدر است و ملزم به رعایت حقوق پدر فرزندی در حقّ آنان است. اعضای خاندان نیز موظّف‌اند که چون فرزند از وی اطاعت کنند».
عناوین و القاب بای شامل تعبیراتی بود که صریحاً نقش حاکمانه وی را باز می‌نمود. لقبی که وی در اسناد و مکتوبات رسمی بدان خطاب می‌شد، عبارت بود از: «سیدنا و مولانا... باشا بای، صاحب المملکة التونسیّة». بر این عناوین و القاب دیرین، که بخشی از آن‌ها از
عهد حفصیان و بخشی دیگر از اواسط قرن دوازدهم مرسوم شده بود، لقب جدید «المشیر» (مارشال) نیز، که درحدود ۱۲۵۵ باب عالی آن را اعطا کرده بود، افزوده شد؛ اما تنها سه تن از بای‌های تونس به این عنوان خوانده شدند. با این‌همه، در مورد بای‌ها، بر خلاف روش حفصیان، هیچگونه لقبی که بیانگر خصلت شخصی باشد معمول نبود.
از جمله نشانه‌های خاص حکومت، علاوه بر تخت سلطنت، یکی لباس رسمی بود که بای در مراسم رسمی عمده به تن می‌کرد؛ دیگر برخی تشریفات عملی که آیین دست بوسی از عمده ترین آن‌ها و بر همه اتباع تونسی فرض بود. از نشانه‌های دیگر سلطنت، اینها را می‌توان یاد کرد: حاکم مقرری سالانه مخصوصی داشت؛ یک دسته احترام در خدمت او بود؛
بیرق ملوکانه داشت؛ نشان اعطا می‌کرد (نِشان الدَم، عَهْد الاَمان، نِشان الافتخار) و دارای مناصب نظامی افتخاری بود؛ سکّه به نام او ضرب می‌شد؛ حق داشت کسانی را که دستگاه عدالت تونس محکوم می‌کرد عفو کند؛ هر پنجشنبه مراسم توشیح (حَفْلُ الخاتَم) برگزار می‌شد و طی آن بای مُهر خود را به صورت فرمان رسمی بر مصوّبات حکومتی می‌نهاد و بدین ترتیب به آن‌ها قدرت اجرایی می‌بخشید.
ولیعهد به بایِ اردوگاه (بای الاَمْحال) ملقّب بود. این عنوان از وظیفه ای که برعهده ولیعهد بود ناشی می‌شد. وی موظف بود که سالانه دو بار در رأس نیرویی نظامی، خواه برای تثبیتِ حاکمیت مرکزی و خواه برای ارعاب قبایلی که احیاناً از دادن
مالیات سر باز می‌زدند، به شمال و جنوب کشور سفر کند. بای الاَمْحال به همین لحاظ رئیس و فرمانده سپاهیان بود، ولی این ریاست و فرماندهی با استقرار نظام تحت الحمایگی از میان رفت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بای(۲)»، شماره۴۱۳.
