• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تونس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



شهر تونس: این شهر پایتخت جمهوری تونس است و در شمال شرقی این کشور قرار دارد.



نام آن را به صورت تونِس، تونَس و تونُس خوانده‌اند.
[۱] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۹۷.
نام تونس در عهد باستان تَرشیش بود.
[۲] ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
[۳] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
که گفته می‌شود واژه‌ای فینیقی ـ کارتاژی، و به معنی بندر است.
[۴] طویلی، احمد، ج۱، ص۷، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۷، تونس، ۲۰۰۲م.
لاتینی‌ها آن را تونیوتوم می‌نامیدند.
[۵] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، ج۲، ص۷۰، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
این شهر به دست مسلمانان بنیاد نهاده شد
[۶] ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، ج۱، ص۱۴۳، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۴۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
و پیش از فتح اسلامی روستایی کم‌اهمیت با حدود ۳۰۰ نفر جمعیت بود.
[۷] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۲۹۰، تونس، ۱۳۷۳ق.

از این‌رو، جغرافی‌نویسان مسلمان، تونس را نامی دانسته‌اند که مسلمانان به آن داده‌اند. مسلمانان پس از آن‌که آن‌جا را از دست رومی‌ها خارج ساختند، باغ‌ها و بناهایی در آن ایجاد کردند و در آن‌جا اقامت گزیدند.
[۸] ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
[۹] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
[۱۰] الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، ج۱، ص۱۲۱، بغداد، ۱۹۸۶م.
برخی نیز تونس را صورت عربی‌شدۀ نام ترشیش (ترسوس/ ترسیس) در دوران اسلامی دانسته‌اند.
[۱۱] دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، ج۱، ص۲۱۴، دمشق، ۱۹۸۳م.
[۱۲] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
با وجود این، حسن حُسنی عبدالوهاب
[۱۳] عبدالوهاب، ورقات، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۶۸-۶۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
تونس را اصلاً نامی فینیقی دانسته که در میان اسامی قرایی که در عصر کارتاژی‌ها و سپس رومی‌ها و بیزانسی‌ها موجود بوده، ذکر شده است.
[۱۴] قس: EI۲.
(واژه‌ای بربری به معنی توقف، اردوی موقت یا خیمه‌گاه)


جغرافیانویسان مسلمان سده‌های ۳ق/۹م به بعد، وصف نسبتاً کاملی از تونس به دست داده‌اند: بر پایۀ این گزارش‌ها تونس شهری بزرگ با محیط ۲۴ هزار ذراع بود که گرداگرد آن خندقی کشیده شده بود. شهر بارویی از خشت و گل با ۵ دروازه داشت. این بارو در نزدیکی دریا از سنگ ساخته شده بود
[۱۵] یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۸-۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
[۱۶] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
[۱۷] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
(برای وضعیت باروی شهر و شمار دروازه‌های آن در دوره‌های مختلف)
[۱۸] نک‌: ابن خوجه، محمد، «تاریخ ابواب تونس»، دائرة المعارف التونسیة، ص۹۲-۱۰۶، تونس، ۱۹۹۵م.

تونس در غرب دریاچه‌ای بزرگ (بحیرة تونس) با محیط ۲۴ میل جای داشت که توسط ترعه‌ای دست‌ساز به دریای مدیترانه مربوط می‌شد و بندرگاه و دارالصناعه‌ای برای ساختن کشتی در کرانۀ آن دریاچه قرار داشت.
[۱۹] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۵-۶۹۶، تونس، ۱۹۹۲م.
این شهر بازارهای بسیار و تجارت با رونق داشت و در آنجا، ۱۵ حمام و مهمان‌سراهای فراوان دایر بود.
[۲۰] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۵-۶۹۶، تونس، ۱۹۹۲م.

از نوشتۀ لئون افریقی (د ح۹۵۷ق) بر می‌آید که سبک معماری خانه‌های شهر قابل توجه بوده است؛ بیشتر خانه‌ها یک طبقه و دارای نمایی زیبا و با سنگ صاف ساخته شده بودند. سقف‌ها را با کاشی و گچ‌بری زیبا آراسته، و با لاجورد و دیگر الوان رنگ‌آمیزی می‌کردند، زیرا چوب برای استفاده در بنا، کمیاب بود.
[۲۱] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷، بیروت، ۱۹۸۳م.

در شهر تونس چشمه و نهر و چاه وجود نداشت و از منبع‌هایی که آب باران در آن‌ها ذخیره می‌شد، برای آشامیدن استفاده می‌کردند. در بیرون شهر چاه‌های آب شیرینی بود که برخی از نیکوکاران برای استفادۀ عموم حفر کرده بودند و برخی نیز از آنِ شاه و درباریان بود.
[۲۲] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
[۲۳] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۶، بیروت، ۱۹۸۳م.

با این‌همه، تونس از لحاظ کشاورزی و اقتصادی شهری درخور توجه بود. در این شهر آباد، مزارع بسیار بود
[۲۴] اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۸، لیدن، ۱۹۶۷م.
و از کشتزارهای وسیع غلات و پنبه و کنف و کاجیره و محصولاتی مانند عسل، روغن، حبوبات، روغن زیتون و چهارپایان اهلی، سود سرشار به دست می‌آمد. شهر تونس به خرمی، پاکی هوا و میوۀ فراوان و خوب معروف بود.
[۲۵] ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳-۷۴، لیدن، ۱۹۳۷م.

در تونس سفالی سفیدرنگ و مرغوب به نام ریحیه ساخته می‌شد که ظریف و بی‌مانند بود.
[۲۶] ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
[۲۷] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۸، تونس، ۱۹۹۲م.
به نوشتۀ لئون افریقی در سدۀ ۱۰ق/۱۶م در بازارهای تونس، تجار و اصناف و صنعتگران بسیاری به کار اشتغال داشتند. در آن میان، شمار بسیاری تاجر پارچه بودند که ثروتمندترین ساکنان شهر به شمار می‌رفتند.


گروه‌های مردم هریک لباسی متمایز می‌پوشیدند و عمامه و قَلَنْسُوه (نوعی کلاه) به سر می‌گذاشتند. با این‌همه، شمار توانگران شهر تونس کم بود
[۲۸] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۵، بیروت، ۱۹۸۳م.
و فقر در میان اقشار مختلف مردم به چشم می‌خورد.
[۲۹] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷-۷۸، بیروت، ۱۹۸۳م.
عمدۀ معاملات اهالی تونس با عرب‌های مجاور شهر بود که از دور و نزدیک بدانجا می‌آمدند.
[۳۰] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
برخی از محصولات تونس به قیروان در ۱۰۰ میلی آنجا
[۳۱] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
صادر می‌شد.
[۳۲] ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۴، لیدن، ۱۹۳۷م.
مازاد روغن زیتون تولید شده در تونس را نیز به مصر می‌بردند.
[۳۳] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷، بیروت، ۱۹۸۳م.

شهر کهن قَرطاجَنه (کارتاژ) در نزدیکی تونس ــ که برخی از مؤلفان آن را با تونس یکی دانسته‌اند
[۳۴] ابن خردادبه، عبیدالله،المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، ج۱، ص۸۷، لیدن، ۱۹۶۷م.
[۳۵] مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، ۱۹۶۶م.
ــ در زمان ادریسی (د ح۵۶۰ق) ویران و بی‌سکنه بود.
[۳۶] ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
لنگرگاه تونس «رادس» نام داشت.
[۳۷] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
تونس نخستین نقطه‌ای در ساحل افریقا بود که از آن به سوی اندلس می‌رفتند.
[۳۸] یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
[۳۹] اصطخری، ابراهیم، ج۱، ص۳۸، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.



در زمان عبدالملک بن مروان خلیفۀ اموی، زهیر بن قیس بلوی، والی افریقیه (۶۷-۶۹ ق) شهر تونس را فتح کرد و به مقر خود برقه بازگشت.
[۴۰] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، ص۲۲۹، لیدن، ۱۸۶۶م.
پس از قتل زهیر در جنگ با رومیان (۷۶ق) اوضاع افریقیه آشفته شد و عبدالملک، حسّان بن نعمان ازدی را به حکومت افریقیه گمارد (حک‌ ۶۹-۷۸ق).
وی در دشت افریقیه با رومیان جنگید. آنان با قبول پرداخت خراج و هزینۀ لشکریان حسان، مانع ورود وی به تونس شدند؛ سپس با خانواده و اموال خود شبانه با کشتی گریخته، تونس را وا گذاردند. حسان شهر را تصرف کرد و در آن‌جا مسجدی (جامع زیتونه) ساخت و گروهی از مسلمانان را در قالب دو لشکر در آن‌جا مستقر نمود.
[۴۱] نک‌: ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م، ج۲، ص۶۹۳-۶۹۴.

ابن شماع تاریخ احداث تونس را به منزلۀ شهری اسلامی، در ۸۰ ق/۶۹۹ م دانسته است.
[۴۲] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۳۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
چون اردوگاه مسلمانان در تونس مورد حملۀ رومیان قرار گرفت، عبدالعزیز بن مروان، والی مصر به دستور خلیفه عبدالملک هزار تن از قبطیان را به یاری مسلمانان به تونس فرستاد.
حسان نیز به دستور خلیفه، در تونس دارالصناعه‌ای برای ساختن کشتی تأسیس کرد و از بربرها برای تهیه و بردن چوب به آن‌جا کمک گرفت. بدین ترتیب، تونس را پایگاهی برای حمله به شهرهای ساحلی رومیان قرار داد تا دیگر فکر حمله بـه قیـروان را ــ کـه در آن هنگام پـایتخت افـریقیـۀ اسلامی محسوب می‌شد ــ نکنند.
او همچنین ترعه‌ای از لنگرگاه رادس تا دارالصناعۀ تونس حفر، و آب دریای مدیترانه را در آن جاری کرد.
[۴۳] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۴-۶۹۵، تونس، ۱۹۹۲م.
حسان در بنای سادۀ جامع زیتونه از مصالح شهر کهن کارتاژ استفاده کرد.
[۴۴] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۷، تونس، ۲۰۰۲م.
صنعتگران و کشاورزان کارتاژ نیز که پاره‌ای از آن‌ها مسلمان شدند، به تونس رفتند
[۴۵] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
و به این‌گونه کارتاژ رو به ویرانی نهاد. تونس از لحاظ اداری جزئی از افریقیه بود که حسان بن نعمان آن را سازمان داد. در آن‌جا امیر و عاملی برای خراج، از سوی والی افریقیه ــ که در قیروان مستقر بود ــ تعیین می‌شد و قاضی شهر با اختیار کامل انجام وظیفه می‌کرد.
[۴۶] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
[۴۷] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۳، تونس، ۱۳۷۳ق.

در ۱۱۶ق/۷۳۴م عبیدالله بن حَبحاب از سوی خلیفه هشام بن عبدالملک به حکومت افریقیه منصوب شد. او نیز مُستنیر بن حارث حُرَیثی را به امارت تونس گمارد.
[۴۸] ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، ج۱، ص۳۶۳، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
عبیدالله بن حبحاب در زمان حکومتش بر افریقیه مسجد جامع و دارالصناعۀ شهر تونس را از نو ساخت
[۴۹] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
با این ملاحظه که تاریخ این اقدام را ۱۱۴ق نوشته است.
[۵۰] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۴، تونس، ۱۳۷۳ق.
تونس در ۱۲۴ق/۷۴۲م به تصرف عبدالواحد بن یزید هَوّاری، از خوارج صُفری که ادعای خلافت نمود، درآمد؛ اما وی در همین سال کشته شد.
[۵۱] ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، ج۱، ص۳۷۰، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.

در جمادی‌الاول ۱۲۶/مارس ۷۴۴ عبدالرحمان بن حبیب فِهری بر تونس و سپس بر قیروان استیلا یافت. پس از سقوط امویان، عبدالرحمان به نام خلفای عباسی خطبه خواند، اما بعدها از اطاعت منصور دوانیقی بیرون آمد. در ذیحجۀ۱۳۷/ مۀ ۷۵۵، برادرش الیاس وی را کشت و تونس و قیروان را گرفت و اطاعت خود را از منصور اعلام نمود
[۵۲] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۱۱-۳۱۴.
در جمادی‌الآخر ۱۴۸/اوت ۷۶۵ اغلب بن سالم تمیمی، نیای اغلبیان که از یاران ابومسلم خراسانی بود، به حکومت افریقیه منصوب شد و تونس تحت فرمان وی درآمد.
[۵۳] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۵۸۶-۵۸۷.
[۵۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
از این‌رو، در زمان خلفای نخست عباسی برخی سرداران و سپاهیان خراسانی در تونس مستقر شدند.
[۵۵] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۳۵-۱۳۶.

از محرم ۱۸۴/ فوریۀ ۸۰۰، با انتصاب ابراهیم بن اغلب تمیمی به حکومت افریقیه از سوی هارون‌الرشید، تونس جزو قلمرو دولت اغلبیان درآمد که پایتختشان قیروان بود.
[۵۶] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۵۵-۱۵۶.
در سال‌های بعد شورش‌های متعددی در تونس بر ضد اغلبیان به وقوع پیوست.
[۵۷] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۵۶.
[۵۸] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۲۳۵-۲۳۶.
[۵۹] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۳۳۰-۳۳۲.
[۶۰] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۴۰.
[۶۱] ابن اثیر، الکامل، ج۷، ص۴۴.
در ۲۰۸ق/۸۲۳م چون زیادة الله اغلبی بر شورشیان به رهبری منصور طُنبُذی غلبه یافت، شماری از ایشان را کشت و باروی تونس را تخریب کرد.
[۶۲] یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
[۶۳] ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۳۳۰-۳۳۲.
به گفتۀ ابوعبید بکری
[۶۴] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۸، تونس، ۱۹۹۲م.
تونس نزدیک ۲۰ بار بر ضد امرا و والیان شورید. اغلبیان توجه ویژه‌ای به توسعۀ شهری تونس داشتند.
آنان در بالای شهر ــ که اکنون ناحیۀ قصبـه خـوانده می‌شود ــ قصـری معروف به دارالاماره برای سکونت خود ساختند و بارویی استوار پیرامون شهر کشیدند و کاخ‌های دیگری نیز برای تفریح در میانۀ بوستانهای گل و باغهای میوه برپا کردند. این بناها بیرون دروازۀ قرطاجنه در جایی که در قدیم به «سوانی المرج» معروف بود، قرار داشت.
[۶۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۲۹۲، تونس، ۱۳۷۳ق.
ایجاد بازارها و بناهای عمومی به‌ویژه آب انبارها و کارگاههای تولیدی به دست امرای اغلبی نیز در آبادانی و شکوفایی تونس مؤثر بود.
[۶۶] مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، ج۱، ص۲۸۹، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
امیر ابوابراهیم احمد بن محمد اغلبی (حک‌ ۲۴۲-۲۴۹ق) جامع زیتونه را با قبه‌های چندضلعی و ستونهای سنگی بر آورد و با آرایه‌ها و نقشها و نوشته‌های کوفی تزیین کرد و آن را به سبک بدیعی که امروزه دیده می‌شود، درآورد.
[۶۷] عبدالوهاب، ورقات، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۶۸-۶۹، تونس، ۱۳۷۳ق.

ابراهیم دوم، دیگر امیر اغلبی (حک‌ ۲۶۱-۲۹۰ق) نیز پس از ۲۶۷ق/۸۸۱م در تونس مستقر شد و کاخهای متعددی در آن‌جا بنا کرد که از آن جمله، قصبه بود که در بخش بالای شهر قرار داشت. پسر و جانشین وی، عبدالله (حک‌ ۲۹۰ق) نیز تونس را مقر خود قرار داد.
[۶۸] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۷۱-۷۲، تونس، ۱۳۷۳ق.

چون عبیدالله مهدی نخستین خلیفۀ فاطمی، دولت خود را در افریقیه تأسیس کرد (۲۹۷ق/۹۱۰م)، تونس را نیز به استیلای خود درآورد. وی در ۳۰۳ق/۹۱۶م از این شهر بازدید کرد
[۶۹] ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۹۴.
و در دوران حکومتش باروی تونس را از نو ساخت و جاهایی را نیز بازسازی کرد.
[۷۰] ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۱۸.
در ۳۳۳ق/۹۴۵م در زمان پسر و جانشین وی، القائم (حک‌ ۳۲۲-۳۳۴ق) ابویزید مَخْلَدبن کیداد از سران خوارج بر تونس مستولی شد و رحمون نامی را به حکومت آن‌جا گمارد. در ماه صفر ۳۳۴ نیز لشکریان ابویزید در تونس دست به قتل و غارت گشودند.
[۷۱] ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۴۲۳-۴۲۴.
[۷۲] ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۴۳۱-۴۳۲.

پس از آن‌که معز خلیفۀ فاطمی در ۳۶۲ق/۹۷۳م پایتخت خود را به مصر (قاهره) انتقال داد، بلکین بن زیری صنهاجی را به حکومت افریقیه گمارد
[۷۳] ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۶۲۰-۶۲۱.
و شهر تونس جزو قلمرو او ــ کـه مقـرش در مهدیه بود ــ قـرارگرفت. بعدها چون نواده‌اش معز بن بادیس زیری رسماً در ۴۳۹ق/۱۰۴۷م از اطاعت فاطمیان سرپیچید و فرمان عباسیان را گردن نهاد، عرب بنی هلال به تحریک فاطمیان، همچون سیل در ۴۴۰ق/۱۰۴۸م افریقیه را درنوردیـدند و تخریب و غارت کردند.
[۷۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۹۰-۹۱، تونس، ۱۳۷۳ق.

به دنبال ضعف دولت بنی‌زیری در افریقیه، بنوخراسان دولتی محلی در شهر تونس تشکیل دادند که نزدیک ۷۰ سال دوام یافت.
[۷۵] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۷، تونس، ۲۰۰۲م.
نخستین فرد این خاندان که ابن خلدون
[۷۶] ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۳، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
او را از قبیلۀ بربر صنهاجه دانسته است، عبدالحق بن عبدالعزیز بن خراسان بود که در ۴۵۰ق/۱۰۵۸م در تونس حکومت را به دست گرفت و تا ۴۸۸ق/۱۰۹۵م حکومت کرد.
[۷۷] ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۵، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۷۸] زرکلی، اعلام، ج۳، ص۲۸۱.
عبدالحق یک چند بر ضد تمیم بن معز زیری شورید که تمیم در ۴۵۸ق/۱۰۶۶م با ارسال لشکری او را به اطاعت باز آورد.
[۷۹] ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۵۰-۵۱.
با این ملاحظه که نام او را احمدبن خراسان نوشته است.
پس از وی، پسرش عبدالعزیز بن عبدالحق تا۵۰۰ ق حکومت کرد. آنگاه احمدبن عبدالعزیزبن عبدالحق زمام قدرت را به دست گرفت. وی قصر بنی خراسان را در تونس ساخت و شهر را با احداث باروهای آن، استحکام بخشید. سرانجام در ۵۲۲ ق/۱۱۲۸م یحیی بن عزیز از حاکمان بنی حمّاد با فرستادن لشکری او را به تسلیم وا داشتند و به بجایه بردند.
[۸۰] ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۵، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۸۱] ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۴، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۸۲] مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، ج۱، ص۶۵۳-۶۵۴، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
در سالهای ۴۹۱ و۵۱۰ ق بنی‌زیری با ارسال لشکریانی بنی خراسان را در تونس به اطاعت وا داشتند.
[۸۳] ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۲۷۹.
[۸۴] ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۵۲۱.

از ۵۲۲ ق به بعد، افرادی از خاندان بنی‌حماد بر تونس حکم راندند.
[۸۵] ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۶، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
در ۵۴۳ ق/۱۱۴۸م مردم تونس بر ضد معدبن منصور ابن حماد شوریده و او را بیرون راندند و ابوبکربن اسماعیل بن عبدالحق از بنی خراسان را به امارت برداشتند. اما پس از ۷ ماه، پسر برادرش عبدالله بن عبدالعزیز ابن خراسان او را از میان برداشت و خود نزدیک ۱۰ سال حکومت کرد.
[۸۶] ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۶، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

سرانجام در ۵۵۲ ق/۱۱۵۷م، عبدالله پسر عبدالمؤمن بن علی خلیفۀ موحدی تونس را محاصره کرد. ابن خراسان به یاری عرب‌ها تونس را از محاصره رهانید، هرچند در این اثنا درگذشت و علی‌بن احمدبن عبدالعزیز ۵ ماه حکومت کرد و سپس در پی حملۀ عبدالمؤمن به تونس در ۲۴ جمادی‌الآخر ۵۵۴ شهر امان یافت و (علی بن) احمد ابن خراسان تسلیم، و روانۀ مراکش شد، اما در میانۀ راه درگذشت.
[۸۷] ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۲۴۲.
[۸۸] ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۴-۱۶۵، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.

از آثار بازمانده از دورۀ بنی‌خراسان در تونس، جامع بزرگ قصر است که احمد ابن خراسان آن را در محوطۀ کاخ خود ساخت. در محلۀ بنی‌خراسان تونس آرامگاه این خاندان و بناهای باشکوه آنان قرار دارد که زیبایی و سبک جالب نمای خانه‌ها و راهها و کوچه‌های آن قابل توجه است. در زمان موحدون، مهاجرانی از اندلس در نزدیکی این محله سکنا گزیدند و خانه‌هایی بلند و زیبا ساختند که آمیزه‌ای از سبک هنری اصیل تونسی و اندلسی بود. این محلـه از باب مناره ــ که موحدان آن را پـدید آوردند ‌ــ تـا جـامع زیتونـه گستـرده بـود. بـاب سوق العطارین از درهای جامع زیتونه، یادگاری از روزگار بنی خراسان است.
[۸۹] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۸-۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.
سنگ‌نوشته‌ای به تاریخ رمضان ۴۷۴/ فوریۀ ۱۰۸۲ بر این سردر نصب شده که نام عبدالحق بن عبدالعزیز ابن خراسان در آن نقش شده است.
[۹۰] زرکلی، اعلام، ج۳، ص۲۸۱.
[۹۱] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.
بنوخراسان همچنین تونس را با ساختن باروها استحکام بخشیدند و قصرها و مسجدهایی در این شهر بنا کردند.
[۹۲] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.

عبدالمؤمن پس از استیلا بر تونس، یهودیان و نصارای شهر را به قبول اسلام وا داشت.
[۹۳] ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۲۴۲.
در ۵۸۱ ق/۱۱۸۵م که علی بن اسحاق ابن غانیه از بقایای مرابطون، سراسر افریقیه را تصرف، و به نام خلیفه الناصر عباسی خطبه کرد، موحدون به دشواری توانستند تونس را نگه دارند. در ۵۸۳ ق/۱۱۸۷م یعقوب المنصور بن یوسف بن عبدالمؤمن افریقیه را بازگرفت و یکی از سرداران خود را به حکومت تونس گمارد
[۹۴] ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۵۱۹-۵۲۲.
[۹۵] ابن اثیر، الکامل، ج۱۲، ص۱۴۶.
در زمان المنصور، یحیی‌بن اسحاق
ابن غانیه برادر علی و از دیگر امرای مرابطون که بر بخشهای وسیعی از افریقیه چیره شده بود، تونس را گرفت و در آن‌جا به نام خلیفۀ عباسی بغداد خطبه خواند. المنصور با لشکری بسیار از مقر خود در مراکش بدان سوی رفت و در اول ذیقعدۀ ۵۸۵ ق/ ۱۱ دسامبر ۱۱۸۹م وارد تونس شد. ابن غانیه به صحرا گریخت و آرامش به تونس بازگشت.
[۹۶] ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، رباط، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۹۷] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۲، تونس، ۱۳۷۳ق.

پس از مرگ المنصور، ابن غانیه در ۵۹۹ ق/۱۲۰۲م تونس را پس از ۴ ماه محاصره به جنگ گشود. از این‌رو، محمد الناصر، پسر و جانشین المنصور در سال بعد برای فرو نشاندن شورش دوبارۀ ابن غانیه به افریقیه لشکر کشید و تونس را آزاد کرد و سپس در ۶۰۳ق/۱۲۰۷م وزیر خود عبدالواحدبن ابی‌حفص (د ۶۱۸ق) نیای امرای حفصی را به حکومت تونس منصوب کرد.
[۹۸] سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴، دارالبیضاء، ۲۰۰۱م.
[۹۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۰۰] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۱، تونس، ۲۰۰۲م.
از این زمان شهر تونس به جای قیروان و مهدیه، مرکز حکومتی ولایت افریقیه (اکنون کشور تونس) گردید
[۱۰۱] ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، ج۱، ص۱۴۳، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۱۰۲] ابوالفـدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، ج۱، ص۱۴۲، پاریس، ۱۸۴۰م.
[۱۰۳] دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، ج۱، ص۲۱۴، دمشق، ۱۹۸۳م.
که تا به امروز این مرکزیت را حفظ کرده است.
[۱۰۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۳، تونس، ۱۳۷۳ق.

عبدالواحد سیاستی نیکو پیشه کرد و تونس در عهد او سامان یافت و آسیب‌هایی که به دست عرب‌ها بر شهر وارد آمده بود، اصلاح شد
[۱۰۵] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۵۰، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
[۱۰۶] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۸، تونس، ۱۹۶۶م.
[۱۰۷] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.
پس از وی دو تن از پسرانش همچنان به نیابت از موحدان بر تونس حکومت کردند.
[۱۰۸] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۰۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۵، تونس، ۱۳۷۳ق.

اوج درخشش تونس در همۀ زمینه‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی، هنر و معماری، با تأسیس دولت حفصیان به وقوع پیوست
[۱۱۰] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۳۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
[۱۱۱] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۶۰-۶۱، تونس، ۲۰۰۲م.
و شهر تونس چنان شهرت و اعتباری یافت که مغرب و مراکش را تحت‌الشعاع قرار داد.
[۱۱۲] ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۴۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
با آغاز ضعف موحدون و ظهور و اقتدار مرینیان در مغرب اقصی، امیر ابوزکریا یحیی بن عبدالواحد حفصی (د ۶۴۷ ق) در۶۲۶ ق/۱۲۲۹م با اعلام استقلال از موحدون، دولت حفصیان را در شهر تونس بنیان گذارد و با پیروزی بر ابن‌غانیه و قتل او در ۶۳۱ ق/۱۲۳۴م تونس را به مرکز قدرتی در میان دولتهای مجاور بدل کرد.
[۱۱۳] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۹، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۱۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۱۵] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۸، تونس، ۲۰۰۲م.

تونس در زمان امیر ابوزکریا به آبادانی، ارزانی قیمت‌ها، آرامش عمومی، امنیت راه‌ها و ذخیرۀ مالی و تسلیحاتی نامور بود
[۱۱۶] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۲، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۱۷] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۵، تونس، ۱۹۶۶م.
و بناها و بوستان‌ها و باغ‌هایی به سبک اندلسی و به دست صنعتگرانی از اندلس در تونس پدید آمد.
[۱۱۸] مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، ج۳، ص۱۵۳، بیروت، دارصادر.
مسجد جامع قصبه و منارۀ زیبای آن (ساخت: رمضان ۶۳۰/ ژوئن ۱۲۳۳)، مدرسۀ شماعین، و دیگر مساجد و مدارس، سوق‌العطارین نزدیک جامع زیتونه و کتابخانۀ سلطنتی با ۳۶ هزار جلد کتاب از آثار دورۀ او در تونس است.
[۱۱۹] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۶، تونس، ۱۹۶۶م.
[۱۲۰] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۲۱] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۸، تونس، ۲۰۰۲م.
[۱۲۲] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۳، بیروت، ۱۹۸۳م.

از این میان، مسجد جامع قصبه که به جامع موحدون و جامع حفصی نیز شهرت دارد، به لحاظ ویژگی‌های هنری و معماری حائز اهمیت است. سبک بنای این مسجد ترکیبی از ویژگی‌های اندلسی و تونسی است. جلوه‌های هنری که به خصوص در ساخت منارۀ آن دیده می‌شود، گویای شکوفایی تمدن تونس در اوایل روزگار حفصیان است.
[۱۲۳] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۲، تونس، ۲۰۰۲م.
از دیگر بناهای این دوره، جامع الهواء یا جامع التوفیق و مدرسۀ مجاور آن (مدرسۀ توفیقیه، که امروزه در مقابل زاویۀ سیدی قاسم زلیجی قرار دارد) است که آن را عَطْف، همسر ابوزکریا در ۶۵۰ ق/۱۲۵۲م ساخت.
[۱۲۴] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۹-۴۰، تونس، ۲۰۰۲م.
[۱۲۵] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۳، تونس، ۲۰۰۲م.

از اوایل عهد حفصیان، به‌ویژه بعد از ابوزکریا یحیی تا روزگار وزان فاسی(لئون افریقی)، در نتیجۀ مهاجرت از اندلس و مغرب به تونس، جمعیت تونس به گونه‌ای پیوسته رو به افزایش نهاد و محدودۀ این شهر وسعت یافت و سرآمد شهرهای افریقا شد.
[۱۲۶] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۳-۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۱۲۷] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۳، تونس، ۲۰۰۲م.
[۱۲۸] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۶۳، تونس، ۲۰۰۲م.

ولایت افریقیه و پایتخت آن، تونس، در عهد حکومت مقتدرانۀ المستنصر بالله حفصی پسر ابوزکریا (۶۴۷-۶۷۵ ق) از لحاظ تمدن و رفاه عمومی که جلوه‌های آن در خوراک و پوشاک و ظروف و خانه‌ها پدیدار بود، شکوفا گشت،
[۱۲۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
و بناها و باغها و تأسیسات عمرانی در آن‌جا ساخته شد. از آثار شایان ذکر او، ترمیم آبراه رومی برای آبرسانی از چشمه‌های زغوان به تونس، در ۶۶۵ ق/۱۲۶۷م بود.
[۱۳۰] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۷، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۳۱] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۲۷، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۳۲] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۶۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
[۱۳۳] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۴۰-۴۱، تونس، ۲۰۰۲م.
یک شاخه از این آبراه به قصر سلطان، و شاخه‌ای نیز به جامع زیتونه کشیده شده بود.
[۱۳۴] عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۱۱۰، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
[۱۳۵] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۷، تونس، ۱۹۶۸م.
در زمان المستنصر ۴ حومه (ربض) پیرامون شهر تونس شکل گرفت که هریک مشتمل بر دکانها و اصناف صنعتگران، صیادان و عطاران بود. در یکی از این حومه‌ها، تاجران ونیزی و جنوایی و کاتالونیایی اقامت داشتند.
[۱۳۶] لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.

مشهورترین حادثۀ تونس در زمان المستنصر، حملۀ صلیبی هشتم به فرماندهی لوئی نهم پادشاه فرانسه به این شهر در آخر ذیقعدۀ ۶۶۸ ق/۲۱ ژوئیه ۱۲۷۰م است. صلیبیان با ناوگانی متشکل از ۴۰ هزار جنگجو در بقایای شهر قرطاجنه پیاده شدند. پس از حدود ۶ ماه جنگ میان آنان و مسلمانان، شیوع وبا در تونس به ارتش فرانسویها نیز سرایت کرد و جمع بسیاری از آنان، از جمله لوئی نهم، در ۱۰ محرم ۶۶۹ ق/۲۹ اوت ۱۲۷۰م مردند. بدین‌گونه این جنگ صلیبی با ناکامی صلیبیان و صلح میان طرفین پایان یافت و باقی‌ماندۀ ارتش فرانسـه تونس را ترک کردند.
[۱۳۷] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۳۸] کنانی، مصطفی حسن محمد، حملة لویس التاسع الصلیبیة علی تونس، ج۱، ص۱۸۷-۲۵۰، اسکندریه، ۱۴۰۶ق.
[۱۳۹] یونینی، موسی، ذیل مرآة الزمان، ج۱، ص۵۴۹-۵۵۰، حیدرآباددکن، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۴م.
[۱۴۰] ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، ج۱، ص۵۳۳-۵۳۴، رباط، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
[۱۴۱] ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۵۱، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
[۱۴۲] ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۶۰، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
[۱۴۳] ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۸۹- ۹۰، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
[۱۴۴] ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، ج۱۳، ص۳۰۱، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۱۴۵] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۲، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۴۶] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۶۹-۷۰، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
[۱۴۷] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۷۲، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.

عَبْدَری که سفر خود را در ۲۵ ذیقعدۀ ۶۸۸ ق/۱۰ دسامبر ۱۲۸۹م در زمان المستنصر بالله دوم ابوحفص عمربن ابی زکریا حفصی آغاز کرده، ضمن دیدار از تونس، آن را پایگاه مسافرانی از غرب و شرق و محل تلاقی کاروان‌ها و کشتی‌هایی از هر سوی دانسته، و آن را به سبب آبادانی، رونق علمی، زیبایی و استواری بناها و وسعت محدودۀ شهری ستوده است. به گفتۀ وی در کنار هریک از چند دروازۀ شهر، حومه‌ای است که خود به اندازۀ شهری است.
[۱۴۸] عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۴۰، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
[۱۴۹] عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۴، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.

در زمان ابویحیی ابوبکر دوم ملقب به متوکل (حک‌ ۷۱۸-۷۴۷ق) تونس به سبب شورش برخی از مخالفان و مدعیانی از خاندان حفصی آسیب دید.
[۱۵۰] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، تونس، ۱۹۶۸م.
در ۷۲۹ق/۱۳۲۹م نیز ابوتاشفین حاکم تلمسان به قلمرو حفصیان حمله کرد و لشکریان او وارد شهر تونس شدند. ابوبکر از سلطان ابوسعید مرینی حاکم مغرب استمداد کرد و در سال بعد توانست به پایتخت خود بازگردد
[۱۵۱] سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، ج۴، ص۱۱۵-۱۱۶، دارالبیضاء، ۲۰۰۱م.
وی پس از تسلط بر امور، وضع کشاورزی و صنعت و علوم را بهبود بخشید،
[۱۵۲] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، تونس، ۱۳۷۳ق.
به طوری که به گفتۀ ابن شماع در این شهر بیش از ۷۰۰ دکان عطاری و بیش از ۱۲۰ آسیا بود.
[۱۵۳] ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۹۱، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.

در زمان وی بودکه ابن بطوطه (د ۷۷۹ق) از تونس دیدن کرد
[۱۵۴] ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۳۶، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
در پی ضعف و اختلاف خاندان حفصیان، سلطان ابوالحسن مرینی (حک‌ ۷۳۲-۷۴۹ق) حاکم مغرب در ۷۴۸ق/۱۳۴۷م به تونس لشکر کشید و پس از قتل ابوحفص عمر دوم حفصی (حک‌ ۷۴۷ق) بر این شهر استیلا یافت.
[۱۵۵] ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۶۶۸، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۵۶] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۵۷] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۸۱-۸۳، تونس، ۱۹۶۶م.
اما تسلط او بر تونس فقط دو سال‌ونیم به درازا کشید، زیرا عرب‌ها که در دولت حفصیان نفوذ و جایگاهی بزرگ داشتند، بر ضد فشارها و ستمهای او شوریدند و او پس از جنگی شدید ناگزیر به مراکش هزیمت یافت. تونس در سالهای بعد نیز دچار آشوب و نزاع امرای بنی حفص بر سر قدرت بود.
[۱۵۸] حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، ج۱، ص۲۶۴۴، رباط، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.
[۱۵۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۱۷-۱۱۸، تونس، ۱۳۷۳ق.

در زمان سلطان ابوفارس عبدالعزیز بن احمد حفصی (حک‌ ۷۹۶-۸۳۷ ق) بار دیگر امنیت بر تونس حکمفرما شد،
[۱۶۰] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۶۱] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، تونس، ۱۹۶۶م.
به گونه‌ای که درآمد گمرکی و مالیاتی این شهر افزایش قابل ملاحظه‌ای یافت. بنای زاویه‌ها، کتابخانه‌ای در شمال جامع زیتونه، و همچنین آب‌انبارها و سقاخانه‌ها و بیمارستان تونس از اقدامات ابوفارس بود.
[۱۶۲] زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷، تونس، ۱۹۶۶م.
تأسیس مدرسۀ منتصریه نیز از آثار نوۀ وی، محمدالمنتصر است.
[۱۶۳] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.

با مرگ ابوفارس عبدالعزیز، دولت حفصیان در اثر سوء تدبیر جانشینانش، به انحطاط گرایید. شیوع وبا و طاعون در سال‌های ۸۷۳ و ۸۹۹ق، در تونس، از حوادث دوران افول دولت حفصیان است.
[۱۶۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
با وجود این، شهر تونس رونق خود را نگاه داشت. به گفتۀ لئون افریقی در این شهر زیبا و پرجمعیت، هر صنفی محلی خاص داشتند. نساجان بیشترین شمار صنعتگران را شکل می‌دادند و پارچه‌های گران قیمتی که می‌بافتند، در همۀ افریقا به فروش می‌رسید.
[۱۶۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
تونس با دولتهای متعدد اروپایی ساحل شمالی دریای مدیترانه نیز روابط بازرگانی داشت و گذرگاه تجارتی کالاهای مشرق و افریقا و بالعکس بود.
[۱۶۶] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ص۶۳، تونس، ۲۰۰۲م.

در۹۳۵ق/۱۵۲۸م در پی آشفتگی حکومت حفصیان، خیرالدین بارباروس، دریاسالار ترک احتمالاً به دستور سلیمان قانونی سلطان عثمانی، شهر تونس را تصرف کرد. حسن بن ابی عبدالله حفصی (آغاز حک‌ ۹۳۲ق) که با یاری عرب‌ها به جنگ بازگشت، باز هزیمت یافت و از شارل (Charles) پنجم (شارل کن) پادشاه اسپانیا کمک خواست. شارل در رأس سپاهی به سوی تونس پیش راند و در ۹۴۲ق/۱۵۳۵م آن‌جا را گرفت و سپاهیانش شهر را غارت کردند. گفته شده است از ۱۸۰ هزار تن جمعیت شهر تونس، کشته و اسیر شدند و باقی جان سالم به‌در بردند.
اسپانیایی‌ها در حمله به جامع زیتونه کتاب‌های نفیس کتابخانۀ عبدلیه را نابود ساختند. به دنبال آن، شارل، حسن حفصی را بر تخت نشاند و یکی از امرای سپاه خود را در نظارت با او شریک کرد؛ اما اهالی تونس زیر بار شرایط ظالمانۀ مالی اسپانیاییها نرفتند و در ۹۴۲ق/۱۵۳۵م به یاری ابوالعباس احمد، معروف به حمیده پسر حسن حفصی، بر شهر مسلط شدند.
[۱۶۷] ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۷، تونس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۱۶۸] سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۲، ص۲۰۴-۲۰۷، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۶۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۷۰] حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، ج۱، ص۲۶۴۴، رباط، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.

چندی بعد، علی پاشا که پس از مرگ خیرالدین جانشین او در حکومت الجزایر شده بود، در ۹۷۷ق/۱۵۶۹م به تونس لشکر کشید و پس از هزیمت دادن ابوالعباس احمد، این شهر را به نام سلطان سلیم دوم عثمانی فتح کرد. بار دیگر اسپانیایی‌ها برای یاری امیر حفصی در برابر ترکان، با ناوگانی به تونس آمدند. چون احمد حفصی شرایط آنان را نپذیرفت، برادرش محمد در ۹۸۰ق/۱۵۷۳م با حمایت اسپانیایی‌ها قدرت را به دست گرفت و اسپانیایی‌ها استحکاماتی در این شهر پدید آوردند.
سرانجام نیروهای ترک مستقر در قیروان و طرابلس برای آزادسازی تونس روانۀ این شهر شدند. صدراعظم عثمانی، سنان پاشا نیز به عنوان فرمانده کل عملیات، با ناوگانی عظیم (حدود ۰۰۰‘۱ کشتی) از سوی باب عالی به آنان پیوست و پس از چند روز جنگ شدید، در ۲۵ جمادی‌الاول ۹۸۱ق/۲۲ سپتامبر ۱۵۷۳م نیروهای عثمانی با فتح قلاع اسپانیاییها و به اسارت گرفتن آنان، شهر تونس را تصرف کرد و با دستگیری محمد بن حسن حفصی و فرستادن او به استانبول، دولت حفصیان در تونس انقراض یافت.
[۱۷۱] ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۹، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۷۲] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹، تونس، ۱۳۷۳ق.

پس از فتح عثمانی، دیوانی در شهر تونس برای رسیدگی به مسائل سپاهیان (موسوم به یِنی‌چری) و ادارۀ امور ولایت تأسیس شد. به سبب جور و تعدی رؤسای دیوان، از ۱۰۰۷ق/۱۵۹۸م افرادی با عنوان دای مأمور رسیدگی به امور سپاهیان و حفظ نظم در شهر تونس شدند. در ۱۰۱۷-۱۰۱۸ق (و به قولی ۱۰۱۶ق) در زمان عثمان‌دای (حک‌ ۱۰۰۷-۱۰۱۹ق) شمار قابل توجهی از مسلمانان اندلس که از وطن خود رانده شده بودند، در تونس سکنا گزیدند و برخی از صنایع مانند کلاه‌بافی (شاشیّه)، ابریشم بافی‌، سنگ‌تراشی تزیینی، گچ‌بری، کاشی‌کاری، صحافی وپاره‌ای روشهای زراعت را در آن‌جا رایج ساختند
[۱۷۳] ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، ج۱، ص۲۰۴، تونس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۱۷۴] ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۳۵، تونس، ۱۹۹۰م.
[۱۷۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۴، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۷۶] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۱-۹۶، تونس، ۲۰۰۲م.
این مهاجران در شهر تونس «حومة الاندلس» را ساختند و مسجد جامعی معروف به سبحان‌الله بنا کردند که در بیرون باب سویقه قرار داشت. آنان مدرسه‌ای نیز معروف به مدرسۀ سیدی العجمی یا مدرسة الفتح نزدیک مقبرۀ سیدی یونس ساختند که بنای آن در ۱۰۳۴ق/۱۶۲۵م به پایان رسید.
[۱۷۷] ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۳۵، تونس، ۱۹۹۰م.
[۱۷۸] سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۲، ص۳۴۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۷۹] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۵-۹۶، تونس، ۲۰۰۲م.
[۱۸۰] نک‌: ابن خوجه، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیی و حمادی ساحلی، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۳، بیروت، ۱۹۸۵م.

شهر تونس در زمان یوسف دای (حک‌ ۱۰۱۹-۱۰۴۷ق) به شکوه خود ادامه داد و در آن‌جا مسجد جامعی زیبا (تأسیس: ۱۰۲۱ق) و مدرسه‌ای موسوم به یوسفیه (تأسیس: ۱۰۲۱ق) و چندین بازار ساخته شد و آبراه دورۀ حفصیان اصلاح گردید.
[۱۸۱] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۸۲] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۸، تونس، ۲۰۰۲م.
[۱۸۳] نک‌: ابن خوجه، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیی و حمادی ساحلی، ج۱، ص۱۷۷-۱۸۱، بیروت، ۱۹۸۵م.

یکی از پیشکاران یوسف‌دای، به نام مرادبای که در ۱۰۴۱ق/۱۶۳۲م از سوی باب عالی لقب پاشا گرفت، دولت مستقل مرادیان را پایه‌گذاری کرد. از این زمان شهر تونس تحت حاکمیت این خاندان قرارگرفت
[۱۸۴] ابن خوجه، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیی، ج۱، ص۴۸ بب‌، بیروت، ۱۳۸۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۸۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۸۶] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹، تونس، ۱۳۷۳ق.

در دوران حمّوده پاشا و پسرش مرادبای دوم از امرای این خاندان که با اقتدار بر اوضاع مسلط بودند، شهر تونس از آرامش برخوردار بود، اما پس از آن نزاع پسران مرادبای دوم بر سر قدرت، دستگاه حکومت و پایتخت (شهر تونس) را دستخوش آشفتگی کرد. در زمان حکومت ظالمانۀ مرادبـای سـوم ــ کـه بـا قتل او (محـرم ۱۱۱۴ق/۱۷۰۲م) دولت مرادیـان منقـرض شـد ــ تـونس روزگاری تیره را پشت سرگذاشت.
[۱۸۷] ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۳، ص۴۱ بب‌، تونس، ۱۹۹۰م.
[۱۸۸] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، تونس، ۱۳۷۳ق.

پاره‌ای از آثار ساخته شده در تونس در دوران مرادیان از این قرار است: مسجد جامع با شکوه حَمّوده پاشا مقابل مقبرۀ احمد بن عروس و بیمارستان حومة العزّافین (ساختۀ حموده پاشا)، مدرسۀ مرادیه (منسوب به مرادبای دوم، تأسیس: ۱۰۸۴ق)، مسجد جامع بسیار زیبای محمدبای مرادی معروف به مسجد سیدی محرز (اتمام بنا: ۱۱۰۸ق/۱۶۹۷م) که در آن از سبک معماری مسجد جامع احمد ثالث در استانبول تقلید شده، و مشتمل بر کتابخانه‌ای مهم بوده است. کلیسایی نزدیک دروازۀ قرطاجنۀ شهر تونس. این کلیسا را ــ که نخستین عبادتگاه مسیحی شهـر تونس در دورۀ اسلامـی به شمار می‌رفت ــ رمضان بای برای مادرش که بر آیین مسیحیت درگذشت، ساخت (ابن خوجه، تاریخ معالم، ص۱۸۱-۱۸۸؛.
[۱۸۹] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۹۰] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۷-۹۹، تونس، ۲۰۰۲م.

در ۱۱۱۶ق/۱۷۰۴م، به علت شیوع طاعون در شهر تونس شماری از اهالی این شهر درگذشتند.
[۱۹۱] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
در ۲۰ ربیع‌الاول ۱۱۱۷ق/۱ ژوئیۀ ۱۷۰۵م مردم شهر تونس حسین‌بای پسر علی ترکی را به امارت برگزیدند. از آن زمان تونس تحت حاکمیت افرادی از دودمان حسینیان بود (،
[۱۹۲] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۹۳] ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۱۰۷، تونس، ۱۹۹۰م.
تا آن‌که با الغای نظام پادشاهی و اعلان جمهوری در ۲۷ ذیحجۀ ۱۳۷۶ق/۲۵ ژوئیۀ ۱۹۵۷م، این دولت برچیده شد.
حسین‌بای (حک‌ ۱۱۱۷-۱۱۴۸ق) باروی شهر تونس را ترمیم کرد و قلاع آن را استوار ساخت
[۱۹۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
و سقاخانه‌ها، چاهها و آب انبارهای دوران حفصیان و مساجد و آرامگاههای اولیا را ترمیم و کاروان‌سراها و بازارهای جدیدی در این شهر احداث کرد (خوجه، ص۱۵۷-۱۶۰؛
[۱۹۵] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
و مدارس حسینیه (نزدیک جامع زیتونه) و نَخله (تأسیس: ۱۱۲۶ق) را در این شهر بنا کرد (خوجه، ص۱۶۰؛.
[۱۹۶] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۵۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۱۹۷] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
همچنین در ۱۱۳۹ق/۱۷۲۷م در نزدیک مدرسۀ حسینیه، مسجد جامعی زیبا و با شکوه ساخت که اکنون در سوق الصباغین قرار دارد.
[۱۹۸] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ص۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
جانشینان وی، علی پاشا (حک‌ ۱۱۴۸-۱۱۷۰ق) و علی‌بای دوم (حک‌ ۱۱۷۲-۱۱۹۶ق) نیز چندین مدرسه در تونس تأسیس کردند که از لحاظ هنری و معماری قابل توجه هستند.
[۱۹۹] بن عبدالعزیز، حموده، الکتاب الباشی، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۹۹، تونس، ۱۹۷۰م.
[۲۰۰] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۷، تونس، ۲۰۰۲م.
[۲۰۱] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۱۱، تونس، ۲۰۰۲م.
[۲۰۲] ۱۵۴، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۵۱، تونس، ۱۳۷۳ق.

در زمان محمودبای (حک‌ ۱۲۳۰-۱۲۳۹ق) شهر تونس از لحاظ عمرانی توسعه یافت، به گونه‌ای که در این دوره ۱۷ مسجد جامع، ۳۰۰ مسجد، ۲۰ مدرسه، ۱۱۵ مکتب ابتدایی و شماری خانقاه و سقاخانه و تکیه و بیمارستان و سربازخانه در آن‌جا وجود داشت.
[۲۰۳] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۶۱، تونس، ۱۳۷۳ق.

در ۱۲۹۸ق/۱۸۸۱م ارتش فرانسه کشور تونس را اشغال کرد. از آن پس، تا ۱۹۴۳م/۱۳۲۲ش شهر تونس نیز به منزلۀ جزئی از این کشور، تحت‌الحمایۀ فرانسه بود. در این دوران مؤسسات و نهادهای تمدنی جدید به تدریج در این شهر شکل گرفت.
[۲۰۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
در پی آن شهر تونس در دوران حکومت محمد منصف‌بای (حک‌ ۱۳۲۰-۱۳۲۴ق) در اثر جنگ جهانی دوم آسیبهای سنگین دید.
[۲۰۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۲۰۶] زمرلی، صادق، تونس فی عهد المنصف بای، ترجمۀ حمادی ساحلی، ج۱، ص۵۹ بب‌، بیروت، ۱۹۸۹م.

تونس امروزه از دو بخش متمایز و متصل به هم تشکیل می‌شود: بخش کهن آن با موقعیتی نامناسب در تپه ماهورهای طولانی و کم‌عرض مستطیل‌شکل، و میان نمکزار سیجومی و دریاچۀ تونس قرار دارد و از جنوب و جنوب شرقی به سوی شمال شرقی ممتد است. این شهر به سبب حاصلخیزی و نزدیکی به دریای مدیترانه و سواحل اروپایی، موقعیت اقتصادی و استراتژیک خوبی دارد و از خلیج تونس در جهت عمران شهری بهره گرفته است.
عمران تونس مساحتی حـدود ۳۰ کمـ از شمال تا جنوب و ۲۵ کمـ‌ از شرق تا غرب را دربر می‌گیرد. تونس بزرگ‌ترین شهر صنعتی در کشور به شمار می‌رود و شبکه‌ای گسترده از جاده‌ها و راه‌آهن آن را با همۀ نقاط کشور مرتبط کرده است و نقش نخست را در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. شهر تونس بیش از ۳۰٪ آموزشگاه‌های متوسطه و ۷۵٪ دانشجویان آموزش عالی را در خود جای داده است و ۴۰٪ بیمارستانها در آن‌جا قرار دارد؛ سرمایه‌گذاری‌ها نیز در این شهر متمرکز است.
این سیطره به سبب نقش تاریخی، سیاسی و اقتصادی شهر تونس است که در طول بیش از نیم قرن گروه‌های بسیاری از مهاجران و روستاییان نقاط مختلف کشور را به سوی خود جذب کرده است.
[۲۰۷] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۳، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
جمعیت شهر تونس (بدون احتساب حومه) در ۲۰۰۸م/۱۳۸۷ش، ۴۳۶، ۷۳۹ تن برآورد شده است. («فرهنگ جهانی۱»، npn.)
بخش خدمات در پایتخت ــ که شامل وزارتخانه‌ها و شرکتها و مؤسسات ملی و بانک مرکزی است ــ در رتبۀ نخست قرار دارد. بخش صنعت در این شهر از ۱۹۷۰م به بعد رو به توسعه نهاده، در حالی که بخش کشاورزی عقب‌گرد داشته است. در زمان استعمار فرانسه در شهر تونس صنایعی مانند فسفات، ذوب سرب، مصالح ساختمانی مانند سیمان، و صنایع غذایی به وجود آمد. اکنون صنایع فلزی و شیمیایی نیز در تونس دائر است و صنایع نساجی و پوست در ردیف اول تمام صنایع این شهر قرار دارد. بندر تونس بیش‌ترین فعالیتهای دریایی در زمینۀ واردات در کشور را به خود اختصاص داده است.
[۲۰۸] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
در بخش کهن تونس، بازارهای سنتی و قدیمی و آثار دینی و تاریخی مانند جامع زیتونه و مدرسۀ خلدونیه برپا ست و برخی از دوائر دولتی و وزارتخانه‌ها در آن‌جا قرار دارد.
[۲۰۹] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.

در بخش جدید شهر، محلۀ استعماری پیشین که از شهر کهن تا دریاچۀ تونس امتداد دارد، واقع است. طرح تونس البُحیره با هدف توسعۀ مرکز شهر جدید متناسب با کارکردهای خدماتی، تجارتی و مسکونی در حال انجام است. افزون بر این در شمال و غرب شهر کهن و محلۀ استعماری، پاره‌ای محله‌های جدید در حال گسترش است. در منطقۀ جدید شرقیه که در شمال پایتخت، نزدیک فرودگاه قرار داد و در منطقۀ غربیه پاره‌ای صنایع تبدیلی، مواد غذایی و منسوجات شکل گرفته است.
[۲۱۰] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
تونس به سبب وجود منطقۀ ساحلی و آثار متعدد برجای مانده از دوره‌های گذشتۀ تاریخی، گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب کرده است
[۲۱۱] Jacobs, D and P Morris, Tunisia, London, ۲۰۰۵، ج۱، ص۶۹ff.
[۲۱۲] Ham, A and A Hole, Tunisia, Oakland, ۲۰۰۴، ج۱، ص۶۵ff.
[۲۱۳] Caffrey, C, Tunisia, ed M Gerrard, London, ۲۰۰۶، ج۱، ص۴۶ff.

تونس از دیرباز به دارالعلم شهرت داشته است و از این شهر علما و فقهای بسیاری برخاسته، یا در آن‌جا به تعلیم و تعلم اشتغال جسته‌اند.
[۲۱۴] ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۷، تونس، ۱۹۹۲م.
[۲۱۵] سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، ج۱، ص۴۹۳-۴۹۴، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
این شهر در عهد ولات، اغلبیان، فاطمیان، بنی‌زیری، بنی‌خراسان و حفصیان مرکز تعلیم قراءات، فقه، نحو، ادب، حدیث، تاریخ و فلسفه بود و استادانی در همۀ علوم و فنون در آن‌جا شهرت یافتند
[۲۱۶] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.

از مسجد جامع زیتونه به منزلۀ نخستین پایگاه علمی و فرهنگی شهر تونـس در دورۀ اسلامی باید یاد کرد. این مسجد از اواخر سدۀ ۱ق/۷م با استادان خود مرکز تعلیم ادب عربی و علوم دینی بود. اوج درخشش علمی جامع زیتونه در عهد حفصیان بود که از همۀ شهرها طالبان علم برای اقامت در آن و دیدار علمایش بدانجا می‌رفتند.
[۲۱۷] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
[۲۱۸] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۴، تونس، ۲۰۰۲م.
[۲۱۹] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۶، تونس، ۲۰۰۲م.
ابن‌بطوطه از جـامع زیتونه بـه عنوان مرکـز تعلیم و صدور فتـاوای شرعی یاد کرده است.
[۲۲۰] ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۳۶، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
برای جایگاه علمی جامع زیتونه و نظام آموزشی آن در عصر حفصیان
[۲۲۱] معموری، طاهر، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، ج۱، ص۷۵ بب‌، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۲۲۲] حسیـن، محمـد خضـر، ج۱، ص۱۶ بب‌، تونس و جـامع الزیتونـة، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.

پس از آن، مسجد جامع قصر (ساختۀ احمد ابن خراسان) شایان ذکر است. در این مرکز علمی فعال، طالبان علم گرد می‌آمدند.
[۲۲۳] طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۸، تونس، ۲۰۰۲م.
جامع قصبه (ساختۀ ابوزکریا حفصی) و جامع توفیق (ساختۀ همسر ابوزکریا) از دیگر مراکز علم و ادب بود و جلسات درس و شعر و ادب در آن‌جا برپا می‌شد؛ چنان‌که در دیگر مساجد جامع و مدارس تونس دورۀ حفصیان نیز، تعلیم و تعلم رونق داشت
[۲۲۴] طویلی، احمد، ج۱، ص۵۵ بب‌، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
برای مدارس دورۀ حفصیان در سده‌های ۷-۹ق/۱۳-۱۵م،
[۲۲۵] معموری، طاهر، ج۱، ص۱۱۷ بب‌ ‌، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، ۱۳۷۸ش.
در عهد امرای حفصی عالمان و ادیبان وشاعران بسیاری در تونس می‌زیستند و کتاب‌ها و آثاری پدید آوردند. برخی از امرای حفصی نیز خود اهل شعر و ادب بودند. از این‌رو، در عهد آنان، تونس محور حیات علمی و فرهنگی شد.
[۲۲۶] طویلی، احمد، ج۱، ص۶۱-۶۲، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
در دوره‌های پس از حفصیان نیز سنت تعلیم و تعلم در مساجد و مدارس شهر تونس با قوّت استمرار یافت
[۲۲۷] طویلی، احمد، ج۱، ص۹۱ بب‌، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
برای پاره‌ای از مدارس تونس در دورۀ حکمرانی ترکان
[۲۲۸] معموری، طاهر، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۵، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، ۱۳۷۸ش.



برخی از مشاهیر علما، ادبا و دانشمندان شهر تونس عبارت‌اند از: علی ابن زیاد (د ۱۸۳ق)، فقیه مالکی
[۲۲۹] ابوالعرب، محمد، ج۱، ص۲۲۰-۲۲۳، طبقات علماء افریقیة و تـونس، به کـوشش علی شابـی و نعیم حسن یافـی، تونس، ۱۹۸۵م.
علی بن محمد اِیادی (د ح۳۶۵ق)، شاعر
[۲۳۰] نیفر، محمد، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، ۱۹۹۶م.
محرز بن خَلَف (د ۴۱۳ق)، فقیه و زاهد و شاعر
[۲۳۱] ابن شماع، محمد، ج۱، ص۳۸، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
[۲۳۲] نیفر، محمد، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۷، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۲۳۳] طویلی، احمد، ج۱، ص۲۲-۲۶، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
عبدالله بن احمد بن محمد تجانی (د پس از ۷۱۷ق)، ادیب و سفرنامه‌نویس، و دیگر افراد خاندان تجانی، نیز شماری از فقها و مؤلفان مالکی همچون محمد بن عبدالله ابن راشد (د ۷۳۶ق)، ‌ محمد ابن عبدالسلام (د ۷۴۹ق)، محمد‌بن هارون کِنانی (د ۷۵۰ق)، و محمد ابن عرفـه (د ۸۰۳ ق) و دو مـورخ مشهور: ابن‌خلدون (د ۸۰۸ ق) و ابن‌ابی الضیاف (د ۱۲۹۱ق)
[۲۳۴] عبدالوهاب، حسن حسنی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶، خلاصة تاریخ تونس، تونس، ۱۳۷۳ق.
[۲۳۵] عبدالوهاب، حسن حسنی، ج۱، ص۱۷۰، خلاصة تاریخ تونس، تونس، ۱۳۷۳ق.

منابع:
(۱) ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
(۲) ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
(۳) ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، تونس، ۱۹۹۰م.
(۴) ابن اثیر، الکامل.
(۵) ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶) ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۷م.
(۷) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۸) ابن خلدون، العبر، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۹) ابن خلکان، وفیات.
(۱۰) ابن خوجه، محمد، «تاریخ ابواب تونس»، دائرة المعارف التونسیة، تونس، ۱۹۹۵م.
(۱۱) ابن خوجه، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیی و حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۵م.
(۱۲) ابن خوجه، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیی، بیروت، ۱۳۸۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۳) ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۱۴) ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
(۱۵) ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
(۱۶) ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۱۷) ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۸) ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، ۱۹۶۸م.
(۱۹) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۲۰) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م.
(۲۱) ابوالعرب، محمد، طبقات علماء افریقیة و تـونس، به کـوشش علی شابـی و نعیم حسن یافـی، تونس، ۱۹۸۵م.
(۲۲) ابوالفـدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
(۲۳) ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
(۲۴) الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، ۱۹۸۶م.
(۲۵) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
(۲۶) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
(۲۷) بن عبدالعزیز، حموده، الکتاب الباشی، به کوشش محمد ماضور، تونس، ۱۹۷۰م.
(۲۸) حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، رباط، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.
(۲۹) حسیـن، محمـد خضـر، تونس و جـامع الزیتونـة، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۳۰) خوجـه، حسین، ذیل بشائر اهل الایمان، به کوشش طاهر معموری، تونس/طرابلس، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۳۱) دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، دمشق، ۱۹۸۳م.
(۳۲) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
(۳۳) زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، تونس، ۱۹۶۶م.
(۳۴) زرکلی، اعلام.
(۳۵) زمرلی، صادق، تونس فی عهد المنصف بای، ترجمۀ حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۹م.
(۳۶) سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۳۷) سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، دارالبیضاء، ۲۰۰۱م.
(۳۸) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۳۹) طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
(۴۰) عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
(۴۱) عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، تونس، ۱۳۷۳ق.
(۴۲) همو، ورقات، تونس، ۱۹۶۴م.
(۴۳) کنانی، مصطفی حسن محمد، حملة لویس التاسع الصلیبیة علی تونس، اسکندریه، ۱۴۰۶ق.
(۴۴) لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۴۵) مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۴۶) معموری، طاهر، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۴۷) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر.
(۴۸) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
(۴۹) مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۵۰) نیفر، محمد، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، ۱۹۹۶م.
(۵۱) یاقوت، بلدان.
(۵۲) یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
(۵۳) یونینی، موسی، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباددکن، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۴م.
(۵۴) Caffrey, C, Tunisia, ed M Gerrard, London, ۲۰۰۶.
(۵۵) EI۲.
(۵۶) Ham, A and A Hole, Tunisia, Oakland, ۲۰۰۴.
(۵۷) Jacobs, D and P Morris, Tunisia, London, ۲۰۰۵.
(۵۸) The World Gazetteer, wwwworld-gazetteercom.
۱ Encarta
۲ The World …
۳» Tunisia «
۱» Tunisia, Bureau … «
۱ Guiseppe Raffo
۲ Felice
۱ Brèart
۱ Encyclopedia…
۱ The World…


۱. یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۹۷.
۲. ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
۳. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۴. طویلی، احمد، ج۱، ص۷، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۷، تونس، ۲۰۰۲م.
۵. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، ج۲، ص۷۰، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
۶. ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، ج۱، ص۱۴۳، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۴۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
۷. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۲۹۰، تونس، ۱۳۷۳ق.
۸. ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
۹. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۱۰. الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، ج۱، ص۱۲۱، بغداد، ۱۹۸۶م.
۱۱. دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، ج۱، ص۲۱۴، دمشق، ۱۹۸۳م.
۱۲. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
۱۳. عبدالوهاب، ورقات، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۶۸-۶۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۴. قس: EI۲.
۱۵. یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۸-۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
۱۶. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
۱۷. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۱۸. نک‌: ابن خوجه، محمد، «تاریخ ابواب تونس»، دائرة المعارف التونسیة، ص۹۲-۱۰۶، تونس، ۱۹۹۵م.
۱۹. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۵-۶۹۶، تونس، ۱۹۹۲م.
۲۰. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۵-۶۹۶، تونس، ۱۹۹۲م.
۲۱. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷، بیروت، ۱۹۸۳م.
۲۲. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۲۳. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۶، بیروت، ۱۹۸۳م.
۲۴. اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۸، لیدن، ۱۹۶۷م.
۲۵. ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳-۷۴، لیدن، ۱۹۳۷م.
۲۶. ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۳، لیدن، ۱۹۳۷م.
۲۷. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۸، تونس، ۱۹۹۲م.
۲۸. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۵، بیروت، ۱۹۸۳م.
۲۹. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷-۷۸، بیروت، ۱۹۸۳م.
۳۰. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۳۱. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
۳۲. ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۱، ص۷۴، لیدن، ۱۹۳۷م.
۳۳. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۷، بیروت، ۱۹۸۳م.
۳۴. ابن خردادبه، عبیدالله،المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، ج۱، ص۸۷، لیدن، ۱۹۶۷م.
۳۵. مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، ج۲، ص۳۸۸، بیروت، ۱۹۶۶م.
۳۶. ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۲۸۵، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۳۷. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
۳۸. یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
۳۹. اصطخری، ابراهیم، ج۱، ص۳۸، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
۴۰. بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، ص۲۲۹، لیدن، ۱۸۶۶م.
۴۱. نک‌: ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، تونس، ۱۹۹۲م، ج۲، ص۶۹۳-۶۹۴.
۴۲. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۳۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۴۳. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۴-۶۹۵، تونس، ۱۹۹۲م.
۴۴. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۷، تونس، ۲۰۰۲م.
۴۵. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۴۶. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۴۷. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۴۸. ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، ج۱، ص۳۶۳، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
۴۹. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۳، تونس، ۱۹۹۲م.
۵۰. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۴، تونس، ۱۳۷۳ق.
۵۱. ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر و اخبارها، به کوشش محمد حجیری، ج۱، ص۳۷۰، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
۵۲. ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۱۱-۳۱۴.
۵۳. ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۵۸۶-۵۸۷.
۵۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۵۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
۵۵. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۳۵-۱۳۶.
۵۶. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۵۵-۱۵۶.
۵۷. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۵۶.
۵۸. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۲۳۵-۲۳۶.
۵۹. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۳۳۰-۳۳۲.
۶۰. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۴۴۰.
۶۱. ابن اثیر، الکامل، ج۷، ص۴۴.
۶۲. یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، ج۱، ص۳۴۹، لیدن، ۱۸۹۱-۱۸۹۲م.
۶۳. ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۳۳۰-۳۳۲.
۶۴. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۸، تونس، ۱۹۹۲م.
۶۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۲۹۲، تونس، ۱۳۷۳ق.
۶۶. مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، ج۱، ص۲۸۹، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۶۷. عبدالوهاب، ورقات، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۶۸-۶۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۶۸. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۷۱-۷۲، تونس، ۱۳۷۳ق.
۶۹. ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۹۴.
۷۰. ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۱۸.
۷۱. ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۴۲۳-۴۲۴.
۷۲. ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۴۳۱-۴۳۲.
۷۳. ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۶۲۰-۶۲۱.
۷۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۹۰-۹۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۷۵. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۷، تونس، ۲۰۰۲م.
۷۶. ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۳، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۷۷. ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۵، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۷۸. زرکلی، اعلام، ج۳، ص۲۸۱.
۷۹. ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۵۰-۵۱.
۸۰. ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۵، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۸۱. ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۴، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۸۲. مونس، حسین، تاریخ المغرب و حضارته، ج۱، ص۶۵۳-۶۵۴، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۸۳. ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۲۷۹.
۸۴. ابن اثیر، الکامل، ج۱۰، ص۵۲۱.
۸۵. ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۶، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۸۶. ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، ج۱، ص۳۱۶، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۸۷. ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۲۴۲.
۸۸. ابن خلدون، العبر، ج۶، ص۱۶۴-۱۶۵، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۸۹. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۸-۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۹۰. زرکلی، اعلام، ج۳، ص۲۸۱.
۹۱. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۹۲. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۹۳. ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۲۴۲.
۹۴. ابن اثیر، الکامل، ج۱۱، ص۵۱۹-۵۲۲.
۹۵. ابن اثیر، الکامل، ج۱۲، ص۱۴۶.
۹۶. ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، رباط، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
۹۷. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۲، تونس، ۱۳۷۳ق.
۹۸. سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴، دارالبیضاء، ۲۰۰۱م.
۹۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۰۰. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۱، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۰۱. ابن سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، ج۱، ص۱۴۳، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۱۰۲. ابوالفـدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، ج۱، ص۱۴۲، پاریس، ۱۸۴۰م.
۱۰۳. دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش عبدالرزاق اصفر، ج۱، ص۲۱۴، دمشق، ۱۹۸۳م.
۱۰۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۰۵. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۵۰، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۰۶. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۸، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۰۷. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.
۱۰۸. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۷، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۰۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۵، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۱۰. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۳۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۱۱. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۶۰-۶۱، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۱۲. ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۴۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
۱۱۳. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۹، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۱۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۱۵. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۸، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۱۶. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۲، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۱۷. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۵، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۱۸. مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، ج۳، ص۱۵۳، بیروت، دارصادر.
۱۱۹. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۶، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۲۰. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۲۱. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۸، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۲. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۳، بیروت، ۱۹۸۳م.
۱۲۳. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۲، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۴. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۳۹-۴۰، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۵. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۳، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۶. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۳-۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.
۱۲۷. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۳، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۸. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۶۳، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۲۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۳۰. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۷، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۳۱. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۲۷، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۳۲. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۶۶، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۳۳. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۴۰-۴۱، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۳۴. عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۱۱۰، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۳۵. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۱۷، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۳۶. لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۲، ص۷۴، بیروت، ۱۹۸۳م.
۱۳۷. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۳۸. کنانی، مصطفی حسن محمد، حملة لویس التاسع الصلیبیة علی تونس، ج۱، ص۱۸۷-۲۵۰، اسکندریه، ۱۴۰۶ق.
۱۳۹. یونینی، موسی، ذیل مرآة الزمان، ج۱، ص۵۴۹-۵۵۰، حیدرآباددکن، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۴م.
۱۴۰. ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، ج۱، ص۵۳۳-۵۳۴، رباط، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
۱۴۱. ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۵۱، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۴۲. ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۶۰، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۴۳. ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (ذیل حوادث و وفیات ۶۶۱-۶۷۰ ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج۱، ص۸۹- ۹۰، بیروت، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۴۴. ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، ج۱۳، ص۳۰۱، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
۱۴۵. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۲، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۴۶. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۶۹-۷۰، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۴۷. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۷۲، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۴۸. عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۴۰، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۴۹. عبدری، محمد، رحلة، به کوشش علی ابراهیم کردی، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۴، دمشق، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
۱۵۰. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۶۰-۱۶۲، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۵۱. سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش احمد ناصری، ج۴، ص۱۱۵-۱۱۶، دارالبیضاء، ۲۰۰۱م.
۱۵۲. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۵۳. ابن شماع، محمد، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، ج۱، ص۹۱، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۱۵۴. ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۳۶، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۵۵. ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۶۶۸، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۵۶. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۵۷. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۸۱-۸۳، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۵۸. حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، ج۱، ص۲۶۴۴، رباط، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.
۱۵۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۱۷-۱۱۸، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۶۰. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۰، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۶۱. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۶۲. زرکشی، محمد، تاریخ الدولتین، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷، تونس، ۱۹۶۶م.
۱۶۳. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۶۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۶۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۳، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۶۶. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ص۶۳، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۶۷. ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۷، تونس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۱۶۸. سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۲، ص۲۰۴-۲۰۷، بیروت، ۱۹۸۴م.
۱۶۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۷۰. حجی، محمد، «تونس و المغرب»، معلمة المغرب، ج۱، ص۲۶۴۴، رباط، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵م.
۱۷۱. ابن قنفذ، احمد، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۹، تونس، ۱۹۶۸م.
۱۷۲. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۷۳. ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، ج۱، ص۲۰۴، تونس، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۱۷۴. ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۳۵، تونس، ۱۹۹۰م.
۱۷۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۴، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۷۶. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۱-۹۶، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۷۷. ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۳۵، تونس، ۱۹۹۰م.
۱۷۸. سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۲، ص۳۴۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
۱۷۹. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۵-۹۶، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۸۰. نک‌: ابن خوجه، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیی و حمادی ساحلی، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۳، بیروت، ۱۹۸۵م.
۱۸۱. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۸۲. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۸، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۸۳. نک‌: ابن خوجه، تاریخ معالم التوحید، به کوشش جیلانی بن حاج یحیی و حمادی ساحلی، ج۱، ص۱۷۷-۱۸۱، بیروت، ۱۹۸۵م.
۱۸۴. ابن خوجه، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیی، ج۱، ص۴۸ بب‌، بیروت، ۱۳۸۶ق/۱۹۸۶م.
۱۸۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۸۶. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۸۷. ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۳، ص۴۱ بب‌، تونس، ۱۹۹۰م.
۱۸۸. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۸۹. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۹۰. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹۷-۹۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۹۱. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۶، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۹۲. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۹۳. ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، به کوشش محمد شمام، ج۲، ص۱۰۷، تونس، ۱۹۹۰م.
۱۹۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۴۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۹۵. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۹۶. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۵۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۱۹۷. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۹۸. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ص۱۰۵، تونس، ۲۰۰۲م.
۱۹۹. بن عبدالعزیز، حموده، الکتاب الباشی، به کوشش محمد ماضور، ج۱، ص۲۹۹، تونس، ۱۹۷۰م.
۲۰۰. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۰۷، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۰۱. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۱۱، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۰۲. ۱۵۴، عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۵۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۲۰۳. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۶۱، تونس، ۱۳۷۳ق.
۲۰۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، تونس، ۱۳۷۳ق.
۲۰۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷، تونس، ۱۳۷۳ق.
۲۰۶. زمرلی، صادق، تونس فی عهد المنصف بای، ترجمۀ حمادی ساحلی، ج۱، ص۵۹ بب‌، بیروت، ۱۹۸۹م.
۲۰۷. الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۳، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
۲۰۸. الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
۲۰۹. الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
۲۱۰. الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ج۷، ص۳۵۴، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
۲۱۱. Jacobs, D and P Morris, Tunisia, London, ۲۰۰۵، ج۱، ص۶۹ff.
۲۱۲. Ham, A and A Hole, Tunisia, Oakland, ۲۰۰۴، ج۱، ص۶۵ff.
۲۱۳. Caffrey, C, Tunisia, ed M Gerrard, London, ۲۰۰۶، ج۱، ص۴۶ff.
۲۱۴. ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِون و ا فره، ج۲، ص۶۹۷، تونس، ۱۹۹۲م.
۲۱۵. سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، ج۱، ص۴۹۳-۴۹۴، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
۲۱۶. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۱۷. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۹، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۱۸. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۱۴، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۱۹. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۵۶، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۲۰. ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، ج۱، ص۳۶، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۲۱. معموری، طاهر، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، ج۱، ص۷۵ بب‌، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲۲۲. حسیـن، محمـد خضـر، ج۱، ص۱۶ بب‌، تونس و جـامع الزیتونـة، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
۲۲۳. طویلی، احمد، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، ج۱، ص۲۸، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۲۴. طویلی، احمد، ج۱، ص۵۵ بب‌، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۲۵. معموری، طاهر، ج۱، ص۱۱۷ بب‌ ‌، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲۲۶. طویلی، احمد، ج۱، ص۶۱-۶۲، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۲۷. طویلی، احمد، ج۱، ص۹۱ بب‌، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۲۸. معموری، طاهر، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۵، دانشگاه زیتونه، ترجمۀ زهرا خسروی، تهران، ۱۳۷۸ش.
۲۲۹. ابوالعرب، محمد، ج۱، ص۲۲۰-۲۲۳، طبقات علماء افریقیة و تـونس، به کـوشش علی شابـی و نعیم حسن یافـی، تونس، ۱۹۸۵م.
۲۳۰. نیفر، محمد، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲۳۱. ابن شماع، محمد، ج۱، ص۳۸، الادلة البینة النورانیة، به کوشش طاهر بن محمد معموری، تونس/طرابلس، ۱۹۸۴م.
۲۳۲. نیفر، محمد، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۷، عنوان الاریب، به کوشش علی نیفر، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲۳۳. طویلی، احمد، ج۱، ص۲۲-۲۶، تاریخ مدینة تونس الثقافی و الحضاری، تونس، ۲۰۰۲م.
۲۳۴. عبدالوهاب، حسن حسنی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶، خلاصة تاریخ تونس، تونس، ۱۳۷۳ق.
۲۳۵. عبدالوهاب، حسن حسنی، ج۱، ص۱۷۰، خلاصة تاریخ تونس، تونس، ۱۳۷۳ق.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۱۹۹.    



جعبه ابزار