بخاری‌ارفنجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُخاری‌ِ اَرْفِنْجی، ابونصر احمد بن محمد بن نصر، ادیب و مفسر فارسی زبان
قرآن کریم (سده ۵ق/۱۱م) است.
او از مردم
ماوراءالنهر ، و از شاگردان
شیخ ابوالقاسم محمود بن حسن جیهانی (زنده در ۴۷۵ق/ ۹۸۵م) بود. ارفنج که وی منسوب بدان‌جاست، نام شهری در مسیر
جیحون به فرغانه، در جانب راست وادی سغد است که آن را اَرْبِنْجَن
و یا رَبَنْجَن
گفته‌اند و مقدسی هم نام این شهر را رَبَنْجان ثبت کرده است.
از بخاری ارفنجی اثری به نام
تاج القصص بر جا مانده است که از کهن‌ترین کتاب‌های
قصص‌الانبیا به شمار می‌رود. تاج القصص متن مفصلی است که مؤلف در آن به شرح زندگی
پیامبران پرداخته، و مطالب آن بدین شرح است:
آفرینش و
آدم (ع) ،
ادریس ،
نوح (ع) ،
هود ،
صالح ،
شعیب ،
ابراهیم (ع) ،
اسماعیل (ع) ،
یعقوب ،
یوسف (ع) ،
موسی (ع) ،
ایوب ،
یونس ،
جالوت ،
داوود (ع) ،
سلیمان ،
لقمان ،
اسکندر و
حضرت محمد (ص) . در پایان، شرح معجزات پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و سپس اخبار خلفا تا
شهادت حضرت علی (ع) و برخی رویدادهای تاریخی
صدر اسلام تا شهادت
امام حسین (ع) آمده است.
از تاج القصص نسخه‌های متعدد بر جا مانده است و معتبرترین آن‌ها که احتمالاً از روی نخستین
تحریر تاج القصص تهیه شده، مربوط به
سده ۹ق/۱۵م است و آغاز و پایان ندارد.
منزوی این نسخه را معرفی کرده است.
آل داود ضمن تهیه فهرستی از کلیه نسخه‌های تاج القصص،
تصریح کرده که دیگر نسخه‌های این کتاب، همگی متعلق به سده۸ق/۱۴م و پس از آن است و از روی تحریر جدیدی تهیه شده است که با متن نسخه کهن، تفاوت‌هایی دارد.
منزوی، بخاری ارفنجی را با
احمد بن محمد بن منصور ارفجنی که در ادبیات فارسی استوری نامی از او آمده،
یکی شمرده، و قصص الانبیا را که
بلوشه به این شخص نسبت داده، همان تاج القصص دانسته است.
در برخی فهرست‌ها، نگارش کتابی به نام
انس (انیس) المریدین و روضه المحبین به بخاری ارفنجی نسبت داده شده است،
اما این اثر،
تفسیر سوره یوسف ، و فصلی از تاج القصص است.
از مقدمه نسخه کهن تاج القصص چنین برمی‌آید که انس المریدین خود کتاب مستقلی بوده، که ابوالقاسم محمود بن حسن جیهانی، استاد بخاری ارفنجی، بنا به درخواست شاگردانش، در تفسیر سوره یوسف فراهم آورده بوده است و سپس بخاری ارفنجی در ۴۷۵ق/ ۱۰۸۲م در بلخ، نسخه‌ای از آن را تهیه، و پس از مقابله با متن اصلی، در آن این‌گونه
تصرف کرده است: ۱. مشکلات متن را به قدر توان خود گشوده است. ۲. به کوتاه کردن سخنانی پرداخته که در نظر او دشوار می‌نموده است. ۳. صورت واضح آیه‌هایی را که جیهانی نیاورده بوده، به متن افزوده است. ۴. متن داستان یوسف را با تفصیل بیشتری نگاشته است. ۵. برخی سخنان لطیف را از نسخه
تکمله اللطایف و نزهه الطرایف برگزیده، و به متن اصلی افزوده است.
به این ترتیب، بخاری ارفنجی اثر استاد خود را مطول‌تر و مشبع‌تر کرده، و آن را به عنوان فصلی در کتاب خود گنجانده، و پس از آن به شیوه پیشین، تاج القصص را ادامه داده، و به
پایان برده است.
(۱) آل داود، سید علی، تاج القصص کهن‌ترین داستان پیامبران به زبان پارسی، کتابداری، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۳.
(۲) ابن حوقل، محمد، صوره الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
(۳) استوری، چ.ا. ، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۴) اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۵) اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۶) بخاری ارفنجی، احمد، تصویر دو صفحه از تاج القصص، همراه تاج القصص کهن‌ترین (نک: هم، آل داود).
(۷) بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
(۸) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۹) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۱۰) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، ۱۹۸۷م.
(۱۱) منزوی، خطی مشترک.
(۱۲) منزوی، فهرست، نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۵۷ش.
(۱۳) منزوی، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران، ۱۳۷۶ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بخاری‌ارفنجی»، ج۱۱، ص۴۵۵۸.
