• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بخاری‌ارفنجی خام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بُخاري‌ِ اَرْفِنْجى‌، ابونصر احمد بن‌ محمد بن‌ نصر، اديب‌ و مفسر فارسى‌ زبان‌ قرآن‌ كريم‌ (سدة ۵ق‌/۱۱م‌). او از مردم‌ ماوراءالنهر، و از شاگردان‌ شيخ‌ ابوالقاسم‌ محمود بن‌ حسن‌ جيهانى‌ (زنده‌ در ۴۷۵ق‌/ ۹۸۵م‌) بود. ارفنج‌ كه‌ وي‌ منسوب‌ بدانجاست‌، نام‌ شهري‌ در مسير جيحون‌ به‌ فرغانه‌، در جانب‌ راست‌ وادي‌ سغد است‌ كه‌ آن‌ را اَرْبِنْجَن‌ ( اشكال‌...، ۱۸۸، ۱۹۶؛ ابن‌ حوقل‌، ۴۹۶؛ اصطخري‌، ۲۵۴؛ بيرونى‌، ۲/۵۷۶؛ سمعانى‌، ۱/۱۰۴) و يا رَبَنْجَن‌ ( حدودالعالم‌، ۱۰۷) گفته‌اند و مقدسى‌ هم‌ نام‌ اين‌ شهر را رَبَنْجان‌ ثبت‌ كرده‌ است‌ (ص‌ ۲۱۶).
از بخاري‌ ارفنجى‌ اثري‌ به‌ نام‌ تاج‌ القصص‌ بر جا مانده‌ است‌ كه‌ از كهن‌ترين‌ كتابهاي‌ قصص‌ الانبيا به‌ شمار مى‌رود. تاج‌ القصص‌ متن‌ مفصلى‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ به‌ شرح‌ زندگى‌ پيامبران‌ پرداخته‌، و مطالب‌ آن‌ بدين‌ شرح‌ است‌: آفرينش‌ و آدم‌ (ع‌)، ادريس‌، نوح‌(ع‌)، هود، صالح‌، شعيب‌، ابراهيم‌(ع‌)، اسماعيل‌(ع‌)، يعقوب‌، يوسف‌(ع‌)، موسى‌(ع‌)، ايوب‌، يونس‌، جالوت‌، داوود(ع‌)، سليمان‌، لقمان‌، اسكندر، حضرت‌ محمد(ص‌). در پايان‌، شرح‌ معجزات‌ پيامبر اسلام‌ و ديگر پيامبران‌ و سپس‌ اخبار خلفا تا شهادت‌ حضرت‌ على‌(ع‌) و برخى‌ رويدادهاي‌ تاريخى‌ صدر اسلام‌ تا شهادت‌ امام‌ حسين‌(ع‌) آمده‌ است‌.
منزوي‌ بخاري‌ ارفنجى‌ را با احمد بن‌ محمد بن‌ منصور ارفجنى‌ كه‌ در ادبيات‌ فارسى‌ استوري‌ نامى‌ از او آمده‌ (۲/۷۲۱-۷۲۲)، يكى‌ شمرده‌، و قصص‌ الانبيا را كه‌ بلوشه‌ به‌ اين‌ شخص‌ نسبت‌ داده‌ (شم ۳۶۰ )، همان‌ تاج‌ القصص‌ دانسته‌ است‌ ( فهرستواره‌، ۳/۱۵۶۶).
در برخى‌ فهرستها، نگارش‌ كتابى‌ به‌ نام‌ انس‌ ( انيس‌ ) المريدين‌ و روضة المحبين‌ به‌ بخاري‌ ارفنجى‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: استوري‌، ۱/۱۰۹؛ بانكيپور، ؛ XIV/۱ منزوي‌، فهرست‌...، ۱/۵ -۶)، اما اين‌ اثر، تفسير سورة يوسف‌، و فصلى‌ از تاج‌ القصص‌ است‌ (همان‌، ۳/۱۳۲۶- ۱۳۲۷). از مقدمة نسخة كهن‌ تاج‌ القصص‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ انس‌ المريدين‌ خود كتاب‌مستقلى‌ بوده‌،كه‌ ابوالقاسم‌محمود بن‌ حسن‌جيهانى‌، استاد بخاري‌ ارفنجى‌، بنا به‌ درخواست‌ شاگردانش‌، در تفسير سورة يوسف‌ فراهم‌ آورده‌ بوده‌ است‌ و سپس‌ بخاري‌ ارفنجى‌ در ۴۷۵ق‌/ ۱۰۸۲م‌ در بلخ‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ را تهيه‌، و پس‌ از مقابله‌ با متن‌ اصلى‌، در آن‌ اينگونه‌ تصرف‌ كرده‌ است‌: ۱. مشكلات‌ متن‌ را به‌ قدر توان‌ خود گشوده‌ است‌. ۲. به‌ كوتاه‌ كردن‌ سخنانى‌ پرداخته‌ كه‌ در نظر او دشوار مى‌نموده‌ است‌. ۳. صورت‌ واضح‌ آيه‌هايى‌ را كه‌ جيهانى‌ نياورده‌ بوده‌، به‌ متن‌ افزوده‌ است‌. ۴. متن‌ داستان‌ يوسف‌ را با تفصيل‌ بيشتري‌ نگاشته‌ است‌. ۵. برخى‌ سخنان‌ لطيف‌ را از نسخة تكملة اللطايف‌ و نزهة الطرايف‌ برگزيده‌، و به‌ متن‌ اصلى‌ افزوده‌ است‌ (بخاري‌ ارفنجى‌، ۱؛ دربارة تكملة اللطايف‌، نك: منزوي‌، فهرستواره‌، ۳/۱۷۳۶).
به‌ اين‌ ترتيب‌، بخاري‌ ارفنجى‌ اثر استاد خود را مطول‌تر و مشبع‌تر كرده‌، و آن‌ را به‌ عنوان‌ فصلى‌ در كتاب‌ خود گنجانده‌، و پس‌ از آن‌ به‌ شيوة پيشين‌، تاج‌ القصص‌ را ادامه‌ داده‌، و به‌ پايان‌ برده‌ است‌.
از تاج‌ القصص‌ نسخه‌هاي‌ متعدد بر جا مانده‌ است‌ و معتبرترين‌ آنها كه‌ احتمالاً از روي‌ نخستين‌ تحرير تاج‌ القصص‌ تهيه‌ شده‌، مربوط به‌ سدة ۹ق‌/۱۵م‌ است‌ و آغاز و پايان‌ ندارد (نك: آل‌داود، ۱۸). منزوي‌ اين‌ نسخه‌ را معرفى‌ كرده‌ است‌ ( خطى‌ مشترك‌، ۱/۱۳). آل‌ داود ضمن‌ تهية فهرستى‌ از كلية نسخه‌هاي‌ تاج‌ القصص‌، تصريح‌ كرده‌ كه‌ ديگر نسخه‌هاي‌ اين‌ كتاب‌، همگى‌ متعلق‌ به‌ سدة۸ق‌/۱۴م‌ و پس‌ از آن‌ است‌ و از روي‌ تحرير جديدي‌ تهيه‌ شده‌ است‌ كه‌ با متن‌ نسخة كهن‌، تفاوتهايى‌ دارد.
مآخذ: آل‌ داود، سيدعلى‌، « تاج‌ القصص‌ كهن‌ترين‌ داستان‌ پيامبران‌ به‌ زبان‌ پارسى‌»، كتابداري‌، تهران‌، ۱۳۶۷ش‌، شم ۱۳؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، ۱۴۱۳ق‌/۱۹۹۲م‌؛ استوري‌، چ‌.ا.، ادبيات‌ فارسى‌، ترجمه‌ به‌ روسى‌ برگل‌، ترجمة يحيى‌ آرين‌پور و ديگران‌، تحرير احمد منزوي‌، تهران‌، ۱۳۶۲ش‌؛ اشكال‌ العالم‌، منسوب‌ به‌ ابوالقاسم‌ جيهانى‌، ترجمة على‌ بن‌ عبدالسلام‌ كاتب‌، به‌ كوشش‌ فيروز منصوري‌، مشهد، ۱۳۶۸ش‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمة كهن‌ فارسى‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، ۱۳۴۷ش‌؛ بخاري‌ ارفنجى‌، احمد، تصوير دو صفحه‌ از تاج‌ القصص‌، همراه‌ « تاج‌ القصص‌ كهن‌ترين‌...» (نك: هم ، آل‌ داود)؛ بيرونى‌، ابوريحان‌، القانون‌ المسعودي‌، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌؛ حدود العالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودي‌، بيروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ محمد مخزوم‌، بيروت‌، ۱۹۸۷م‌؛ منزوي‌، خطى‌ مشترك‌؛ همو، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ كتابخانة گنج‌بخش‌، اسلام‌آباد، ۱۳۵۷ش‌؛ همو، فهرستوارة كتابهاي‌ فارسى‌، تهران‌، ۱۳۷۶ش‌؛ نيز:
Bankipore; Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque nationale, Paris, ۱۹۰۵.
مريم‌ مجيدي‌



جعبه ابزار