بدل درنحو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَدَل، در لغت به معنای جانشین، و در اصطلاح یکی از وابستههای
اسم (توابع) در
نحو عربی میباشد.
بدل اسمی است غالباً جامد که بدون واسطه
حرف عطف پس از اسمی دیگر به منظور تقریر، تأکید و توضیح آن میآید و مراد اصلی گوینده است، و همین ویژگی آن را از دیگر توابع (
صفت ،
عطف بیان ،
عطف نسق ،
تأکید ) که در حقیقت مکمل و مفسر متبوعند، نه مراد و مقصود اصلی، متمایز میسازد؛ مانند جمله جائنی زیدٌ اخوک.
بدل تنها از لحاظ
اعراب باید با مبدلٌ منه تطبیق کند.
با اینهمه، موضوع تطابق میان آن دو، در انواع گوناگون بدل، هنوز جای گفت و گو دارد.
نحویان کوفه به جای اصطلاح بدل، ترجمه، تبیین و تکریر را به کار بردهاند.
بدل میتواند به جای مبدلٌ منه (متبوع) بنشیند و حذف مبدلٌ منه تغییری در معنای جمله ایجاد نمیکند و از همینرو، دستورنویسان گفتهاند که مبدلٌ منه در حکم اسقاط است، یعنی میتوان آن را حذف کرد.
بدل در دستور
زبان عربی محدود به اسم نیست، بلکه
فعل و جمله نیز به عنوان بدل آورده میشود،
چون «یُضاعَفْ» که بدل است از «یَلْقَ» در
آیه شریفه «... وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً. یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ...».
گروهی از نحویان مانند
سیبویه عطف بیان و بدل کل از کل (مطابق) را یکی دانسته، و در کتابهای خود به عطف بیان نپرداختهاند،
اما برخی دیگر با آنکه هریک از آن دو را به طور مستقل موردبررسی قرار داده، تفاوتهایشان را ذکر کرده، گاه در تشخیص و تمییز میان آن دو دچار تردید شدهاند.
بدل بر ۴ نوع است:
۱. بدل کل از کل (یا بدل مطابق) مانند «اِهْدِنَا الصَّراطَ الْمُسْتَقیمَ.صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِم»
۲.بدل بعض از کل که لازم است در آن بدل متصل به ضمیری باشد که به مبدلٌ منه بازگردد.
این ضمیر گاه آشکار است مانند اکلتُ الرغیفَ ثُلْثَه، و گاه پنهان چون: قبّله الیدَ؛
۳. بدل اشتمال (یا انتقال)
که در آن بدل خصوصیتی است که مبدلٌ منه دارندة آن است و وجود ضمیر آشکار یا پنهان در آن نیز ضروری است، مانند اعجبنی علیٌ علمُه؛
۴. بدل مباین (با مبدلٌ منه) که خود بر ۳ نوع است:
۱. بدل غلط؛
۲. بدل نسیان مانند مررت بکلب½ فرس½؛
۳. بدلِ اضراب یا بَداء که برخلاف دو نوع دیگر، در اینجا مبدلٌ منه و بدل هر دو موردنظر گوینده است، مانند اکلتُ خبزاً لحماً.
این نوع از بدل را میتوان با واسطه «بل» نیز به کار برد: اکلتُ خبزاً بل لحماً.
برخی از نحویان تفاوتی میان بدل غلط و نسیان قائل نیستند
و بدیهی است که کلام فصیح باید عاری از بدل غلط یا نسیان باشد.
برخی بدل کل از بعض را نیز به انواع یاد شده افزودهاند.
آنچه در تعریف و تقسیم بدل ذکر شد، مجموعه نظر نحویان است که با توجه به عنایت خاص آنها به ظواهر اعراب، در این تقسیمبندیها از تکلف به دور نماندهاند؛ زیرا برخی از قاعدههای پیشنهادی ایشان، یا اصلاً در مقوله قواعد دستوری نمیگنجد (مانند نوع ۴، که در آن بدل، زاییده اشتباه یا تغییر عقیده گوینده است)، و یا معادل ساختار نحوی دیگری است و شامل مفهوم بدل (جایگزین) نمیگردد (مانند نوع ۲ و ۳ که با ترکیب مضاف و مضافٌالیه قابل تطبیق است: اکلتُ ثلث الرغیف؛ اعجبنی علمُ علی½).
علاوه بر این، آنچه در این باب جایش در بحثهای نحویان خالی است، آن است که مرز
صفت و بدل را چگونه باید تعیین کرد؟ مثلاً آیا در ارسطو المعلم الاول، کلمات «المعلم الاول» بدلِ ارسطویند یا صفت او؟
(۱) قرآن کریم.
(۲) عبیدالله ابن ابی الربیع، البسیط فی شرح جمل الزجاجی، به کوشش عیاد بن عیدثبیتی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۳) عبدالواحد ابن برهان عکبری، شرح اللمع، به کوشش فائز فارس، کویت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۴) عثمان ابن جنی، اللمع فی العربیة، به کوشش حامد مؤمن، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۵) علی ابن عصفور، المقرب، به کوشش احمد عبدالستار جواری و عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۶) عبدالله ابن عقیل، شرح علی الفیة ابن مالک، به کوشش محمد محییالدین عبدالحمید، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
(۷) عبدالله ابن هشام، اوضح المسالک، به کوشش محمد محییالدین عبدالحمید، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸) عبدالله ابن هشام، شرح شذور الذهب، به کوشش عبدالغنی دقر، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۹) عبدالله ابن هشام، مغنی اللبیب، به کوشش مازن مبارک و محمدعلی حمدالله، قم، ۱۴۰۸ق.
(۱۰) یعیش ابن یعیش، شرح المفصل، بیروت، عالم الکتب.
(۱۱) محمدمهدی استرابادی، شرحالرضی علیالکافیة، بهکوشش یوسف حسن عمر، بنغازی، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
(۱۲) محمد اهدل، الکواکب الدریة، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
(۱۳) علی جرجانی، التعریفات، قاهره، ۱۳۰۶ق.
(۱۴) عباس حسن، النحو الوافی، قاهره، دارالمعارف.
(۱۵) عمرو سیبویه، الکتاب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۶) سیوطی، همع الهوامع، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قم، ۱۴۰۵ق.
(۱۷) محمد صبان، حاشیة علی شرح الاشمونی، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه.
(۱۸) رفعت فتحالله، «البدل و عطف البیان»، مجلة مجمع اللغة العربیة، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م، شم ۲۴.
(۱۹) زکریا فقی، نحو الزمخشری بین النظریة و التطبیق، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۲۰) محمد کیشی، الارشاد الی علم الاعراب، به کوشش عبدالله علی حسینی برکاتی و محسن سالم عمیری، مکه، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
(۲۱) محمد مبرد، المقتضب، به کوشش محمد عبدالخالق عضیمة، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدل»، ج۱۱، ص۴۶۴۲.