• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

برزخ - مبدل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


برزخ، عالمی میان دنیا و آخرت را گویند.


برزخ از ریشه «بَرَزَه» به معنای جداکننده دو چیز
[۱] راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۱۱۸، تحقیق صفوان عدنان، بیروت _ دمشق، دارالقلم _ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
و فاصل و حایل میان دو چیز از یکدیگر
[۲] فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد،کتاب العین، ج۴، ص۳۳۸، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
[۳] زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۴، ص۲۶۰، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
است. در اصطلاح کلامی و متون دینی به فاصله میان مرگ تا روز قیامت
[۴] سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ج۱، ص۳۱۶، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
و در اصطلاح فلسفی به عالمی که حد وسط عالم عقول و عالم طبیعت است، برزخ گفته می‌شود.
[۵] میرداماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، ج۱، ص۶۲، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۶] حسینی اردکانی، احمدبن‌محمد، مرآت الاکوان، ج۱، ص۵۱۹، مقدمه و تصحیح عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
امام خمینی نیز به این معنای اصطلاحی اشاره کرده است
[۷] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۴۶۰ _ ۴۶۱، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
[۸] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، ج۱، ص۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
[۹] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
). از عالم برزخ با نام‌های عالم قبر، عالم مثال، خیال منفصل، ارض حقیقت، اقلیم هشتم، مُثُل معلقه و خیال کل نیز یاد می‌کنند
[۱۰] شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۲۳۰، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۱۱] کربن، هانری، ارض ملکوت، ج۱، ص۳۴، تهران، طهوری، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
[۱۲] امام خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، ج۱، ص۳۲۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
[۱۳] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
البته عالم مثال، با مُثُل افلاطونی فرق دارد؛ زیرا مُثُل افلاطونی، همان عالم عقول عرضی و ارباب انواع هستند که فوق عالم مثال واقع شده‌اند
[۱۴] شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، ج۳، ص۴۶۹، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۱۵] غفاری، سیدمحمدخالد، فرهنگ اصطلاحات شیخ اشراق، ج۱، ص۲۴۶ _ ۲۴۷، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۱۶] شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۱۷] شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۰۷ _ ۱۰۸، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۱۸] قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۲۹۴ _ ۲۹۵، به ‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۱۹] سبزواری، ملاهادی، شرح الاسماء الحسنی، ج۱، ص۴۸۹، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
( مقاله عوالم هستی).

بحث از برزخ در تعالیم اسلامی، ریشه در آیات قرآن کریم دارد
[۲۰] یس/سوره۳۶، آیه۵۱ ۵۲.    
[۲۱] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰.    
و در برخی روایات حقایقی از آن عالم بیان شده است که در مقایسه با معنای اصطلاحی حکما، بر برزخ صعودی ( ادامه مقاله) منطبق است و از آن به عالم قبر تعبیر شده است
[۲۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
البته مراد از قبر بُعد ملکوتی آن است که برای انسان با مرگ آغاز می‌شود.
[۲۳] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۰ و ۲۱۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
[۲۴] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۴۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
[۲۵] امام خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، ج۳، ص۲۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
اعتقاد به برزخ مورد توجه مسلمانان بوده، تا آنجایی که ایمان به آن از ضروریات دین شمرده شده است
[۲۶] صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، ج۱، ص۵۸، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
[۲۷] صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، ج۱، ص۲۹۵ و ۳۳۹، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
[۲۸] مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۶ _ ۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۲۹] قاضی‌عبدالجبار همدانی، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۳، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
[۳۰] تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ج۵، ص۱۱۱، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
گرچه گروهی از معتزله و خوارج وجود عالم برزخ را نپذیرفته‌اند.
[۳۱] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۴۳۰، تصحیح هلموت ریتر، آلمان، ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.
[۳۲] قاضی‌عبدالجبار همدانی، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۳، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
[۳۳] حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ج۱، ص۴۲۴ _ ۴۲۵، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
بنابر برخی روایات، برزخ، نمونه و مثالی از قیامت است و نسبت آن با قیامت، همانند نسبت خواب با بیداری است.
[۳۴] کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۳۸ و ۲۴۳، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۳۵] طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیه، ج۱، ص۲۲۱، بیروت، نعمان، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
امام خمینی تفاوت برزخ با قیامت را در این می‌داند که در برزخ اُنس به طبیعت باقی است، با ظهور عالم غیب، توجهات و انس به عالم طبیعت قطع می‌شود و در اینجا قیامت کبری برپا می‌گردد
[۳۶] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۶۰۰ _ ۶۰۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( ادامه مقاله).
متکلمان در اثبات برزخ، به دلایلی از قرآن کریم
[۳۷] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰.    
و روایات
[۳۸] طوسی، محمدبن‌حسن، ج۱، ص۲۸، الامالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
[۳۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۴۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
استناد کرده‌اند. آنان معتقدند ارواح آدمیان پس از مرگ در آن‌جا به‌سر می‌برند.
[۴۰] مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۶ _ ۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۴۱] لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۴۹، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
برخی از حکما این امر را از طریق تجرد خیالی و نفسانی اثبات کرده‌اند.
[۴۲] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۸، ص۲۱۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.

امام خمینی عالم برزخ را از جهت براهین عقلی، آیات و روایات ثابت می‌داند. ایشان قائل است قوه خیال، نشئه برزخی است و انکار تجرد خیالی، مستلزم بطلان بقای نفوسی است که به مرتبه عقلی نرسیده‌اند
[۴۳] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
[۴۴] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
[۴۵] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۲۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
و عالم برزخ بنفسه موجود است؛ اما نسبت به موجود طبیعی که در ارتقای وجودی خود به مرتبه تجرد برزخی نرسیده است، فعلیت ندارد؛ از این‌رو ایشان برخی از روایات را که می‌گویند بهشت و جهنم به واسطه اعمال انسان ایجاد می‌شوند، بر این معنا حمل می‌کند که نعمت‌های بهشتی پیش از عمل موجود نیستند
[۴۶] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( مقاله قیامت).

از ویژگی‌های عالم برزخ، حیات شبه‌جسمانیِ آن است. در آیات قرآنی
[۴۷] نور/سوره۲۴، آیه۲۴.    
[۴۸] یس/سوره۳۶، آیه۵۱.    
[۴۹] یس/سوره۳۶، آیه۶۵.    
شواهدی وجود دارد که بدن برزخی غیر از بدن دنیایی است و هیئتی مشابه آن دارد.
[۵۰] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، ج۵، ص۱۳۰، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
[۵۱] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۲، ص۱۲۲، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
[۵۲] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۴، ص۲۳۹، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
برخی از متکلمان امامیه بر این باورند که ارواح در عالم برزخ، بدن‌هایی شبیه بدن دنیوی خود دارند
[۵۳] مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۵۴] لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، ج۱، ص۶۵۲، تحقیق زین‌العابدین قربانی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۵۵] فیض کاشانی، ملامحسن، الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام، ج۱، ص۹۰۰ _ ۹۰۲، تحقیق مهدی انصاری قمی، دار لوح المحفوظ، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
البته این عقیده از روایات متعددی
[۵۶] کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی،ج۳، ص۲۴۵، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۵۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
بر می‌خیزد که گویای آن است که روح در عالم برزخ با قالب مثالی که با آن عالم سنخیت دارد، سیر خود را ادامه می‌دهد و رنج و لذت را همانند دنیا درک می‌کند.
[۵۸] فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۸، ص۳۱۱ _ ۳۱۲، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
[۵۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

امام خمینی نیز معتقد است هر یک از نفوس انسانی با حرکت جوهری بدن مثالی متناسب با خود را در عالم مثال دارا خواهد بود و بدن‌های برزخی، از لوازم ایجادشده نفوس و به آن‌ها متکی‌اند
[۶۰] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۹۸؛ ۲۰۷ و ۴۱۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
، برخلاف اشراقیان که بدن‌های برزخی و دنیوی را از پیش مهیاشده می‌دانند که به محض رهایی نفوس از بدن دنیوی، بدن‌های برزخی به آن‌ها می‌پیوندند
[۶۱] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۳۰ _ ۳۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
[۶۲] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴ _ ۵۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( مقاله معاد). از آنجاکه بدن‌های مثالی در این عالم همان بدن‌ است و [[|جسم برزخی]] غیر از جسم دنیوی نیست و کامل‌تر و لطیف‌تر است، این جسم طبیعی است که ترقی می‌کند و وارد نشئه برزخی می‌شود
[۶۳] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۷ و ۳۸۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( مقاله جسم). یکی دیگر از ویژگی‌های حیات برزخ که از روایات برداشت می‌شود،
[۶۴] صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، ج۱، ص۳۶۵، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
اعمال و آثار مترتب بر عمل است که در برزخ عاید شخص می‌شود. درباره بهشت و جهنم برزخیِ مؤمنان و کافران، در کتاب‌های روایی، روایات بسیاری نقل شده است.
[۶۵] کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۲۷ _ ۲۳۵، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
امام خمینی با تأیید این مطلب، منشأ آن را ظهور ملکوت اخلاق ذمیمه در برزخ و قیامت معرفی می‌کند
[۶۶] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۵۹تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
.
برخی متکلمان بر این عقیده‌اند که دوزخ و عذاب در برزخ، مربوط به ادراکات و صورت‌هایی در نفس است که از باطن نفس، به واسطه ملکاتی که پیدا کرده، نشئت می‌گیرد و فرد با همین صورت‌های ناهنجار، در آخرت عذاب می‌شود.
[۶۷] غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۶، ص۷۲ _ ۷۷، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
امام خمینی این نظر را نمی‌پذیرد و معتقد است عذاب برزخی با همان صورت‌های خارجی اخروی که نفس ایجاد می‌کند، واقع می‌شود و نفس با ترک عالم طبیعت، ترقی می‌کند و قوی‌تر می‌شود و انشای نفس که در عالم طبیعت به شکل صورت‌های ذهنی بوده، در آخرت ظهور خارجی می‌یابد.
[۶۸] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۵۱ _ ۲۵۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
ایشان در بیان توقف افراد در عالم برزخ بر این باور است که برزخ همان بقای اُنس به طبیعت است. وقتی این انس تمام شد و توجهات به دار طبیعت قطع گردید، در این صورت تمام‌شدن اُنس همان قیامت کبری است؛ پس برزخ هر کس با برزخ دیگر افراد متفاوت است؛ هرچند منافاتی با این ندارد که همه در قیامت جمع شوند؛ زیرا در عالم آخرت، مکان و زمان و غیبت نیست تا بُعد و موجباتِ عدمِ حضور حاصل شود، بلکه همه جمع‌اند و آن‌جا فوق مکان و زمان است
[۶۹] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۶۰۰ _ ۶۰۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
بر این اساس میزان در طولانی‌شدن مدت برزخ برای اشخاص، تعلقات آنان به دنیاست و این تعلقات هرچه کمتر باشد، توقف انسان در برزخ کمتر و قبر او روشن‌تر و وسیع‌تر می‌شود
[۷۰] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۱۲۳ _ ۱۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
[۷۱] امام خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، ج۱، ص۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
.

حکما عالم مثال و برزخ را به دو قسم نزولی و صعودی تقسیم می‌کنند. برزخ نزولی در قوس نزول عالم و پیش از مرتبه طبیعت است که فیض از عالم عقل آغاز می‌شود و به عالم مثال و بعد به عالم طبیعت می‌رسد. برزخ نزولی عالمی مستقل و قائم به ذات است.
[۷۲] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج۱، ص۳۰۴، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
[۷۳] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۳۲۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
[۷۴] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۳۶۰ _ ۳۶۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
این عالم، منشأ موجودات عالم شهادت و محل گرفتن عهد و میثاق ربوبیت است که از آن در اصطلاح شرع به عالم ذر و گاهی به عالم ملائکه یاد می‌شود.
[۷۵] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۵۶ و ۵۱۹، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

هنگامی که موجودات عالم طبیعت با حرکت جوهری، سیر کمالی را به سوی عالم عقل طی می‌کنند، برزخ صعودی آغاز می‌شود. این عالم، واسطه میان عالم طبیعت و عالم عقل است و صورت‌های اعمال و نتیجه کارهای انسان در این عالم است.
[۷۶] ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۷۸، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
[۷۷] قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
[۷۸] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۲۲۷، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
اهل معرفت برزخ نزولی را غیب امکانی و برزخ صعودی را غیب محالی می‌نامند
[۷۹] ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۷۸، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
زیرا در برزخ نزولی، امکان تحقق حقایق برزخی در عالم ماده وجود دارد؛ البته به معنای تجلی مادیِ آنچه در برزخ یا مثال منفصل تحقق دارد، نه این‌که با همان ویژگی‌های برزخی در عالم ماده تحقق یابد، برخلاف برزخ صعودی که در آن امکان بازگشت حقایق مثالی به عالم دنیا نیست؛ به همین جهت شهود حقایق در برزخ صعودی، سخت‌تر از برزخ نزولی است و شهود بسیاری از عرفا، از حقایق برزخ نزولی است که در عالم ماده جلوه کرده است؛ امّا ‌اندکی از ایشان حقایق برزخ صعودی را شهود می‌کنند.
[۸۰] قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۱۰۲، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
[۸۱] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۴۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
[۸۲] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ج۱، ص۳۶۳، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.

عالم مثال در تقسیمی دیگر به دو قسم «منفصل» که منطبق بر همان برزخ نزولی و صعودی است
[۸۳] ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۳۱۱ _ ۳۱۲، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
[۸۴] غفاری، سیدمحمدخالد، فرهنگ اصطلاحات شیخ اشراق، ج۱، ص۲۳۹ _ ۲۴۷، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
و «متصل» که همان عالم خیال در نفس انسانی و منشأ رؤیا در انسان است، تقسیم می‌شود.
[۸۵] شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، ج۳، ص۴۵۶، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
امام خمینی نیز با توجه به دو قوس نزول و صعود،
[۸۶] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۱۷ _ ۴۱۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
عالم مثال را به دو قسم منفصل و متصل تقسیم می‌کند و خیال منفصل را همان عالم برزخ بین عالم عقل و عالم ماده می‌داند.
[۸۷] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۹۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
ایشان همانند ملاصدرا
[۸۸] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
معتقد است نفس انسانی در عالم طبیعت نیز دارای سه نشئه طبیعی، برزخی و عقلی است و حدوث نفس از نشئه طبیعی آغاز می‌شود ( مقاله نفس) و با ظهور قوه لامسه ادامه می‌یابد
[۸۹] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۸۷، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
و سپس با حرکت جوهری، به سیر خود ادامه می‌دهد. سرانجام طبیعت را رها کرده و نشئه برزخی آن کامل می‌شود
[۹۰] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۰۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
؛ اگرچه بنابر نظر ایشان، عالم مثال برای موجودی که هنوز مرتبه خیالی پیدا نکرده، موجود نیست؛ بلکه به واسطه حرکت جوهری این مرتبه برای او حادث می‌شود.
[۹۱] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
در این حرکت، بسیاری از افراد در حد برزخیت باقی می‌مانند و افراد کمی به مرتبه تجرد عقلی می‌رسند و می‌توانند قوس صعود را کامل کنند
[۹۲] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۹۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
امام خمینی تأکید می‌کند در قوس صعود رسیدن به عالم عقول، به معنای ازدست‌دادن بدن برزخی نیست، بلکه افرادی که به این مرتبه می‌رسند، بدن برزخی و قوای آن را حفظ می‌کنند و از خوردن، نوشیدن، تکلّم و مانند آن‌ها بهره‌مند می‌شوند
[۹۳] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۱۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( مقاله عوالم هستی).

ازجمله مباحث مهم فلسفه، مسئله اثبات عالم مثال، به‌خصوص عالم مثال نزولی و اثبات تجرد خیالی نفس برای انسان و دیگر حیوانات است. در میان حکمای اسلامی، میرداماد و لاهیجی، وجود این عالم را منکر شده‌اند
[۹۴] میرداماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، ج۱، ص۶۲ _ ۶۷، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
[۹۵] لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۰۱ _ ۶۰۵، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
[۹۶] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۳۸۲ _ ۳۸۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
و بر این باورند نخست ثبوت صورت‌های مقداری قائم به‌ذات، در عالم مثال بدون دلیل و برهان است و دوم ثابت شده که هرچه قابل قسمت باشد نیاز به وجود ماده دارد؛ از این‌رو صورت‌های مقداری بدون ماده در آن عالم محال می‌باشد.
[۹۷] لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۰۳ _ ۶۰۴، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
شیخ اشراق ضمن اذعان به وجود عالم مثال نزولی، با مطرح‌کردن ادله‌ای کوشیده است وجود آن را با قاعده امکان اشرف به اثبات برساند.
[۹۸] شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۴۳۴، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۹۹] شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۴۵، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
[۱۰۰] قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۳۲۷، به ‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
ملاصدرا نیز براهین چندی برای اثبات آن اقامه کرده است
[۱۰۱] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، ج۱، ص۲۳۷ _ ۲۳۸، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
[۱۰۲] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۸، ص۱۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
[۱۰۳] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
. امام خمینی نیز به دنبال شیخ اشراق و ملاصدرا، از طریق قاعده امکان اشرف، به اثبات این عالم پرداخته است؛ به این بیان که معلول مادون‌ به‌طور مستقیم از علت عالی صادر نمی‌شود، بلکه فیض از عالم مثال که در قوس نزول میان دو عالم مجردات و مادی قرار دارد، عبور می‌کند و به انسان می‌رسد
[۱۰۴] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۲۵ _ ۳۲۸ و ۴۱۷، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
( مقاله امکان اشرف، قاعده).

تکامل برزخی از مسائل مهم فلسفی کلامی و عرفانی است که در آیات قرآن کریم
[۱۰۵] آل عمران/سوره۳، آیه۱۶۹.    
[۱۰۶] محمد/سوره۴۷، آیه۴-۵.    
[۱۰۷] طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۲۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
و روایات
[۱۰۸] کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، ج۲، ص۶۰۶، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۱۰۹] قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، ج۴، ص۳۰۶، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
به آن توجه شده است. به اعتقاد حکما حرکت به معنای تغییر و خروج از قوه به فعل تنها در عالم ماده تصویرپذیر است؛ اما در مجردات قابلیت حرکت وجود ندارد
[۱۱۰] ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، المبدأ و المعاد، به ‌اهتمام عبدالله نورانی، ج۱، ص۸۳، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
[۱۱۱] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، ج۴، ص۲۴۴ _ ۲۴۶، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ _ ۱۳۷۹ش.
(مقاله حرکت)؛ از این جهت این محذور قابل طرح است که حرکت مشروط به ماده و حالت بالقوه است و بدون آن حرکت معنا ندارد و به تبع آن تکاملی نیز در برزخ وجود نخواهد داشت.
[۱۱۲] حسن‌زاده آملی، حسن، تعلیقات آغاز و انجام، تألیف خواجه‌نصیرالدین طوسی، ج۱، ص۱۶۱ _ ۱۶۸، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.
بنابر نظر ملاصدرا منظور از تکامل همان ترقی شیء از مراتب پایین به مراتب بالا به سوی حق‌تعالی است. او بر این باور است که تکامل برزخی به سبب معرفت و نورانی‌کردن باطن است
[۱۱۳] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۶ _ ۱۹۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
؛ پس برزخ دار حیات و وجودش، وجود ادراکی است.
[۱۱۴] ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، ج۱، ص۱۷۸ _ ۱۷۹، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ش.

امام خمینی نیز در تبیین تکامل برزخی موجودات را به دو قسم ثابت (مجرد) و متغیر تقسیم کرده و قائل است ثابت‌بودن ذات حق‌تعالی موافق مشرب عرفانی است که هیچ تغییر و حرکتی در ذات کبریایی او راه ندارد؛ همچنین موجودات امکانی از آن جهت که منتسب به اویند، همین شرایط را دارند؛ اما از جهت امکان و حقیقت ذات و هویت‌شان متغیر و بلکه ماهیت‌شان قابل تبدیل است و حقیقت‌شان از نیستی به سوی هستی پیوسته در حال تبدیل و تغییر است
[۱۱۵] امام خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ج۱، ص۱۳۷ _ ۱۳۸، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
. ایشان عالم کون و فساد و ماده و دنیا را دار تغییر و تصرم می‌داند
[۱۱۶] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۵۱، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
؛ به ‌گونه‌ای که تمام موجودات در حال تغییر و دگرگونی‌اند، بلکه حیات امکانی ملازم با حرکت آنهاست
[۱۱۷] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۰۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
و این حرکت، تجدد و تبدل، مختص عالم ماده است
[۱۱۸] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۰۴، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
[۱۱۹] امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۵۲۸، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
. ایشان ترقی و تکامل را در عالم برزخ غیر از ترقی و تکامل در عالم طبیعت و تکامل در برزخ را به معنای زیادت درجات می‌داند
[۱۲۰] امام خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ج۱، ص۱۷۰، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
؛ از این‌رو افرادی که به تجرد عقلی کامل نمی‌رسند و از دنیا می‌روند، در عالم برزخ با حرکت جوهری برزخی تکامل خود را ادامه می‌دهند.
[۱۲۱] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۱ _ ۷۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
در این دیدگاه اگرچه در عالم برزخ ماده و جسم به مفهوم عنصری و طبیعی وجود ندارد، اما اصل جسمیت در عالم برزخ وجود دارد
[۱۲۲] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۰۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
به این معنا که جسم طبیعی بر اثر حرکت جوهری به‌تدریج به جسم لطیف برزخی تبدیل می‌شود و این جسم در برزخ، ظل نفس است و به عنوان بستر و زمینه‌ساز تکامل برزخی نقش ایفا می‌کند.
[۱۲۳] امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴۱ _ ۵۴۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.


(۱) قرآن کریم.
(۲) آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
(۳) آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
(۴) ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، المبدأ و المعاد، به ‌اهتمام عبدالله نورانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
(۵) ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
(۶) اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، آلمان، ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.
(۷) امام خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
(۸) امام خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
(۹) امام خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
(۱۰) امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
(۱۱) امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
(۱۲) امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
(۱۳) امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
(۱۴) امام خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
(۱۵) تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
(۱۶) حسن‌زاده آملی، حسن، تعلیقات آغاز و انجام، تألیف خواجه‌نصیرالدین طوسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.
(۱۷) حسینی اردکانی، احمدبن‌محمد، مرآت الاکوان، مقدمه و تصحیح عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
(۱۸) حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
(۱۹) راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت _ دمشق، دارالقلم _ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
(۲۰) زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
(۲۱) سبزواری، ملاهادی، شرح الاسماء الحسنی، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
(۲۲) سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ _ ۱۳۷۹ش.
(۲۳) سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
(۲۴) شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
(۲۵) شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
(۲۶) صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
(۲۷) صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
(۲۸) طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیه، بیروت، نعمان، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
(۲۹) طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
(۳۰) طوسی، محمدبن‌حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
(۳۱) غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
(۳۲) غفاری، سیدمحمدخالد، فرهنگ اصطلاحات شیخ اشراق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
(۳۳) فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
(۳۴) فیض کاشانی، ملامحسن، الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام، تحقیق مهدی انصاری قمی، دار لوح المحفوظ، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
(۳۵) فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
(۳۶) قاضی‌عبدالجبار همدانی، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
(۳۷) قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، به ‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
(۳۸) قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
(۳۹) قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
(۴۰) کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
(۴۱) کربن، هانری، ارض ملکوت، تهران، طهوری، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
(۴۲) لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
(۴۳) مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
(۴۴) مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
(۴۵) مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
(۴۶) ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ش.
(۴۷) ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
(۴۸) ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
(۴۹) ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
(۵۰) ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
(۵۱) میرداماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
باقر صاحبی

۱. ↑ راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۱۱۸، تحقیق صفوان عدنان، بیروت _ دمشق، دارالقلم _ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
۲. ↑ فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد،کتاب العین، ج۴، ص۳۳۸، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
۳. ↑ زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۴، ص۲۶۰، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
۴. ↑ سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ج۱، ص۳۱۶، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
۵. ↑ میرداماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، ج۱، ص۶۲، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۶. ↑ حسینی اردکانی، احمدبن‌محمد، مرآت الاکوان، ج۱، ص۵۱۹، مقدمه و تصحیح عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۷. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۴۶۰ _ ۴۶۱، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
۸. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، ج۱، ص۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
۹. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۰. ↑ شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۲۳۰، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
۱۱. ↑ کربن، هانری، ارض ملکوت، ج۱، ص۳۴، تهران، طهوری، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
۱۲. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، ج۱، ص۳۲۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
۱۳. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۴. ↑ شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، ج۳، ص۴۶۹، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۵. ↑ غفاری، سیدمحمدخالد، فرهنگ اصطلاحات شیخ اشراق، ج۱، ص۲۴۶ _ ۲۴۷، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۱۶. ↑ شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
۱۷. ↑ شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۰۷ _ ۱۰۸، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
۱۸. ↑ قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۲۹۴ _ ۲۹۵، به ‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۹. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح الاسماء الحسنی، ج۱، ص۴۸۹، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
۲۰. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۵۱ ۵۲.    
۲۱. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰.    
۲۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
۲۳. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۰ و ۲۱۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۲۴. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۴۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۲۵. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، ج۳، ص۲۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
۲۶. ↑ صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، ج۱، ص۵۸، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
۲۷. ↑ صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، ج۱، ص۲۹۵ و ۳۳۹، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
۲۸. ↑ مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۶ _ ۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
۲۹. ↑ قاضی‌عبدالجبار همدانی، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۳، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۳۰. ↑ تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، ج۵، ص۱۱۱، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
۳۱. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۴۳۰، تصحیح هلموت ریتر، آلمان، ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.
۳۲. ↑ قاضی‌عبدالجبار همدانی، ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۳، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۳۳. ↑ حلی، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ج۱، ص۴۲۴ _ ۴۲۵، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
۳۴. ↑ کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۳۸ و ۲۴۳، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۳۵. ↑ طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیه، ج۱، ص۲۲۱، بیروت، نعمان، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
۳۶. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۶۰۰ _ ۶۰۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۳۷. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰.    
۳۸. ↑ طوسی، محمدبن‌حسن، ج۱، ص۲۸، الامالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
۳۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۴۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
۴۰. ↑ مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۶ _ ۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
۴۱. ↑ لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۴۹، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۴۲. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۸، ص۲۱۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۴۳. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۴۴. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۴۵. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۲۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۴۶. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۴۷. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۲۴.    
۴۸. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۵۱.    
۴۹. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۶۵.    
۵۰. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، ج۵، ص۱۳۰، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
۵۱. ↑ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۲، ص۱۲۲، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
۵۲. ↑ مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۴، ص۲۳۹، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
۵۳. ↑ مفید، محمدبن‌محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ج۱، ص۷۷، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
۵۴. ↑ لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، ج۱، ص۶۵۲، تحقیق زین‌العابدین قربانی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۵۵. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام، ج۱، ص۹۰۰ _ ۹۰۲، تحقیق مهدی انصاری قمی، دار لوح المحفوظ، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
۵۶. ↑ کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی،ج۳، ص۲۴۵، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۵۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
۵۸. ↑ فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۸، ص۳۱۱ _ ۳۱۲، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
۵۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ج۶، ص۲۱۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
۶۰. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۹۸؛ ۲۰۷ و ۴۱۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۶۱. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۳۰ _ ۳۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۶۲. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴ _ ۵۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۶۳. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۳۷ و ۳۸۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۶۴. ↑ صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، ج۱، ص۳۶۵، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
۶۵. ↑ کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۲۷ _ ۲۳۵، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۶۶. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۵۹تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
۶۷. ↑ غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، ج۱۶، ص۷۲ _ ۷۷، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
۶۸. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۵۱ _ ۲۵۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۶۹. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۶۰۰ _ ۶۰۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۷۰. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۱۲۳ _ ۱۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
۷۱. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، ج۱، ص۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
۷۲. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج۱، ص۳۰۴، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۷۳. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۳۲۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۷۴. ↑ آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۳۶۰ _ ۳۶۴، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
۷۵. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۵۶ و ۵۱۹، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۷۶. ↑ ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۷۸، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
۷۷. ↑ قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۷۸. ↑ آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۲۲۷، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
۷۹. ↑ ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۷۸، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
۸۰. ↑ قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۱۰۲، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۸۱. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۴۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۸۲. ↑ آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ج۱، ص۳۶۳، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
۸۳. ↑ ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۳۱۱ _ ۳۱۲، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
۸۴. ↑ غفاری، سیدمحمدخالد، فرهنگ اصطلاحات شیخ اشراق، ج۱، ص۲۳۹ _ ۲۴۷، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۸۵. ↑ شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، ج۳، ص۴۵۶، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۸۶. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۱۷ _ ۴۱۸، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۸۷. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۹۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۸۸. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۷۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۸۹. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۸۷، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۹۰. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۰۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۹۱. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۱۹ _ ۵۲۰، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۹۲. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۹۵، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۹۳. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۱۱، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۹۴. ↑ میرداماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، ج۱، ص۶۲ _ ۶۷، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
۹۵. ↑ لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۰۱ _ ۶۰۵، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۹۶. ↑ آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر، ج۱، ص۳۸۲ _ ۳۸۵، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
۹۷. ↑ لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، ج۱، ص۶۰۳ _ ۶۰۴، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۹۸. ↑ شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۱، ص۴۳۴، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
۹۹. ↑ شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، ص۱۴۵، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
۱۰۰. ↑ قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، ج۱، ص۳۲۷، به ‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
۱۰۱. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، ج۱، ص۲۳۷ _ ۲۳۸، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
۱۰۲. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۸، ص۱۷۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۱۰۳. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۱۰۴. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۲۵ _ ۳۲۸ و ۴۱۷، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۰۵. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۶۹.    
۱۰۶. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۴-۵.    
۱۰۷. ↑ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۲۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
۱۰۸. ↑ کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، ج۲، ص۶۰۶، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۱۰۹. ↑ قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، ج۴، ص۳۰۶، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
۱۱۰. ↑ ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، المبدأ و المعاد، به ‌اهتمام عبدالله نورانی، ج۱، ص۸۳، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
۱۱۱. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، ج۴، ص۲۴۴ _ ۲۴۶، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ _ ۱۳۷۹ش.
۱۱۲. ↑ حسن‌زاده آملی، حسن، تعلیقات آغاز و انجام، تألیف خواجه‌نصیرالدین طوسی، ج۱، ص۱۶۱ _ ۱۶۸، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.
۱۱۳. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج۹، ص۱۹۶ _ ۱۹۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
۱۱۴. ↑ ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، ج۱، ص۱۷۸ _ ۱۷۹، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ش.
۱۱۵. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ج۱، ص۱۳۷ _ ۱۳۸، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
۱۱۶. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۵۱، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
۱۱۷. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۳۰۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۱۸. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۰۴، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
۱۱۹. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، ج۱، ص۵۲۸، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
۱۲۰. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ج۱، ص۱۷۰، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
۱۲۱. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۱ _ ۷۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۲۲. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۰۶، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
۱۲۳. ↑ امام خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۵۴۱ _ ۵۴۲، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.




رده‌های این صفحه : اصطلاحات فلسفه | اصطلاحات قرآنی | اصطلاحات کلامی | برزخ | معاد
جعبه ابزار