• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بشر بن ابی‌خازم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بِشربن اَبی خازِم، شاعر بزرگ قبیله بنی اسد در پایان دوره جاهلی (ح ۵۲۵ـ۵۹۵ میلادی)بود.


نام پدرش به نقل ابن شجری
[۱] ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۱۹، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
«عَمرو» است. از اوایل زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست.

در منابع از همراهی او با عُبیدبن اَبرَص (مقتول در ۶۰۶ میلادی) و نابغه ذُبیانی، شاعر بزرگ عرب (متوفی ۱۸ پیش از هجرت) و دیدارشان با حاتم طایی و مدیحه سرایی هر کدام از ایشان درباره بخشندگی حاتم، و سفرشان به حیره و ملاقاتشان با نُعمان بن منذر ماءالسَّماء، پادشاه لَخْمی، سخن گفته شده است
[۲] زبیربن بکّار، الاخبارالموفقیات، ج۱، ص۴۱۳، چاپ سامی مکی العانی، بغداد ۱۹۷۲.
[۳] علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، ج۱۷، ص۳۶۶ـ ۳۶۷، بیروت (بی تا).
[۴] اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب ذیل الامالی والنّوادر، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵] عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الارب و لب لباب لسان العرب، ج۳، ص۱۲۸، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
در برخی از منابع
[۶] حسن بن عبدالله عسکری، کتاب جمهرة الامثال، ج۱، ص۳۳۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۴/۱۹۶۴)، چاپ افست بیروت (بی تا).
نیز ابیاتی از بشر در بحر رجز، همراه با گفتاری کوتاه از وی در ستایش حاتم، وجود دارد که آن‌ها را در دیوانش نمی‌یابیم.

بشر در مدح شاهی به نام عمروبن اُمِّ اِیاس، دو قصیده سروده که در دیوانش موجود است، اما شناسایی هویّت ممدوح او کار دشواری است.

یکی از شخصیت‌هایی که در کتاب‌های تاریخ و ادب از او یاد شده
[۷] محمدبن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة والادب، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
[۸] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۶۲۶، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
[۹] محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و در دیوان بشر نیز دوازده قصیده درباره او وجود دارد، اَوس بن حارِثه ، از تیره جَدْیَلة قبیله طی است که مبرّد
[۱۰] محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
او را از همتایان حاتم طایی شمرده که با هم نزد عمروبن منذر، معروف به عمرو بن هند، رفته‌اند و بشر نیز در آن‌جا حضور داشته است. منذر، جامه ای فاخر بر اَوس پوشانید و برخی از تیره‌های قبیله اش بر او رشک بردند و از حُطیئه، یا از شاعری دیگر خواستند که در برابر گرفتن سیصد شتر، اَوس را هجو کند، اما او نپذیرفت و بشر داوطلبانه این کار را کرد و شترها را هم تحویل گرفت. اَوس نیز شترها را غارت کرد و به تعقیب بشر برخاست
[۱۱] ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
[۱۲] مظفّربن فضل علوی، نضرة الاغریض فی نصرة القریض، ص ۳۴۹،چاپ نهی عارف حسن، دمشق ۱۹۷۶
اقدام بشر به هجو اَوس، یکی از جنگ‌های قبایل عرب، معروف به « یوم الدهناء » را نیز به وجود آورد.
[۱۳] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۶۲۶، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
[۱۴] محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

در جنگ بنی اسد و طی، قبیله نَبهان بشر را به اسارت گرفتند و برای این‌که اَوس بن حارثه او را نکشد، پنهانش کردند،
[۱۵] ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
اما سرانجام اَوس خبر یافت و با دادن دویست شتر به آنان، او را گرفت تا در آتش بسوزاند ولی به شفاعت مادر خود، او را آزاد کرد و با احترام به قبیله اش فرستاد، و بشر از آن پس مدایحی در وصف اَوس سرود.
[۱۶] ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.


از شرکت بشر در جنگ فِجار دوم در کنار قبیله قریش که منابع کهن بدان تصریح کرده اند،
[۱۷] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۰۳، چاپ محمدحمیدالله، قاهره ۱۹۵۹.
[۱۸] عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
در می‌یابیم که او تا حدود ۵۹۰ میلادی (تاریخ وقوع این جنگ) زنده، و با رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم که در بیست سالگی، (سال بیستم عام الفیل) در این جنگ شرکت کردند، معاصر بوده است
[۱۹] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۰۳، چاپ محمدحمیدالله، قاهره ۱۹۵۹.
[۲۰] عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
، و البته به نظر نمی‌رسد که تا مدتی طولانی بعد از ۵۹۰ میلادی نیز زنده مانده باشد، به طوری که بتوان، چنانکه بلاشر مدّعی شده است،
[۲۱] رژی بلاشر، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۹۴، ترجمة ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۸۴.
او را از معمّرین دانست.
بشر در این جنگ با دسته ای از سواران بنی اسد بر تیره‌های وائله، مازِن و سَلول از بنی صَعْصَعَة بن معاویه حمله کرد تا این‌که در مکانی به نام رَدْه، از بلاد قیس در راه یمن ، جوانی به نام عَبس بن حِذار
[۲۲] الحیوان، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
از بنی وائل، به قلب بشر تیر زد و او را کشت
[۲۳] حسن بن بشر آمدی، المؤتلف والمختلف: فی أسماءالشعراء و کناهم و ألقابهم و أنسابهم و بعض شعرهم، ج۱، ص۲۲۲، چاپ ف کرنکو، قاهره ۱۳۵۴.
[۲۴] یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناندووستنفلد،ذیل «ترج»، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
احتمالاً سال مرگ بشر اندکی پیش از واقعه یوم الرقم ، یا حتی اندکی پیش از ۶۰۰ میلادی بوده و، بنابراین، قطعی است که بشر بعثت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم را درنیافته است.
[۲۵] عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
[۲۶] شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۷۵، العصرالجاهلی، قاهره ۱۹۶۰.
[۲۷] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۲، ص۱۸۲، ج ۲، جزء۲، نقلة الی العربیة محمد فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.


چون دیوان بشر، نشان دهنده افتخارات قبیله بنی اسد بوده است، یکایک افراد این قبیله را می‌توان «راویه» شعر بشر دانست؛ از بیتی در دیوان فرزدق
[۲۸] همام بن غالب فرزدق، دیوان، ج۱، ص۷۲۱، بیروت ۱۹۶۰.
چنین بر می‌آید که وی دیوان بشر را در اختیار داشته است.

راوی موثق مکتب کوفه ، مُفضَّل ضَبّی (متوفی ۱۶۸ یا۱۷۸ ق)، نیز شعر بشر را نقل کرده است.
[۲۹] مفضّل ضبّی، المفضّلیّات، ج۱، ص۳۲۹ـ ۳۴۸، چاپ احمدمحمد شاکر و عبدالسلام محمدهارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۶۱/۱۹۴۲).
ابوعُبَیده مَعمَربن مُثنّی (۱۱۰ـ۲۰۹)، ادیب و نحوی و لغوی عرب، بر دیوان بشر شرحی نوشته بوده که بغدادی (متوفی ۱۰۹۳) نسخه آن را در اختیار داشته است.
[۳۰] عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الارب و لب لباب لسان العرب، ج۲، ص۲۶۲، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
در منابع دیگر نیز از این شرح نقل شده که پیداست، مؤلفان آن را در اختیار داشته اند.
[۳۱] ابن انباری، کتاب الاضداد، ج۱، ص۸۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
همچنین اصمعی (متوفی ۲۱۶) بر دیوان بشر، شرحی نوشته است که ابن ندیم
[۳۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۸، بیروت (بی تا).
از آن نام برده است.
در سده سوم هجری هم دو تن از ادیبان بزرگ اسلامی، ابن السِکیّت (متوفی ۲۴۳یا۲۴۶) و ابوسعید سُکّری (متوفی ۲۷۵)، شعرهای بشر را نقل یا شرح کرده اند.
[۳۳] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۸، بیروت (بی تا).
عباراتی دالّ بر این موضوع در ابتدای برخی از قطعه‌ها و قصیده‌های دیوان بشر دیده می‌شود.

شعر بشر به دلیل اهمیتی که داشته، در مکتب کوفه و بصره راویان و شارحان ویژه یافته، و به همت ابو علی قالی (متوفی ۳۵۶)، به اندلس (اسپانیای اسلامی) نیز رفته است و حتی سه بیت از شعر او، که اکنون در دیوانش نیست، در آثار بزرگان ادب اندلس دیده می‌شود.
[۳۴] اسماعیل بن قاسم قالی، البارع فی اللغة، ج۱، ص۵۲۴، چاپ هاشم طعان، بیروت ۱۹۷۵.
[۳۵] سعیدبن محمد معافری سرقسطی، کتاب الافعال، ج۳، ص۴۱۸، چاپ حسین محمد محمدشرف و محمدمهدی علاّ م، قاهره ۱۹۷۵ـ ۱۹۷۸.


در ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۱ دکتر عزّة حسن دیوان بشر را در دمشق از سوی وزارة الثقافه چاپ، و سپس در ۱۳۵۲ ش /۱۹۷۳ با افزوده‌هایی تجدید چاپ کرده است.
[۳۶] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۲، ص۱۸۴، ج ۲، جزء۲، نقلة الی العربیة محمد فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷] عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۳۸] عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
نسخه‌ای خطی نیز از دیوان بشر را حمد الجاسر شناسایی کرده که در چاپ‌های نامبرده، از آن استفاده نشده است.
[۳۹] عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.


(۱) حسن بن بشر آمدی، المؤتلف والمختلف: فی أسماءالشعراء و کناهم و ألقابهم و أنسابهم و بعض شعرهم، چاپ ف کرنکو، قاهره ۱۳۵۴.
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۳) ابن انباری، کتاب الاضداد، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴) ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
(۵) ابن ندیم، الفهرست، بیروت (بی تا).
(۶) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، بیروت (بی تا).
(۷) عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الارب و لب لباب لسان العرب، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
(۸) احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمدحمیدالله، قاهره ۱۹۵۹.
(۹) رژی بلاشر، تاریخ الادب العربی، ترجمه ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۸۴.
(۱۰) عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
(۱۱) محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۲) زبیربن بکّار، الاخبارالموفقیات، چاپ سامی مکی العانی، بغداد ۱۹۷۲.
(۱۳) سعیدبن محمد معافری سرقسطی، کتاب الافعال، چاپ حسین محمد محمدشرف و محمدمهدی علاّ م، قاهره ۱۹۷۵ـ ۱۹۷۸.
(۱۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۲، جزء۲، نقلة الی العربیة محمد فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۵) شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، العصرالجاهلی، قاهره ۱۹۶۰.
(۱۶) حسن بن عبدالله عسکری، کتاب جمهرة الامثال، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۴/۱۹۶۴)، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۱۷) مظفّربن فضل علوی، نضرة الاغریض فی نصرة القریض، چاپ نهی عارف حسن، دمشق ۱۹۷۶.
(۱۸) همام بن غالب فرزدق، دیوان، بیروت ۱۹۶۰.
(۱۹) عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
(۲۰) اسماعیل بن قاسم قالی، البارع فی اللغة، چاپ هاشم طعان، بیروت ۱۹۷۵.
(۲۱) اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب ذیل الامالی والنّوادر، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۲) محمدبن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة والادب، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
(۲۳) مفضّل ضبّی، المفضّلیّات، چاپ احمدمحمد شاکر و عبدالسلام محمدهارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۶۱/۱۹۴۲).
(۲۴) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناندووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.

۱. ↑ ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۱۹، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
۲. ↑ زبیربن بکّار، الاخبارالموفقیات، ج۱، ص۴۱۳، چاپ سامی مکی العانی، بغداد ۱۹۷۲.
۳. ↑ علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، ج۱۷، ص۳۶۶ـ ۳۶۷، بیروت (بی تا).
۴. ↑ اسماعیل بن قاسم قالی، کتاب ذیل الامالی والنّوادر، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵. ↑ عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الارب و لب لباب لسان العرب، ج۳، ص۱۲۸، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
۶. ↑ حسن بن عبدالله عسکری، کتاب جمهرة الامثال، ج۱، ص۳۳۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۴/۱۹۶۴)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۷. ↑ محمدبن یزید مبرّد، الکامل فی اللغة والادب، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
۸. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۶۲۶، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
۹. ↑ محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۰. ↑ محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۱. ↑ ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
۱۲. ↑ مظفّربن فضل علوی، نضرة الاغریض فی نصرة القریض، ص ۳۴۹،چاپ نهی عارف حسن، دمشق ۱۹۷۶
۱۳. ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۶۲۶، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
۱۴. ↑ محمداحمد جادالمولی، ایام العرب فی الجاهلیة، ج۱، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۵. ↑ ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
۱۶. ↑ ابن شجری، مختارات شعراءالعرب، ج۲، ص۲۴، چاپ محمودحسن زناتی، قاهره ۱۹۲۶.
۱۷. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۰۳، چاپ محمدحمیدالله، قاهره ۱۹۵۹.
۱۸. ↑ عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
۱۹. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۰۳، چاپ محمدحمیدالله، قاهره ۱۹۵۹.
۲۰. ↑ عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
۲۱. ↑ رژی بلاشر، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۹۴، ترجمة ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۸۴.
۲۲. ↑ الحیوان، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
۲۳. ↑ حسن بن بشر آمدی، المؤتلف والمختلف: فی أسماءالشعراء و کناهم و ألقابهم و أنسابهم و بعض شعرهم، ج۱، ص۲۲۲، چاپ ف کرنکو، قاهره ۱۳۵۴.
۲۴. ↑ یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناندووستنفلد،ذیل «ترج»، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۲۵. ↑ عمروبن بحر جاحظ، الحیوان، ج۶، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ عبدالسلام هارون، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۹.
۲۶. ↑ شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۲۷۵، العصرالجاهلی، قاهره ۱۹۶۰.
۲۷. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۲، ص۱۸۲، ج ۲، جزء۲، نقلة الی العربیة محمد فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۸. ↑ همام بن غالب فرزدق، دیوان، ج۱، ص۷۲۱، بیروت ۱۹۶۰.
۲۹. ↑ مفضّل ضبّی، المفضّلیّات، ج۱، ص۳۲۹ـ ۳۴۸، چاپ احمدمحمد شاکر و عبدالسلام محمدهارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۶۱/۱۹۴۲).
۳۰. ↑ عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الارب و لب لباب لسان العرب، ج۲، ص۲۶۲، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
۳۱. ↑ ابن انباری، کتاب الاضداد، ج۱، ص۸۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳۲. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۸، بیروت (بی تا).
۳۳. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۵۸، بیروت (بی تا).
۳۴. ↑ اسماعیل بن قاسم قالی، البارع فی اللغة، ج۱، ص۵۲۴، چاپ هاشم طعان، بیروت ۱۹۷۵.
۳۵. ↑ سعیدبن محمد معافری سرقسطی، کتاب الافعال، ج۳، ص۴۱۸، چاپ حسین محمد محمدشرف و محمدمهدی علاّ م، قاهره ۱۹۷۵ـ ۱۹۷۸.
۳۶. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۲، ص۱۸۴، ج ۲، جزء۲، نقلة الی العربیة محمد فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۷. ↑ عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۳۸. ↑ عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۳۹. ↑ عادل فریجات، بشربن ابی خازم الاسدی حیاته و شعره، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بشر بن ابی خازم»، شماره۱۳۸۱.    



جعبه ابزار