بندرآباد خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُنْدَرْآباد، مجموعه بناهای تاريخى در ۸ كيلومتری يزد، شامل خانقاه، مسجد و حسينيه می‌باشد.
ساخت اين مجموعه در زمان شيخ تقى‌الدين دادامحمد، عارف سده ق/۳م آغاز شد و پس از مرگ او ۰۰ق/ ۳۰۱م ادامه يافت. (كاتب، ص۶۱_۶۲؛ جعفری، ص۱۳؛ مستوفى، ص۶۷_۶۸؛ مجدزاده، ص۸) بناهای اين مجموعه تماماً از خشت ساخته شده، و امروزه دسترسى به آن از ورودی واقع در جبهه شمالى مجموعه، شامل دو در به صحن مسجد و ديگری به حسينيه ميسر است تحقيقات ميدانى.
خانقاه: به احتمال قوی، اين بنا قديم‌ترين عنصر معماری در اين مجموعه خشتى است. اين خانقاه كه پس از مرگ شيخ تقى‌الدين آرامگاه موقت او گرديد، بعدها به مقبره خانوادگى وی و پيروان او تبديل شد. (مستوفى، ص۶۸؛ كاتب، ص۶۲؛ جعفری، ص۱۳؛ جعفری، ص۶۳؛ افشار، يادگارها...، ص۲۹_۳۴) در زمان حاضر، در ورودی كوچكى در شمال شرقى ساختمان ديده مى‌شود كه به نظر نمى‌رسد ورودی اصلى آن باشد. خانقاه گنبدی يك‌پوسته به ارتفاع نزديك به متر دارد كه بر روی طاقچه‌های تزيينى مقرنس كاری شده‌ای كه فيلپوش‌ها را پنهان ساخته، قرار گرفته است. در زير گنبد نورگيرهای مشبكى تعبيه شده است. طاق‌های اين بخش از مجموعه، از نوع «آهنگ» است كه ارتفاع‌های مختلف دارد.
خانقاه دارای ازاره‌ای بلند مركب از كاشی‌های شش ضلعى آبى روشن با حاشيه‌ای از كاشى سياه است . بر ديوارهای آن پيش‌تر پنجره مشبك، ديوار شمال شرقى خانقاه
پنجره مشبك از كاشى معرق ظريف و زيبا وجود داشته است كه به هنگام بازديد گلمبك به دو عدد رسيده بود. (مجدزاده، ص۹)
در ديوار جنوبى خانقاه يك فرورفتگى نيم هشتى مانند عميق ديده مى‌شود كه از آن به عنوان محراب استفاده مى‌شده است. پيش‌تر بر ديواره اين محراب سنگ قبر محمودشاه، پسر بزرگ و جانشين دادامحمد به‌طور ايستاده نصب بوده است، به همين سبب، اين خانقاه را «بقعه شاه محمود» نيز خوانده‌اند. بر اين سنگ - كه هم‌اكنون در موزه متروپوليتن نيويورك نگاهداری مى‌شود - عبارت «شيخ محمود بن شيخ... دادامحمد يزدی درگذشته به سال ۵۳ق» نقر شده است. جلو محراب سنگ قبر در كنار هم قرار گرفته‌اند كه تاريخ‌هايى از ۶۶ تا ۹۷ق دارند. (مجدزاده، ص۱_۲؛ افشار، يادگارها...، ص۳۰_۳۴.
مسجد: اين مسجد دارای نقشه ايوانى و صحنى مربع شكل ۱ئ۱ متر است. ايوان جنوبى مرتفع‌تر، و در دو طبقه ساخته شده است و در دو طرف آن دو دهانه ايوان كوچك‌تر قرار دارد. برفراز گنبدخانه‌ای در اندازه ئ متر، پشت ايوان جنوبى گنبدی است كه سطح خارجى بدون تزيين آن با آجرهای مربع شكل پوشيده شده است. محراب در ميان طاق‌نمای ديوار جنوبى جای دارد. سقف طاق‌نما با مقرنس‌های گچى ساده كه در مقطع آن‌ها تك كاشی‌های ستاره‌ای معرق به رنگ‌های لاجوردی، اخرايى تيره و سفيد كار گذاشته‌اند، تزيين شده است. همين‌گونه آرايه را در اندازه كوچك‌تر در پيشانى محراب به كار برده‌اند. ازاره گنبدخانه با كاشی‌های فيروزه‌ای شش ضلعى كه حاشيه‌ای از كاشی‌های سفيد و سياه در اطراف دارند، پوشيده شده است. در دو سوی محراب، دو ورودی كوچك قرار دارد كه به اتاقى مربع شكل كه ايوان جنوبى حسينيه
نمازخانه ناميده مى‌شود، راه مى‌يابد. در غرب محراب، منبری سه پله ساخته شده از خشت ديده مى‌شود كه بدنه آن را كاشی‌های معرق فيروزه‌ای و لاجوردی به صورت گره‌سازی تزيين كرده‌اند. بر دو شمسه معرق لاجوردی بدنه، عبارات «لااله الاالله» و «محمد رسول‌الله» هريك دوبار بر هر شمسه به رنگ سفيد و به خط بنايى، و درون شمسه ديگر صلوات كبير به قلم ثلث به رنگ سفيد، به شكل نوار مدور پهنى نوشته شده است. جبهه شمالى، شرقى و غربى مسجد، هريك دارای رواقى با طاق‌های ضربى است. (مجدزاده، ص۸)
حسينيه: از حياط ايوانى خانقاه، تنها ايوان جنوبى وضع گذشته خود را حفظ كرده است. بر جرز شرقى اين ايوان كاشى‌كاری معرقى با كتيبه‌هايى به خط معقلى با نام‌های الله، محمد، على،... از كاشى فيروزه‌ای و آبى ديده مى‌شود. به ايوان‌های ديگر طاق‌نماهايى افزوده شده است و به صورت دو طبقه درآمده‌اند. وجود «كَلَك» سكوی ستون مانند شش گوشه‌ای كه در زمستان بر آن آتش مى‌افروختند، (ايرج افشار، واژه‌نامه يزدی، ص۳۹)در ميانه حياط، نشانگر برگذاری مراسم تعزيه‌خوانى و سوگواری ايام محرم در اين مكان است. (مجدزاده، ص۳۰) و به همين سبب، «حسينيه» ناميده مى‌شود.
فهرست منابع:
(۱) ايرج افشار، واژه‌نامه يزدی، تهران، ۳۶۸ش؛
(۲) ايرج افشار، يادگارهای يزد، تهران، ۳۴۸ش؛
(۳) جعفر جعفری، تاريخ يزد، به كوشش ايرج افشار، تهران، ۳۳۸ش؛
(۴) احمد كاتب، تاريخ جديد يزد، به كوشش ايرج افشار، تهران، ۳۵۷ش؛
(۵) جواد مجدزاده صهبا، «آثار تاريخى بندرآباد يزد»، باستان‌شناسى، تهران، ۳۳۸ش؛
(۶) مستوفى بافقى، جامع مفيدی، به كوشش ايرج افشار، تهران، ۳۴۰ش؛
