بنواماجور خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَنواَماجور (یا بنوماجور ( یا ابن اَماجور/ ابن ماجور رجوع کنید به قفطی ، ترجمة فارسی ، ص ۳۲۰ ) )، ابوالقاسم عبداللّ'ه (به نوشتة ابن یونس : علی ) بن اماجور (یا ماجور) تُرکی و پسرش ابوالحسن علی ، که هر دو منجم بودند. ابوالقاسم و پسرش اهل هرات بودند و نسب آنها به یکی از ترکان فرغانه به نام اَماجور یا ماجور می رسید. حدس ا. صاییلی (ص ۱۰۱ـ۱۰۳) دایر بر خویشاوندی آنان با خانوادة اماجور، یکی از امیران دمشق (متوفی ۲۶۴)، احتمالاً درست است ؛ و در عین حال با خاستگاه شرقی آنان منافات ندارد. ابوالحسن دست کم شش بار، و ظاهراً در شیراز، بین ۲۶ ربیع الاول ۲۷۲ و اول محرم ۲۹۷، سیارات را رصد کرد (ابن یونس ( نسخة خطی ، ص ۱۰۹ ) ، چاپ کوسن دو پرسوال ، ص ۱۷۴ـ ۱۷۹)؛ سومین رصد در ۱۸ شوال ۲۸۸ مشخصاً در شیراز بود، اما زمانهای اولین ، چهارمین و پنجمین آنها هم به تاریخ هجری و هم ایرانی ( = یزدگردی ) بیان شده است . این خانواده ظاهراً هنگامی که ابوالحسن دوباره بین محرم و رجب ۳۰۶ سیارات را رصد کرد و یافته های خود را با محاسبات مبتنی بر جدولهای حَبَش ( حاسب ) و بطلمیوس (همان ، ( نسخة خطی ، ص ۹۷ـ ۹۹ ) ، چاپ کوسن دو پرسوال ، ص ۱۲۰ـ۱۲۷) مقایسه کرد، در بغداد به سر می برد. در همان سال ۳۰۶ هجری / ۲۸۸ یزدگردی (این دو سال در روزهای دوم ذیقعده تا پایان ذیحجة ۳۰۶ مشترک اند) بنواماجور قلب الاسد را رصد کردند و آهنگ «تقدیم اعتدالین • » را یک درجه در صد سال یافتند (همان ، ( نسخة خطی ، ص ۱۰۸ ) ، چاپ کوسن دو پرسوال ، ص ۱۶۶ـ ۱۶۹). ابوالحسن ، غلامش مُفلِح بن یوسف ، و ابوالقاسم ، همچنین پنج خسوف و دو کسوف را بین ۱۲ صفر ۳۱۱ و ۱۴ ذیقعدة ۳۲۱، محاسبه و سپس نتایج این محاسبات را با رصد خود این پدیده ها مقایسه کردند (همان ، ( نسخة خطی ، ص ۱۰۰ـ۱۰۲ ) ، چاپ کوسن دو پرسوال ، ص ۱۲۸ـ۱۴۱). سرانجام ، این سه تن خورشید را رصد کردند و مشخصه های حرکت آن را یافتند، هر چند مقادیری که بنواماجور در زیج بدیع برای این مشخصه ها پذیرفته اند با مقادیری که مفلح اختیار کرده است تفاوت دارد (همان ، ( نسخة خطی ، ص ۱۰۳ـ۱۰۵ ) ، چاپ کوسن دو پرسوال ، ص ۱۵۰ـ۱۵۳).
از گزارشهای ابن یونس دربارة رصدهای آنان معلوم می شود که اهتمام بنواماجور بخصوص متوجه تصحیح جدولهای حبش بر پایة داده های نو بوده است و همچنین به بستگی مقادیری که بطلمیوس برای مشخصه های نجومی داده بود با آنچه خود اختیار کرده بودند توجه داشتند. می دانیم که ابوالقاسم شخصاً با ابن آدمی منجم (متوفی ۳۰۸) تماس داشته ، اما هیچ اطلاع دیگری راجع به زندگی شخصی آنان در زندگینامه های دورة اسلامی نیامده است (ابن ندیم ، ص ۲۸۰؛ قفطی ، ص ۲۲۰ـ۲۲۱، ۲۳۱، ۲۳۴). ولی در این منابع ، فهرستی از آثار منسوب به ابوالقاسم آمده که عبارت است از : کتاب القنّ (؟) که تنها ابن ندیم آن را ذکر کرده است ؛
کتاب الزیج الخالص (کندی ، ص ۱۳۵، ش ۷۸)؛
کتاب زادالمسافر ؛
کتاب الزیج المُزَنَّر (همان ، ص ۱۳۵، ش ۷۹)؛
کتاب الزیج البدیع (همان ، ص ۱۲۵، ش ۸) که تنها زیجی است که ابن یونس مشخصاً از آن نام برده و شاید منشأ همة گزارشهای رصدی باشد که او آورده است ؛
کتاب زیج السندهند (همان ، ص ۱۳۵، ش ۹۰) که احتمالاً بازنویسی زیج السندهند ابوجعفر محمدبن موسی خوارزمی است ؛
کتاب زیج مَمَرّات (همان ، ص ۱۳۴، ش ۶۷)؛
و کتاب زیج المرّیخ علی التاریخ الفارسی ، که تنها قفطی آن را ذکر کرده است .
هیچیک از این آثار برجا نمانده است ، اما در نسخه های خطی موجود در پاریس ، اثری به نام زیج الطیلَسان منسوب به ابوالقاسم علی بن ماجور موجود است که شاید دارای ( جدولهایی با ) آرایة پلکانی مثلثی شکل باشد. در نسخه های خطی پاریس و لیدن نیز اثری ( منسوب به همو ) به نام جوامع احکام الکسوفات ( کسوفَین ) و قِران الکواکب ( کوکبَین ) وجود دارد. ظاهراً در این اثر به مقارنه ای که در ۶۹۹ رخ داده ، اشاره شده (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 397) اما در واقع ، در آن سال هیچ مقارنة شایان ذکری روی نداده است . اظهارنظر قطعی دربارة میزان اصالت این اثر هنوز ممکن نیست ( کتاب زیج بدیل نیز تنها در ترجمة فارسی تاریخ الحکما به عبداللّ'ه بن اماجور نسبت داده شده است (ص 307) ) .
منابع :
(۱) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لاپیزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲؛
(۲) ابن یونس ، زیج الکبیر الحاکمی ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش ۱۴۳. [or ؛
همان ، در
(۳) Caussin de Perceval, "Le livre de la grande table Hakإmite," Notices et extraits des manuscrits , ۷,year ۱۲, ۱۶-۲۴۰;
(۴) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۵) همان : ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران ۱۳۴۷ ش ؛
(۶) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;
(۷) EI ۲ , s.v. "Ibn Ama ¦ dju ¦ r" (by J. Vernet);
(۸) B. R. Goldstein, "A medieval table for reckoning time from solar altitude," Scripta Mathematica , ۲۷, ۱۹۶۲, ۶۱-۶۶;
(۹) E. S. Kennedy, A survey of Islamic astronomical tables , Philadelphia, ۱۹۵۶;
(۱۰) A. S ¤ ay â l â , The observatory in Islam , Ankara, ۱۹۶۰;
(۱۱) F. Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۵۷-, V, ۲۸۲;
(۱۲) H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Leipzig ۱۹۰۰, ۴۹-۵۰.
