بهداشت حاجیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهداشت حج به بررسی حفظ سلامت حاجیان در سفر حج می‌پردازد. در طول تاریخ یکی از مشکلات این سفر، به خطر افتادن سلامتی حاجیان به خاطر مسافرت طولانی بوده است. در منابع تاریخی از مواردی هم‌چون ناایمن بودن راه‌ها، کم‌آبی، شیوع بیماری‌های واگیر در مکه و مدینه، ازدحام جمعیت، نامناسب بودن محل اسکان زائران، وقوع بلایای طبیعی به عنوان عوامل به خطر افتادن سلامتی حاجیان یاد شده است.
از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و اسکان حاجیان، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تاسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون، ساخت کشتارگاه‌های قربانی و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است.
امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در مکه و مدینه، از اقدامات بهداشتی ایران است. سازمان حج جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن اسکان در حج است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی اسکان و تغذیه حاجیان را بر عهده دارد.
واژه بهداشت معادل ترکیب عربی «حفظ الصحه»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه بر مجموعه علم، تدابیر و اعمالی دلالت دارد که به منظور جلوگیری از ایجاد و شیوع بیماری به کار گرفته می‌شود.
در طول تاریخ، به دلیل شرایط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجیان، از جمله مسائل مهم و مورد توجه بوده است. راه طولانی و خطرناک، گرمای هوا در حجاز و تجمع تعداد زیادی از مردم در یک مکان، سفر حج را از نظر بهداشتی، به خصوص در گذشته‌ها که علم پزشکی و خدمات بهداشتی پیشرفت امروزین خود را نداشت، سفر را ناایمن می‌ساخت. همین دشواری سفر حج، خود از عوامل ارزش بالای معنوی این سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن، از نشانه‌های
ایمان مسلمانان شناخته شده است. در حدیثی از
امام صادق (علیه‌السّلام)، حج به واسطه دشواری‌اش، همتراز
جهاد دانسته شده است.
توجه خاص به مسئله بهداشت حج، در سده نوزدهم میلادی و در پی شیوع بیماری وبا در جهان، شدت بیشتری یافت. با این حال در گذشته نیز توجه به مسائل بهداشتی حج، نزد مسلمانان، مغفول نبود است. توصیه‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی، درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر، مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست‌وشوی بدن قبل از سفر، و تاکید بر بهداشت فردی، همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه وجود دارد.
برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب هنگام احرام یا حلق و تقصیر در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن، تصریح کرده‌اند.
آنچه به خصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تاکید است، کارکرد مثبت زیارت خانه خدا و مراسم حج، بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان، با تاکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و زیارت را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار دادهاند.
پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، نخستین چالش بزرگ برای سلامتی زائران خانه خدا، به خصوص آنان که از راه‌های دور به مکه سفر می‌کردند، خطرات ناشی از راه بود. راه حج که بخش عمده‌ای از آن در بیابان‌های خشک جزیره العرب می‌گذشت، خطر راه را دو چندان می‌کرد. آب مورد نیاز مسافران، در بیابان‌های جزیرة العرب، از منازل و چاه‌های میان راه فراهم می‌آمد و معمولاً در فاصله میان دو منزل یا چاه، یافتن آب ناممکن بود و در زمان خشکسالی، با خشک شدن چاه‌ها خطر مرگ و میر شدت می‌یافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بی‌آبی راه‌های جزیرة العرب، اتفاقی است که در منابع تاریخی بارها به وقوع آن اشاره شده است؛ برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵، گروهی از حاجیان، به دلیل گرفتاری در بی‌آبی، در راه حج جان باختند.
شرایط نامناسب سفر، تا پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل به‌ویژه تا پیش از رواج سفرهای هوایی همچنان ادامه داشت. در سده نوزدهم، با رواج کشتیرانی در آب‌های منتهی به دریای سرخ، مسافرت دریایی به مکه رواج بیشتری یافت. سفر با کشتی در مجموع بسیار مناسب‌تر از راه‌های دیگر بود و مدت زمان سفر را بسیار کاهش می‌داد، اما شرایط بهداشتی در برخی کشتی‌ها، بسیار نامطلوب بود. ازدحام جمعیت حاجیان در کشتی‌ها که گاهی کشتی‌های مسافربری نبودند، خطر شیوع بیماری‌های واگیر از یک سو و خطراتی چون پایان منابع آب آشامیدنی کشتی را زیاد می‌کرد. به دلیل ازحام زیاد حاجیان، امکان نظافت کشتی‌ها وجود نداشت و تغذیه حاجیانی که تمکن مالی نداشتند، نامناسب و ناچیز بود.
با رسیدن به حجاز، حاجیانی که از راه‌های طولانی به شهرهای مکه و مدینه سفر کرده بودند و متحمل سختی و خستگی راه بودند، مستعد بیماری‌های گوناگون می‌شدند. تغییر آب و هوا، به خصوص برای اقوامی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند و تحمل گرمای شدید جزیرة العرب را نداشتند و با روش زندگی در این منطقه نا‌آشنا بودند، خطرآفرین بود. خوردن غذاهای متفاوت که بدن حاجیان بدان عادت نداشت نیز چالشی پیش روی حاجیان به شمار می‌رفت.
اما مهم‌ترین عامل چالش‌برانگیز بهداشتی برای حاجیان، در گذشته و امروز، تجمع تعداد زیاد حاجیان در یک مکان بود که احتمال شیوع بیماری‌های واگیردار را بالا می‌برد. نبود شرایط مناسب برای اسکان حاجیان، از جمله عوامل اصلی مشکلات بهداشتی حاجیان در مکه و مدینه در گذشته بود. بسیاری از حاجیان، امکان مالی مناسب برای سکونت در خانه‌های اجاره‌ای مکه یا مدینه را نداشتند و در فضای باز سکونت می‌کردند یا در برخی مکان‌های عمومی، مانند کاروان‌سراها (رباط‌ها) یا مکان‌هایی که فضایی سقف‌دار بود و با شرایط نامناسب برای حاجیان فقیر اختصاص داده می‌شد، سکونت می‌کردند.
حتی تا دهه‌های اخیر نیز بسیاری از حاجیان، مدتی از سفر را در فضای باز می‌گذراندند یا در باغ‌ها ساکن می‌شدند که فاقد حمام و مستراح بهداشتی بود.
بخشی از افرادی که جایی را اجاره می‌کردند، معمولاً همراه تعداد زیادی از حاجیان، در اتاقی کوچک زندگی می‌کردند که گاهی فاقد تهویه هوای مناسب بود.
در گذشته، امکانات بهداشتی مکه و مدینه، با توجه به افزایش جمعیت این شهرها در موسم حج، چندان مطلوب نبود. ورود کاروان‌ها و چهارپایان آنان به شهر، باعث تجمیع فضولات حیوانات می‌شد که گاهی حتی تا داخل حرم را آلوده می‌کرد.
این شهرها از حمام کافی برخوردار نبود.
شهرها فاقد سیستم بهداشتی برای دفع زباله‌ها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال، چند بار تخلیه می‌شدند.
یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی شهر مکه، منبع اصلی آب این شهر بود که از چشمه زبیده تامین می‌شد و به وسیله کانالی به سوی مکه هدایت می‌شد. این آب، در مسیر مکه، از عرفات و منا می‌گذشته و بخشی از آبی که مورد استفاده حاجیان برای شست‌وشو و غسل قرار می‌گرفت، به مسیر آب ورودی به شهر باز می‌گشت و این باعث انتقال سریع بیماری‌ها بود.
نبود سازوکاری مشخص برای دفن لاشه قربانی‌ها، از دیگر عوامل شیوع بیماری در مکه و از عوامل خطرساز برای بهداشت این شهر بود. در بسیاری از مواقع، لاشه‌ها بعد از قربانی شدن، مقابل چادر محل اقامت حاجیان رها می‌شد و با توجه به گرمای هوای حجاز، صحرای منا به سرعت از بوی تعفن لاشه‌ها پر می‌شد. رسم بر این بود که لاشه حیوانات زیر خاک دفن شود، اما بسیاری از حاجیان، چنین کاری نمی‌کردند. در برخی دوران‌ها نیز گودال‌های بزرگی برای دفن لاشه‌ها تعبیه می‌شد.
بیماری‌های فراگیر در حرمین: مجموع شرایط بهداشتی که اشاره شد، به ویژه تجمع افراد زیاد در یک مکان و به خصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرایط بهداشتی مناسب در مکه و به خصوص کمبود آب، و هوای گرم حجاز، در دوره‌هایی از تاریخ حرمین، به شیوع بیماری‌های فراگیرکمک کرده است؛ بیماری‌هایی که با عنوان وبا و طاعون شناخته می‌شدند. وبا، در عربی، نامی برای بیماری‌های عام و فراگیر بوده است.
طاعون نیز در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعی بیماری عام و به تعبیری دیگر، نوعی وبا شناخته شده است.
آنچه در دوران جدید، به خصوص در زبان فارسی، با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا Vibrio cholerae ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام کولیرا نیز می‌نامیده‌اند.
تاریخ شیوع بیماری‌های فراگیر، در مکه و مدینه، به گذشته‌های دور باز می‌گردد؛ چنان‌که اشاراتی به وقوع این بیماری در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه و دعای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دوری این بیماری از این شهرها نقل شده است.
در قرون بعد نیز گزارش‌هایی در منابع، درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه، ثبت شده است.
در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شایع شده بود که باعث شد‌هارون‌الرشید، بعد از انجام حج، به سرعت مکه را ترک کند.
به گزارش منابع تاریخی، در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳ ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ ق. وبا در مکه شیوع یافت.
در سده نوزدهم، دور تازه‌ای از شیوع بیماری‌های فراگیر (به شکل وبای کولیرا) در جهان و از جمله در مکه و مدینه، آغاز شد. در این دوران، به دلیل بهبود وسایل حمل و نقل و به خصوص رواج مسافرت دریایی، تعداد حاجیان بسیار زیاد شده بود و وبا در مکه به سرعت منتشر می‌شد و به شدت قربانی می‌گرفت.
یکی از راه‌های مهم انتشار سریع آن در جهان، گرد‌همایی حاجیان، از کشورهای مختلف جهان، در حج بود. در سال ۱۸۳۱م. نخستین مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد که به سرعت به اروپا نیز وارد شد و بعد از آن، در سراسر سده نوزدهم، بارها تکرار شد که در برخی سال‌ها شدت کمتری داشت.
در سال ۱۸۴۶م. وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به کام مرگ کشاند و به کشورهای دیگر، از جمله تا ایران و آناتولی گسترش یافت. در سال ۱۸۶۵م. وبای شدیدی در حجاز شیوع یافت که به کشته شدن ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر انجامید و از آن‌جا به کشورهای مصر و سپس به اروپا و آمریکا منتقل شد.
وباهای متعدد، در دهه‌های هفتاد، هشتاد و نود سده نوزدهم میلادی در حجاز به وقوع پیوست که به کشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجامید. در سال ۱۸۹۳م. یکی از شدیدترین وباهای تاریخ حجاز، شیوع یافت. اولین نشانه‌های وبا، بین حاجیان هندی در قرنطینه قمران، گزارش شد و بعد کشته‌هایی در حاجیان یمنی بروز کرد. دولت عثمانی تدابیری جهت منع انتشار وبا‌اندیشید و گروهی از پزشکان را به حجاز اعزام کرد. با این حال، وبا در موسم حج، شیوع یافت و حدود سی هزار کشته بر جای گذاشت.
شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.
وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فکر اقداماتی برای مقابله با آن‌انداخت. در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم سلطان عثمانی هیئتی بهداشتی راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.
نخستین اجلاس جهانی بهداشت در سال ۱۸۵۳م.، در پاریس و به کوشش دولت فرانسه، تشکیل شد که بر استفاده از قرنطینه٭، برای کنترل بیماری وبا، تاکید می‌کرد. در این اجلاس، شیوع بیماری در مکه و حضور حاجیان، از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شد.
هیئت‌های بهداشت دولتی در استانبول و اسکندریه تشکیل شد که وظیفه اعلام عمومی وبا و انجام اقدامات پیشگیرانه را بر عهده داشت.
دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، گروه‌های پزشکی را به حجاز ارسال می‌کرد و این گروه‌ها، با استفاده از منابع مالی، به برخی از اقدامات، از جمله تجهیز بیمارستان‌ها یا پاکسازی شهر و منابع آب مکه می‌پرداختند و محل خاصی را برای ذبح قربانی در منا تخصیص می‌دادند.
قرنطینه‌ها که پیش‌تر در برخی از نقاط مرزی عثمانی و مصر تاسیس شده بودند، افزایش یافتند.
نگرانی عمده، درباره حاجیانی بود که از طریق دریا به کشورهای دیگر سفر می‌کردند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیان بازگشته از سفر حج، قرنطینه‌هایی در بنادر ایجاد شد که از جمله مشهورترین آن‌ها قرنطینه طور و قرنطینه بیروت بود.
قرنطینه‌های دیگر نیز در بنادر ورودی شهرهای عثمانی و نیز در ورودی‌های حجاز، مانند قمران، جده و ینبع تشکیل شد.
در این قرنطینه‌ها حاجیان مورد معاینه قرار می‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشکوک، تا چند هفته در این قرنطینه‌ها می‌ماندند. درباره شرایط دشوار بیشتر قرنطیه‌ها اطلاعات زیادی در سفرنامه‌های قرن نوزده میلادی وجود دارد.
ماندن در قرنطینه‌ها، از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی در این قرنطینه‌ها، افزون بر این‌که زمان سفر را بسیار افزایش می‌داد، به دلیل گرانی مواد غذایی در این قرنطینه‌ها معمولاً موجب بی‌پول شدن حاجیان می‌شد. برخی از قرنطینه‌ها شرایط بهداشتی خوبی نداشتند و نبود آب و غذای کافی برای حاجیان، گرفتاری زیادی ایجاد می‌کرد. (← قرنطینه)
بیماری وبا یا طاعون، تنها بیماری فراگیر در حجاز نبوده است؛ از جمله می‌توان به بیماری تب دنگی (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سیزدهم قمری، در ایام حج، شایع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» می‌گفته‌اند. بر اساس توصیف نویسنده تحصیل المرام که از شیوع این بیماری در سال ۱۲۸۲ق. خبر داده، این بیماری با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی در کشورهای مختلف که وظیفه حفظ بهداشت عمومی را برعهده داشتند، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز تغییرات اساسی به خود دید. در کشور عربستان سعودی، در سال ۱۹۲۶م./ ۱۳۴۴ق. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف (مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی، شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی کشور عربستان سعودی، وظیفه نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.
در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.
در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز توجه به امور بهداشت حاجیان، مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد. با نظارت بیشتر دولت‌ها بر سفرهای خارجی اتباع خود، از جمله سفر حج، بررسی مسائل بهداشتی نیز، از جمله موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت. در ایران نیز از ۱۳۳۳ش.، صدور روادید حج، منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و نیز دریافت واکسن بوده است.
امروزه در کشور ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، متولی امور بهداشتی حاجیان است. همه ساله تعداد زیادی از پزشکان، به عنوان پزشک کاروان‌ها، به حج اعزام می‌شوند و معمولاً هر کاروانی، پزشک مخصوص خود را دارد. افزون بر آن، مراکز پزشکی مجهزی در شهرهای مکه و مدینه، برای رسیدگی به زائران ایرانی تاسیس شده است که در سفرهای حج و عمره، به حاجیان ایرانی خدمت‌رسانی می‌کنند. این معاونت، علاوه بر جذب و سازمان‌دهی پزشکان و اجرای خدمات بهداشتی و پزشکی در طول سفر برای حاجیان، به پژوهش در امور پزشکی حج پرداخته و با استفاده از نتایج این پژوهش‌ها، به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران یاری می‌رساند.
در ایران، معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی به زائران، از جمله اقداماتی است که پیش از سفر صورت می‌گیرد. در حال حاضر تزریق واکسن مننژیت، برای کلیه زائران، اجباری است و تزریق واکسن‌های دیگر، مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرایط زائران و با نظر پزشک کاروان، صورت می‌گیرد.
تجهیز هتل‌ها و رسیدگی به وضعیت بهداشتی آن‌ها
و تامین محل اسکان مناسب، از اقدامات سازمان حج جمهوری اسلامی ایران، در جهت رفاه حاجیان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال ۱۳۸۱ش.، غذای حاجیان ایرانی، به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تاثیر عمده‌ای در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی، به شکل بهداشتی، تهیه شده و بین زائران ایرانی، در اقامت‌گاه‌های مختلف شهرهای مکه و مدینه، توزیع می‌شود.
تغییر شکل سنتی انجام مناسک قربانی، از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتی در موسم حج است. تاسیس کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه، از سال ۱۳۷۲ش.، از سوی بانک توسعه اسلامی، کمک قابل توجهی به بهبود شرایط بهداشتی حج کرده است.
قربانی، در این کشتارگاه‌های سرپوشیده، به صورت بهداشتی انجام می‌شود و از هدررفت گوشت قربانی‌ها نیز جلوگیری می‌شود.
با وجود اقدامات گسترده‌ای که کشورهای اسلامی برای حفظ بهداشت حاجیان انجام دادهاند، سفر حج همچنان با خطراتی برای حاجیان همراه است و همه ساله، افزون بر بیماری‌هایی که حاجیان در ایام حج بدان دچار می‌شوند، تعدادی از آنان در موسم حج، به دلایل مختلف، جان خود را از دست می‌دهند. در سال‌های اخیر، آمار وفات حاجیان در ۱۵ روز موسم حج (از یکم تا ۱۵ ذی‌حجه)، در مجموع شهرهای مکه و مدینه، بر اساس آمار منتشره از سوی وزارت بهداشت عربستان سعودی، به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد که از این میان، متوفیان در مکه، نسبت بسیار بیشتری دارند. در سال ۱۴۳۰ق./۲۰۰۹م. در مکه ۶۴۶ و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق./۲۰۱۰م. به ترتیب در مکه و مدینه ۷۱۷ و ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق./۲۰۱۱م. در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق./ ۲۰۱۲م. در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن
از حاجیان جان خود را از دست دادهاند.
خستگی، تغییر آب و هوا، گرمای زیاد هوا در حجاز، سن بالای بسیاری از حاجیان و تراکم جمعیت زیاد در یک مکان، از جمله عواملی است که خطرات بهداشتی زیادی برای حاجیان ایجاد می‌کند. امکان شیوع بیماری‌های ویروسی و واگیردار، در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است. این در حالی است که آب و هوای گرم حجاز، به شیوع این گونه بیماری‌ها دامن می‌زند. امروزه نیز موسم حج، از نظر شیوع بیماری‌های فراگیر، مورد توجه کارشناسان بهداشتی است. شیوع بیماری‌هایی مانند تب دنگی که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا در سطح جهانی یا در برخی از کشورهای اسلامی، از جمله نگرانی‌های مسئولان برگزاری حج بوده است که برای جلوگیری از رواج آن معمولاً تدابیری مانند معاینه و واکسیناسیون حاجیان، در مبادی ورودی به مکه و مدینه، یا ایجاد محدودیت در تعداد حاجیان‌اندیشیده می‌شود.
افزون بر بیماری‌های فراگیر، برخی از بیماری‌های رایج در سفرهای حج و عمره، بین حاجیان شیوع بیشتری دارد. مشکلات دستگاه تنفسی، از جمله شایع‌ترین مشکلات حاجیان در موسم حج است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند که از رایج‌ترین علل مراجعه حاجیان به پزشکان در ایام حج است
و علائمی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان این بیماری، استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.
انواع دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی، مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی (سینه‌پهلو) نیز از جمله بیماری‌های حاجیان است که تعدادی از عوامل مرگ و میر را به خود اختصاص دادهاند.
بخش دیگری از بیماری‌ها که شیوع زیادی دارد، بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در حاجیان زمینه دارند و به دلیل خستگی سفر یا شرایط خاص محیطی و گاه به دلیل عدم مصرف به موقع و کافی داروها، در طول سفر حج، علائم خود را نشان داده یا شدت می‌یابند. در میان این دسته از بیماری‌ها، بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع در دوران حج و از عوامل اصلی مرگ و میر میان حاجیان است.
مشکلات ناشی از بیماری‌های دیگر، مانند قند خون بالا و بیماری‌های ریوی و کلیوی، از جمله دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.
پیری جمعیت حاجیان، از عوامل مؤثر در افزایش شدت بیماری‌های مزمن در حج است. اکثر جمعیت حاجیان را سالمندان تشکیل می‌دهند و بخشی از این موضوع، به دلیل شرایط خاص اعزام حاجیان است که ناشی از محدودیت سفر حج است و به انتظار در سال‌های طولانی منجر می‌شود. سالمندان، افزون بر این‌که در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیرند و در شرایط ازدحام توانایی کمتری دارند، بیشتر مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای‌اند که در ایام حج ممکن است آنان را به خطر بیندازد.
بیماری‌های دستگاه‌هاضمه نیز از جمله دیگر بیماری‌های شایع در دوران حج است.
دردهای شکمی و اسهال، از جمله عوامل شایع مراجعه حاجیان به پزشکان مستقر در مکه و مدینه است. اسهال مسافرتی که حاصل از تغییر مکان زندگی و نا آشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است، از بیماری‌های شایع است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.
گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی‌مدت زیر تابش مستقیم خورشید، کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن است، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.
گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد؛ از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.
گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد، وگرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به‌سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی، به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد، به حاجیان توصیه می‌شود.
از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی، مانند ضرب‌دیدگی، پیچ‌خوردگی و شکستگی استخوان‌هاست که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.
اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد
و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.
فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی، از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.
(۱) ابن‌فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
(۲) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) طبری، علی بن عبدالقادر، الارج المسکی فی التاریخ المکی، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
(۴) افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، غازی، عبدالله بن محمد، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
(۵) جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
(۶) خلیلی عراقی، محمدرضا، با من به خانه خدا بیایید، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
(۷) جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
(۸) طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹) صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
(۱۰) حاجیان‌فر، حسین، طهماسبی، سارا و زهره کدخدایی، تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
(۱۱) طباطبایی، سیدمحمدضیاء، حج برنامه تکامل، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۱۲) دولتشین، عبدالعزیز، الحج قبل مئه سنه، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) صاری یلدز، جلودن، الحجر الصحی فی الحجاز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
(۱۴) سعد راشد، سعد عبدالعزیز، درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
(۱۵) دلیل الحاج الصحی، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
(۱۶) ادیبی، پیمان، قانعی، مصطفی، راهنمای پزشکی حج، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
(۱۷) سازمان حج و زیارت، راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران.
(۱۸) روزنامه رسمی کشور، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
(۱۹) شمسی باشا، حسان، صحتک فی الحج و العمره، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
(۲۰) کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
(۲۱) کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
(۲۲) کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
(۲۳) کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، تهران، ۱۳۹۱ش.
(۲۴) بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مجموعه رسائل خطی فارسی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
(۲۵) مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
(۲۶) المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
(۲۷) صبری پاشا، ایوب، موسوعة مراه الحرمین، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
(۲۸) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
(۲۹) ندوة الحج الکبری، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
(۳۰) سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۳۱) صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
(۳۲) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۳۳). Guests of GOD، Robet Bianchi، New York، Oxford university press، ۲۰۰۴
(۳۴). Hajj: Journey to the Heart of Islam، Venetia Porter، British Museum Press، ۲۰۱۲
(۳۵). F. E. Peters، the Hajj Today، New Jersey، Princeton University Press، ۱۹۹۴
دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۹، برگرفته از مقاله «بهداشت حاجیان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۵/۱۰.
