بکر بن محمد خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَكْرِ بْن‌ِ مُحَمَّدِ بْن‌ِ عَلاءِ قُشِيْری، ابوالفضل ربيع‌الاول ۴۴/ ژوئيه ۵۵، فقيه و قاضى مالكى مصر بود. خاندان بكر از ازد شَنوئه و ساكن در بصره بودند. وی از سوی پدر، نسب به زياد بن وليد مى‌برد و مادر وی از نوادگان عِمران بن حُصَين، از اصحاب رسول اكرم(ص) بود. بنابر آنچه درباره سن او مى‌دانيم، مى‌توان تولد او را در حدود سال ۶۴ق/۷۸م تخمين زد،(قاضى عياض، ص۹۰؛ صفدی، ص۱۷) كه درگذشت او را در ۴۳ق آورده است.(ابن‌شاكر، ص۹)
وی دوره كودكى را در بصره سپری كرد و در همان‌جا به فراگيری مقدمات علوم پرداخت، سپس محضر شيخ مشهور صوفيه، سهل بن عبدالله تستری را درك كرد. (قاضى عياض، ص۹۰؛ ذهبى، ج۵، ص۳۸) از استادان فقه و حديث او در بصره مى‌توان از ابراهيم بن حماد ازدی و ابوخليفه جُمَحى بصری نام برد.(داوودی، ص۲۰_۲۱) ظاهراً شهرت وی از زمانى آغاز شد كه در بغداد به تكميل آموخته‌هايش پرداخت.
از استادان او، قاضى اسماعيل بن اسحاق د ۸۶ق/۹۹م فقيه مالكى بصری - بغدادی را نيز ياد كرده‌اند. (قاضى عياض، ص۹۰؛ ابن‌فرحون، ص۱۳) از ديگر استادان بكر، بايد به كسانى چون سعيد بن عبدالرحمان كرابيسى، ابومسلم كَجّى، جعفر بن محمد فِريابى، و احمد بن موسى كه موطأ را نزد او فرا گرفت، اشاره كرد.(قاضى عياض، ص۹۰؛ ذهبى، ج۵، ص۳۸)
وی مدتى ولايت قضای برخى نواحى عراق را برعهده گرفت،(قاضى عياض، ص۹۱؛ صفدی، ص۱۷) او پيش از ۳۰ق از عراق، راهى مصر شد و به گفته قاضى عياض، در شمار فقيهان بزرگ مالكى آن ديار قرار گرفت.(قاضى عياض، ص۹۰_۹۱؛ داوودی، ص۲۱) در تبيين جايگاه والای بكر در ميان مالكيان مصر، بايد به قدرت يافتن اسماعيليان در مصر، و وجود رقابت ميان شافعيان و مالكيان آن ديار توجه كرد. دفاع بكر از عقايد مالكى و مقابله با گرايش‌هاي شافعيان و حتى حنفيان مى‌تواند يكى از علل مهم استقبال مالكيان مصر از او باشد. برای نمونه از آثار او در اين زمينه مى‌توان به كتاب الرد على الشافعى فى وجوب الصلاة على النبى(ص)، الرد على المزنى، الرد على الطحاوی، و رسالة الى من جهل محل مالك بن انس من العلم اشاره كرد.(قاضى عياض، ص۹۱؛ ابن‌فرحون، ص۱۴_۱۵)
بيشتر شاگردان بكر را مصريان، اندلسيان و تونسيان تشكيل مى‌دادند و مى‌توان به نام كسانى مانند عبدالرحمان بن عمر ابن نحّاس، حسين بن رَشيق، ابن‌مُفرَّج، ابن‌عون الله، قاضى ابوعبدالله ابن برطال، عبدالله بن محمد بن اسد و ابوعبدالله محمد بن ابراهيم طُلَيطلى اشاره كرد.(قاضى عياض، ص۹۰_۹۱؛ ابن‌فرحون، ص۱۳؛ مقريزی، ص۷؛ مقريزی، ص۲۷؛ داوودی، ص۲۰_۲۱)
بكر آثار بسياری در موضوعات مختلفى همچون علوم قرآنى، فقه و كلام نوشته است. اگرچه نسخه‌های اين آثار از ميان رفته‌اند، برخى اشارات به سخنان و آراء او را مى‌توان در آثار ديگر نويسندگان، همچون كتاب النوادر ابن‌ابى‌زيد قيروانى باز يافت. افزون بر آثاری كه پيش‌تر بدان‌ها اشاره شد، از مهم‌ترين آثار او كتاب الاحكام احكام قرآن است كه ظاهراً مؤلف با تأثيرپذيری از استادش قاضى اسماعيل به اين تأليف دست زده بوده است. (طاش كوپری‌زاده، ص۹۴) نام آن را در شمار آثار تأليفى در زمينه احكام قرآن وارد كرده است. اين همان اثری است كه ابوعبدالله محمد بن ابراهيم طليعان آن را از وی فرا گرفته بود. (مقريزی، ص۷) كتابى نيز با عنوان المختصر من احكام القرآن اسماعيل بن اسحاق داشته است كه احتمالاً همان احكم القرآن اسماعيل است.
از برخى تأليفات بكر بن محمد در زمينه‌های اعتقادی، بر مى‌آيد كه وی همچون ديگر متفكران نيمه سده ق با موجى عظيم از مفاهيم كلامى روبه‌رو بوده است. (ابن‌ابى زيد، ص۹) از سويى وی با تأليف رديه‌ای بر اهل قدر و نيز رديه‌ای بر طحاوی احتمالاً عقيده‌نامه وی، به مقابله با آنچه بدعت در دين مى‌دانسته برخاسته است، (ابن‌خير، ص۹۹) رساله اسد بن موسى، درباره تحذير از بدعت و حفظ سنت؛ از سويى ديگر وی با تأليف آثاری همچون تنزيه الانبياء و ما فى القرآن من دلائل النبوه، به اين موضوع مهم كلامى، همچون فريابى د ۰۱ق و بيهقى د ۸۴ق عنايت داشته است برای آثار وی،(قاضى عياض، ص۹۱؛ ابن‌فرحون، ص۱۴_۱۵؛ داوودی، ص۲۱؛ ذهبى، ج۵، ص۳۸؛ صفدی، ص۱۷) قاضى عياض دو بيت شعر از وی نقل كرده است.(قاضى عياض، ص۹۱)
فهرست منابع:
(۱) ابن‌ابى زيد، الرسالة الفقهيه، به كوشش هادی حمو و محمد ابواجفان، بيروت، ۴۰۶ق/۹۸۶م؛
(۲) ابن‌خير، فهرست، به كوشش ف. كودرا، سرقسطه، ۸۹۳م؛
(۳) ابن‌شاكر كتبى، عيون التواريخ، نسخه عكسى موجود در كتابخانه مركز؛
(۴) ابن‌فرحون، الديباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۳۹۴ق/۹۷۴م؛
(۵) محمد داوودی، طبقات المفسرين، بيروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م؛
(۶) محمد ذهبى، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، ۴۰۴-۴۰۶ق/۹۸۴-۹۸۶م؛
(۷) خليل صفدی، الوافى بالوفيات، به كوشش ژاكلين سوبله و على عماره، بيروت، ۴۰۰ق/۹۸۰م؛
(۸) احمد طاش كوپری‌زاده، مفتاح السعاده، بيروت، ۴۰۵ق/۹۸۵م؛
(۹) قاضى عياض، ترتيب المدارك، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت، ۳۸۷ق/۹۶۷م؛
(۱۰) احمد مقريزی، المقفى الكبير، به كوشش محمد يعلاوی، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م؛
