• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاج‌الدین زکریا(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تاجُ ‌ الدّینِ‌ بْنِ ‌زَکَریّا، عَبشَمی‌ نقشبندی‌ حنفی‌ سنبهلی ‌(د ‌۱۰۵۰ق‌/ ۱۶۴۰م)، نوادۀ سلطان عثمانی، صوفی مشهور و از مشایخ سلسلۀ نقشبندیۀ هند.
وی در سنبهل هند به دنیا آمد و در همان‌جا مقدمات علوم را فرا گرفت. پس از آن، در جست‌و‌جوی شیخ طریقت به شهرهای مختلف هند سفر کرد و با اقامت در اجمیر و ناگور، از روحانیت مشایخ و بزرگان طریقۀ چشتیه، نظیر خواجه معین‌الدین چشتی و حمیدالدین ناگوری بهره برد و در ناگور مدتها به ریاضت و چله‌نشینی پرداخت (محبی، ج۱، ص۴۶۴-۴۶۵؛ عبدالحی، ج۵ ص۱۰۰-۱۰۱) و چنان‌که از خود وی منقول است، با استفاده از روحانیت شیخ نجم‌الدین کبرى، آداب ذکر و اصول طریقۀ کبرویه را نیز فرا
گرفت و دربارۀ آن رساله‌ای نیز نوشت (محبی، ج۱، ص۴۶۹). وی آن‌گاه نزد شیخ ‌الله‌بخش شطّاری، از خلفای سیدعلی بن قوام هندی رفت و پس از آنکه ۳ ماه به دستور او به خدمت در مطبخ خانقاه پرداخت، از او تلقین ذکر طریقۀ عشقیه را یافت و پس از طی مراتب سلوک، از شیخ خود در طریقه‌های عشقیه، قادریه، چشتیه و مداریه اجازۀ ارشاد گرفت. مدت سلوک و اقامت تاج‌الدین نزد شیخ‌الله‌بخش ظاهراً ۱۰ سال بود و پس از آن برای ارشاد مریدان به سنبهل رفت (کشمی، ص۷۰؛ محبی، ج۱، ص۴۶۵-۴۶۶؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۱).
پس از درگذشت شیخ‌اللّٰه‌بخش و تقریباً مصادف با بازگشت خواجه محمدباقی باللّٰه نقشبندی از سفر ماوراءالنهر به هند، تاج‌الدین به دیدار او شتافت و دست ارادت به وی داد. باقی‌بالله نیز از او به نیکی استقبال کرد و شیوۀ ذکر و اصول طریقۀ نقشبندیه را به او آموخت. ظاهراً تاج‌الدین مراتب سلوک این طریقه را به سرعت طی کرد و نخستین کسی بود که از باقی بالله اجازۀ ارشاد گرفت (کشمی، ص۷۰-۷۱؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۱)؛ پس از آن به سنبهل بازگشت، اما همچنان به مدت ۱۰ سال با خواجه باقی بالله مکاتبه و مصاحبت داشت و گاه و بی گاه در دهلی به دیدار او می‌رفت. برخی مکتوبات باقی بالله به تاج‌الدین در این دوران در منابع آمده است (کشمی، ص۷۳-۷۶؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۱؛ کشمیری، ص۱۸۳).
با آنکه تاج‌الدین از طریقه‌های متعددی اجازۀ ارشاد یافته بود و در ابتدا هر مریدی را به طریقه‌ای که طالب آن بود، هدایت می‌کرد، اما پس از چندی به دستور باقی بالله، ارشاد خود را به طریقۀ نقشبندیه محدود کرد و تنها به این شیوه به هدایت سالکان پرداخت (محبی، ج۱، ص۴۶۹؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۱-۱۰۲).
پس از مرگ خواجه باقی بالله، تاج‌الدین که دستخوش اندوه شدید بود ــ به باور برخی از محققان، به سبب پاره‌ای اختلافات بر سر جانشینی خواجه (رضوی، ج۲، ص۳۳۶) ــ به کشمیر، عراق و سرانجام به حرمین شریفین سفر کرد و در مکه مجاور شد (کشمیری، ص۱۸۳؛ کشمی، ص۷۶؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۲). در اثنای این سفرها نیز مریدان بسیار به او روی آوردند که از جملۀ آنان شیخ محمد علان (د ۱۰۳۱ق) بود که به پرهیزگاری و علم و ریاضت شهرت داشت. از دیگر مریدان وی نیز می‌توان به استاد احمد ابوالوفاء و فرزندش موسى، سیدمحمود بن اشرف حسنی، داماد شیخ و صاحب کتاب تحفةالسالکین فی ذکر تاج‌العارفین، محمدمیرزا فرزند محمد معروف سروجی دمشقی، امیر یحیی بن علی پاشا، شیخ ابراهیم بن حسن حنفی احسایی، شیخ ابوبکر حضرمی و شیخ عبیدالله بن محمد باقی دهلوی اشاره کرد (محبی، ج۱ ص۴۶۴؛ عبدالحی، ج۵، ص۱۰۲).
وی در زمان اقامت خود در مکه برخی از رساله‌های فارسی خواجگان نقشبندی را به عربی ترجمه کرد. این امر در معرفی صوفیان نقشبندی نزد مردم سرزمینهای مکه، مدینه، سوریه، نجد، یمن و بصره بسیار مؤثر بود (رضوی، ج۲، ص۳۳۷). تاج‌الدین در مکه وفات یافت و در آرامگاهی در دامنۀ کوه قُعَیقَعان که گفته می‌شود در زمان حیات خود آماده کرده بود، به خاک سپرده شد (محبی، ج۱، ص۴۷۰).
آثـار: در برخی از منابع رساله‌هایی چون رسالة فی انواع الاطعمةو کیفیةطبخها، رسالةفی کیفیة غرس‌الاشجار و رسالة‌فی‌ انواع الطب ‌(محبی، ج۱، ص۴۶۸)، و نیز کتابهایی‌ چون الصراط المستقیم، جامع الفوائد و نفحات الالٰهیة فی موعظة النفس الزکیة (بغدادی، ج۱، ص۷۴۴؛ کحاله، ج۳، ص۸۸؛ نامۀ دانشوران، ج۸، ص۱۸۶) به‌تاج‌الدین نسبت‌ داده شده است که امروزه نسخه‌ای از آنها در دست‌نیست.
دیگر آثار وی که نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود، اینهاست:
۱. ترجمۀ نفحات الانس من حضرات القدس جامی به عربی (خدیویه، ج۲، ص۷۵) ین‌الحیات علی بن حسین کاشفی (خدیویه، ج۲، ص۷۵؛ ظاهریه، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲). تاج‌الدین این کتاب را در ۱۰۲۹ق/۱۶۲۰م به عربی ترجمه کرده است.
۳. آداب المریدین، یا آداب المشیخة و المریدین الطالبین در ۷ فصل (ظاهریه، ج۱، ص۴۴-۴۳؛ خدیویه، ج۷، ص۳۱۲).
۴. رسالة فی سلوک خلاصة (خاصة) السادة النقشبندیة، در باب آداب و سلوک طریقۀ نقشبندیه که سخنان خواجه عبدالخالق غجدوانی(د ۵۷۵ق) نیز در آن گرد آمده، و شرح شده است (خدیویه، ج۷، ص۳۱۲). شیخ عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ق)، شارح برخی از آثار ابن عربی، در ۱۰۸۷ق بر این رساله شرحی با عنوان مفتاح المعیة فی طریقة النقشبندیة نوشته است(نك‌ : رضوی، ج۲، ص۳۳۷؛حاجی‌خلیفه، ج۶، ص۳۱).
۵. اصول الطریقة النقشبندیة یا رسالة فی طریقة النقشبندیة، در باب آداب سالکان طریقۀ نقشبندیه (ظاهریه، ج۱، ص۹۴-۹۵؛ فهرست نسخه‌های خطی عربی، ج۳، ص۵۴۸).
۶. رسالة فی الفقه، که رساله‌ای است دربارۀ فرایض وضو و سنتهای مربوط به آن و نیز آداب نماز، روزه، حج و زکات (جبوری، فهرست المخطوطات العربیة، ج۱، ص۶۷۸؛ جبوری، فهرست المخطوطات العربیة، ج۴، ص۳۴۳).
۷. اسرار العبادة.
اثری نیز با عنوان اعلام سائر الانام بقصة السیل الذی سقط منه بیت‌الله الحرام... به وی منسوب است. این کتاب شرح واقعۀ
سیل ۱۰۳۹ق شهر مکه است که به انهدام خانۀ کعبه منجر گردید. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ برلین موجود است.
منابع:
(۱)بغدادی، هدیه؛
(۲)عبدالله جبوری، فهرس مخطوطات حسن الانکرلی، نجف، ۱۳۸۷ق؛
(۳)عبدالله جبوری، فهرست المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م؛
(۴)حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لندن، ۱۸۴۲- ۱۸۵۸م؛
(۵)خدیویه، فهرست؛
(۶)ظاهریه، خطی (تصوف)؛
(۷)عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م؛
(۸)فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی‌نو، ۱۳۶۵ش؛
(۹)عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م؛
(۱۰)محمدهاشم کشمی، زبدة المقامات، لکهنو، ۱۲۹۰ق؛
(۱۱)محمدصادق کشمیری همدانی، کلمات الصادقین، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸م؛
(۱۲)محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق؛
(۱۳)نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۷۹ق؛



جعبه ابزار