تاریخ ادبی ایران خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ادبی ایران ، کتابی درباره ادبیات فارسی و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی ، تألیف ادوارد گرانویل براون ، خاورشناس انگلیسی می‌باشد. این کتاب در چهار مجلد از ۱۲۸۱ تا ۱۳۰۳ش / ۱۹۰۲ تا ۱۹۲۴ در انگلستان منتشر شد. پیش از تألیف و انتشار این اثر، کتاب‌های دیگری به زبان‌های اروپایی درباره تاریخ ادبیات فارسی نوشته شده بود، ولی هیچیک از لحاظ وسعت دامنه تحقیق و تنوع موضوعات و جامعیت با آن برابر نیست .
براون برای گردآوری مطالب و مواد کار خود از بیشتر آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی ــ که تا آن زمان در دسترس وی بوده ــ بهره گرفته ، بسیاری از نسخه‌های خطی و منابع و مدارک شناخته شده در کتابخانه‌های انگلستان و سایر کشورهای اروپایی را زیرنظر داشته و از صاحبنظران و محققان تاریخ و ادب و فرهنگ ایرانی نیز یاری جسته است . وی نخستین کسی است که تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز ظهور آن تا اوایل سده چهاردهم به شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی بررسی کرده و سیر و تحول تاریخی آن را به صورت جریانی گسترده و به هم پیوسته و بر اساس طرحی منسجم و جامع عرضه کرده است . مؤلف ، به گفتع خودش (ادوارد گرانویل براون، ج ۱، ص ۳ـ۴؛ ادوارد گرانویل براون، ج ۱، ص ۹ـ۱۰)، کوشیده که تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنان را، بدان‌سان که در ادبیات‌شان جلوه‌گر است ، عرضه کند. ازین‌رو به آثار فارسی شاعران و نویسندگان غیرایرانی که در خارج از ایران نوشته شده است کمتر توجه داشته ، و در عوض شرح احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشته‌اند به تناسب دامنه کار خود با تفصیل بیشتر باز گفته است . به همین سبب نام کتاب را، به جای «تاریخ ادبیات فارسی »، تاریخ ادبی ایران گذاشته است .
جلد اول این کتاب در ۱۹۰۲ به نام (تاریخ ادبی ایران : از کهن‌ترین دوران تا فردوسی ) در لندن انتشار یافت . این جلد در حقیقت توضیح و تشریح مبادی و مقدمات تاریخ ادبیات ایران است وازینرو مؤلف ، آن را «مدخل » تمامی کتاب به شمار آورده است . نیمه نخست این اثر شامل تاریخ ایران پیش از اسلام ، از قدیم‌ترین روزگار تا ظهور اسلام است . برخی از مطالب و اطلاعات این نیمه را امروز صاحبنظران نمی‌پذیرند، لیکن بسیاری از مباحث آن ــ که بر تحقیقات و آرای بزرگ‌ترین ایران‌شناسان سده پیشین مبتنی است ــ هنوز برای خوانندگان غیرمتخصص و کسانی که خواستار اطلاعات کلی و عمومی در این زمینه باشند، مفید است . نیمه دوم که به نخستین سده‌های اسلامی تا آغاز عصر غزنویان اختصاص دارد، شرح فتوحات مسلمانان در ایران و بنیان فرهنگ اسلامی در این سرزمین است و در آن از نهضت‌های ملی ایرانی در برابر سلطه قومیت عرب ، تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی ، ظهور و گسترش بعضی از فرق مذهبی ، و مشارکت دانشمندان ایرانی در تکوین و ترویج برخی از شعب علوم و معارف اسلامی سخن می‌رود.
جلد دوم در ۱۹۰۶ با عنوان (تاریخ ادبی ایران : از فردوسی تا سعدی ) انتشار یافت . مؤلف در فصل اول این جلد، درباره اصول نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی بحث کرده است . فصل دوم با آغاز حکومت غزنویان و شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سده پنجم شروع می‌شود و با ذکر احوال و آثار شاعران و نثرنویسان آن دوره ادامه می‌یابد. مطالب مربوط به فردوسی ، اسدی ، بوعلی سینا، و نکاتی که درباره آثار آنان گفته شده حاکی از وسعت اطلاع و دقت نظر مؤلف است . لیکن برخی از مندرجات این بخش ، چون انتساب کتاب ترجمان البلاغه به فرخی سیستانی ، ذکر منظومه یوسف و زلیخا به نام فردوسی ، و سخن از دو اسدی پسر و پدر که مبتنی بر اطلاعات مؤلف در زمان تألیف است ، امروز مردود به شمار می‌رود ( ادوارد گرانویل براون ، ج۲، ص۱۷۷؛ ادوارد گرانویل براون ، ج۲، ص ۱۸۵ـ۱۸۶ ؛ ادوارد گرانویل براون ، ج۲، ص ۲۱۵). فصل سوم تا پایان فصل ششم به تاریخ عصر سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان آن عصر اختصاص دارد. از فصل هفتم تاریخ عصر مغول آغاز می‌شود و با شرح خونریزی‌های چنگیز و هولاکو، انقراض خلافت عباسیان ، و قلع و قمع فداییان اسماعیلی و در فصول پایانی با شرح اوضاع علمی و ادبی این عصر و گزارشی از احوال و آثار شاعران بزرگ این دوران (عطار، مولوی ، سعدی ) ادامه می‌یابد.
جلد سوم ، ( تاریخ ادبی ایران : عهد مغول ) که در ۱۹۲۰ منتشر شد، از اواسط سده هفتم تا اوایل سده دهم را دربر می‌گیرد. مؤلف در بخش نخست با استفاده از نوشته‌های مؤلفان و مورخان مسلمان ، مراسلات میان سلاطین مغول و امپراتوران ممالک غربی و گزارش‌های سیاحان و مبلّغان و سفیران مسیحی به شرح کشمکش‌های فرزندان و نوادگان هولاکو یا ایلخانان مغول با یکدیگر و بسط قدرت آنان در سراسر ایران ، و روابط‌شان با کشورهای اروپایی پرداخته است . در فصل دوم تاریخ نگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتاب‌های مهم فارسی و عربی در این زمینه سخن گفته است . مطالب این فصل ، بویژه آنچه درباره آثار خواجه رشیدالدین فضل اللّه آمده ، نسبت به زمان تألیف کتاب شایستة توجه و حایز اهمیت خاص است . فصل سوم به بحث و نظر در بارة شعر و ادب و آثار صوفیه در این دوران اختصاص دارد. فصل چهارم شامل اوضاع و احوال تاریخی و سیاسی عصر تیمور و شرح لشکرکشی‌های خونبار او و براندازی حکومت‌های محلی بازمانده از دوران پیشین (جلایریان ، مظفریان ، آل کرت در شرق ایران ) است . فصل پنجم به بررسی احوال و آثار تاریخ‌نگاران و دانشمندان بزرگ این دوران اختصاص دارد. در همین فصل ، بررسی مجمل و مفیدی درباره فرقه حروفیه و گسترش آن و کتاب جاویدان کبیر و ارتباط بکتاشیه با این فرقه و تحقیقات در این باب دیده می‌شود. فصل ششم تا فصل هشتم ، که پایان این جلد است ، تاریخ جانشینان تیمور و اوضاع علمی و ادبی این دوره را تا آغاز عصر صفوی شامل می‌شود.
جلد چهارم در ۱۳۰۳ش /۱۹۲۴ با عنوان ( تاریخ ادبی ایران : ادوار جدید ) منتشر شد. در این جلد درباره تحولات تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و ادبی ایران در دوره‌های صفویه ، افشاریه ، زندیه و قاجاریه بحث می‌شود. عمده‌ترین مباحث بخش اول (تا فصل چهارم ) عبارت است از: ظهور سلسله صفوی ، رواج تشیع در ایران و رسمی شدن آن در قلمرو صفویان و تأثیر آن در ایجاد وحدت ملی و دینی در ایران ، تاریخچه مختصری درباره مقابله با قدرت سلاطین عثمانی در غرب و دست اندازی‌های ازبکان در شرق ، بیان احوال و اخلاق شاهان صفوی و علل انحطاط و زوال دولت صفوی ، حملات و آشوبگری‌های افاغنه و قلع وقمع آنان به دست نادر افشار، شرح نابسامانی‌ها و آشفتگی‌های بعد از مرگ نادر، زمامداری کریم خان زند و کارهای او، سرانجام لطفعلی خان زند و شکست او از آغامحمدخان قاجار و تأسیس سلسله قاجاریه ، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران حکومت این سلسله ، نفوذ قدرت‌های استعماری انگلیس و روس و دخالت‌های آنان در امور کشور، وزارت امیرکبیر، خدمات او و پایان تأسف انگیز زندگانیش ، ظهور بابیه و بهائیه و آشوب‌هایی که برپا شد، قتل ناصرالدین شاه و پیامدهای آن ، و اشارات کوتاه به ظهور برخی از مظاهر تمدن جدید غربی در ایران همچون تشکیل مراکز تلگراف ، تأسیس دارالفنون ، آشنایی با صنعت چاپ و رواج روزنامه نگاری .
بخش دومِ جلد چهارم بیشتر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و ادبی اختصاص دارد. از جمله مباحث این بخش است : شرح احوال شاعران عصر صفوی در ایران و هند، شعر دینی و مرثیه سرایی ، تحول شیوه شاعری در ایران دوره قاجار و شاعران بنام این دوره ، ادبیات دینی شیعی و نویسندگان و متفکران شیعی مذهب ، روش‌های اصولی و اخباری ، ادبیات بابیه و بهائیه ، ذکر اشکال و موضوعات ادبی جدید چون نمایشنامه ، تصنیف سازی ، داستان نویسی و ترجمه آثار علمی و ادبی غربی و شعر سیاسی و انتقادی . مؤلف چون درباره انقلاب مشروطیت ، و مطبوعات و شعر جدید و ادبیات دوره مشروطه خواهی و سال‌های بعد از آن ، دو کتاب مستقل دارد ، در این جلد فقط چند اشاره کوتاه و گذرا به این موضوع کرده است . درباره باب و بابیه و خصوصاً بهائیه نیز در این کتاب جز برخی مطالب پراکنده و سطحی ، که بیشتر جنبه تاریخی دارد، سخن دیگری نیست و به تحریفات و انحرافات این جریان از اصول کلی و مبانی اعتقادی تشیع توجه نشده است . این نیز، به گفتة مؤلف ( ادوارد گرانویل براون، ج ۴، ص ۱۵۶)، از آن‌رو بوده است که در زبان‌های اروپایی درباره آن نوشته‌های فراوان انتشار یافته و مؤلف خود چند کتاب و مقاله مستقل درباره آن نگاشته و برخی از آثار مکتوب متعلق به این فرقه ها را چاپ کرده است . با این‌همه ، جلد چهارم از لحاظ مطالب و اطلاعات تازه‌ای که نسبت به زمان تألیف در بر دارد، و نیز به سبب بهره گیری از تحقیقات جدید و گزارش‌های سیاحان و سفیران و مأموران کشورهای اروپایی و مشاهدات مؤلف و مذاکره با اشخاص مطّلع و صاحب نظر، دارای اهمیت خاص است .
مجلدات چهارگانه این تألیف در چند دهه اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است . جلد اول : تاریخ ادبی ایران از قدیم‌ترین روزگاران تا زمان فردوسی ، جریان تحول زبان فارسی و سیر عقاید و افکار در ایران ، ترجمه علی پاشا صالح (چاپ اول ۱۳۳۳ش )،
جلد دوم : نیمه نخست تاریخ ادبیات ایران ، از فردوسی تا سعدی ، ترجمه فتح اللّه مجتبائی (چاپ اول ۱۳۴۱ش )، و نیمه دوم از سنایی تا سعدی ، کتاب دوم از مجلّد دوم تاریخ ادبی ایران ، ترجمه غلامحسین صدری افشار (چاپ اول ۱۳۵۱ش ) و ترجمه مجدد این جلد به قلم علی پاشا صالح (چاپ ۱۳۵۸ش )،
جلد سوم : تاریخ ادبی ایران ، از سعدی تا جامی ، ترجمه علی اصغر حکمت (چاپ اول ۱۳۲۷ش )،
جلد چهارم : تاریخ ادبیات ایران ، از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر ، ترجمه رشید یاسمی (چاپ اول ۱۳۱۶ش ) و ترجمه مجدد کامل آن ، تاریخ ادبیات ایران ، از صفویه تا عصر حاضر به قلم بهرام مقدادی (چاپ تهران ۱۳۶۹ش ).
در هر چهار جلد تاریخ ادبی ایران سهوها و اشتباهات و نارسایی‌های بسیاری دیده می‌شود که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمه‌هایی که بر اصل کتاب افزوده‌اند، به آنها اشاره کرده و کوشیده‌اند که بر اساس تحقیقات جدید و رجوع به متونی که بعد از تألیف کتاب چاپ شده است ، نادرستی‌ها و کاستی‌ها را اصلاح و جبران کنند.
فهرست منابع :
(۱) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج۱: از قدیم‌ترین روزگاران تا زمان فردوسی ، ترجمه و تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح ، تهران ۱۳۵۶ش؛
(۲)ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج۲، کتاب اول : از فردوسی تا سعدی ، ترجمه و حواشی فتح اللّه مجتبائی ، تهران ۱۳۶۱ش ؛
(۳)ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج۴: از صفویه تا عصر حاضر ، ترجمه بهرام مقدادی ، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی ، تهران ۱۳۶۹ش ؛
