تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تایخ
ایران در قرون نخستین اسلامی»، اثر برتولد اشپولر، کتابی است درباره تاریخ ایران. جلد اول این کتاب به وسیله جواد فلاطوری و جلد دوم آن توسط مریم میراحمدی، به فارسی ترجمه شده است.
جلد اول کتاب، مشتمل بر پیش گفتار مترجم، مقدمه مولف و دو بخش اصلی (بخش نظر اجمالی به سیر
تاریخ سیاسی و بخش فرهنگی) و جلد دوم، مشتمل بر پیش گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترین آثار چاپ شده اشپولر و بخش‌های متعدد می‌باشد. مترجم جلد دوم، توضیحاتی درباره علایم اختصاری، به کار رفته در کتاب نیز ارائه کرده است.
برتولد اشپولر، در آغاز جلد اول کتاب، نظری اجمالی، به سیر تاریخ سیاسی ایران و نفوذ
اسلام و اهمیت آن برای کشور ایران می‌اندازد. به عقیده او علت اساسی و محرک اصلی حمله اعراب، دین جدید و اعتقادات تازه
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بود. همچنین گذری کوتاه به فتح و گشوده شدن بین النهرین، که آغاز و کلید تصرف ایران به شمار می‌آمد، داشته است، لیکن آن را نخستین راه فتح سرزمین اصلی ایران نمی‌داند، بلکه آغاز فتح ایران را زمانی می‌داند که حکمران
بحرین ، علاء بن خضرمی، از راه دریا به سواحل
فارس تاخت. اشپولر این حرکت را پیشروی شگفت انگیز خوانده که تا نزدیک شهر تاریخی اصطخر در نزدیکی تخت جمشید صورت گرفته است.
پس از اولین فتوحات
مسلمانان در ایران، اشپولر به فتح دیگر سرزمین‌های ایران، طبق ترتیب زمانی و جغرافیایی پرداخته است. طبق نظر اشپولر فتح
اهواز و
خوزستان و نیز فتح
نهاوند و
همدان از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخورداراست. اشپولر در پایان استیلای اعراب، به فتح نواحی
سیستان و بلوچستان امروزی (از جمله ناحیه مکران و زابلستان)،
خراسان ، ترکستان و در انتها طبرستان (مازندران کنونی) اشاراتی دارد. او فتح سرزمین‌های شمال ایران را در سال ۳۰ هجری ذکر کرده و احتمال داده است که نوادگان پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛ یعنی
امام حسن علیه‌السّلام نیز در آن شرکت داشته‌اند. طبق منابع جغرافیایی قدیم، فتح طبرستان به دلایل جغرافیایی از راه خراسان و قومس صورت گرفته است.
اشپولر، در ادامه کتاب به ذکر دوره‌های تاریخی پرداخته و پس از ذکر دوره امویان به فتح ماوارءالنهر و خوارزم و
گرگان اشاره کرده است. سپس درباره دوره عباسیان، طاهریان و صفاریان اطلاعات مفیدی به دست می‌دهد. او در ذکر دوره سامانیان و اوج قدرت آن‌ها، هنر خود را در بیان ویژگی‌های این دوره، به خصوص اوضاع جغرافیایی و تاریخی نشان می‌دهد. در ادامه نیز به مبارزات
آل بویه و
آل زیار ، رویدادهای زمان غزنویان و تسخیر ایران توسط سلجوقیان می‌پردازد.
از نکات بارز در ذکر وقایع تاریخی ایران در سده‌های نخستین اسلامی، توضیحات و اطلاعاتی است که اشپولر درباره شهرها و جغرافیای تاریخی ایران به دست می‌دهد. به طور مثال او در دوره امویان درباره شهرهای قدیم؛ از جمله اصطخر، بادغیس، هرات و پوشنگ و نیز اوضاع خراسان اطلاعات مفید و گرانبهایی ارائه کرده است.
از دوره عباسی نیز می‌توان اطلاعات مهمی از وضع ترک‌ها، اطلاعاتی درباره نواحی سغد (در جمهوری تاجیکستان)، شهر
نیشابور ، سرحدات سرزمین کوهستانی شرقی، بین النهرین و شهرهای مهم آن در کتاب اشپولر یافت.
از وضع ایران در دوره طاهریان نیز علاوه بر وقایع و رویدادهای مهم مسائلی مربوط به شهرهای قم، سرزمین‌های پیرامون رود سند، شمال شرق ایران و
مازندران ذکر شده است.
اشپولر، پس از این وقایع، درباره نبرد صفاریان و سامانیان برای کسب قدرت در مشرق ایران، به تفصیل مطالبی را ذکر کرده است. او در اوج قدرت صفاریان، درباره تمدن و فرهنگ ایران، شهرهای خراسان، شهر
ری ، حرکت و مسیر سامانیان، پیروزی و نیز اوضاع جغرافیایی مسیرهای فتح توضیحاتی داده است.
هنگام توصیف مبارزه آل بویه و آل زیار در به قدرت رسیدن در ایران نیز، اطلاعاتی درباره شهرهای قدیم ایران در
قرن چهارم هجری؛ از جمله اصفهان، همدان، گرگان و شهر ری ذکر شده است.
مقارن سقوط سامانیان، اشپولر از شهر بلاساغون در قسمت علیای رود چو به عنوان مقر قدرت خاندان ایلگ خانیان یا قراخانیان نام می‌برد و از شهر اورگنج و جنگ‌های آن بحث می‌کند.
در کنار وقایع و رویدادهای دوره غزنویان نیز از نقاط جغرافیایی قرن پنجم هجری مطالب مفیدی ارائه شده است.
در اواخر جلد اول، اشپولر به موضوع گسترش سلجوقیان در ایران پرداخته و از شهرهای قرمیسین (کرمانشاه) و منطقه حلوان در مغرب ایران، خوزستان، بین النهرین و سرزمین‌های داخلی ایران بحث کرده است. او پس از ذکر وقایع و رویدادهای تاریخ ایران تا دوره سلجوقی، به مبحث فرهنگی ایران در سده‌های اولیه پرداخته است. در این بخش به جریان اسلامی شدن ایران، روابط اجتماعی میان شهرها و روستاها و نیز اوضاع روستاها توجه شده است.
از مطالب قابل ذکر اشپولر در این قسمت، می‌توان به پراکندگی اولیه مذاهب در
ایران و نیز گسترش و پراکنش بعدی آن‌ها اشاره کرد. آداب و رسوم، دین، به خاک سپردن اموات، خوارج، فرقه اسماعیلیه،
شیعیان دوازده امامی از دیگر مطالب این جلد از کتاب است.
از مطالب اشپولر در قسمت‌های فرهنگی و به ویژه توضیحات او درباره اقوام و ساکنان ایران و نحوه مناسبات آن‌ها، می‌توان به چگونگی مسائل، مروادات و نیز ارتباطات در گستره جغرافیای آن زمان توسط گروه‌های مختلف قومی، به ویژه در حوزه جغرافیای سیاسی ایران پی برد.
در انتهای این جلد، دو نقشه ایران در قرن چهارم هجری با اطلاعاتی درباره مرزهای ولایات و سرزمین‌های تاریخی، شهرها و جمعیت بعضی از آن‌ها، دریاچه‌های شور و... و نیز تقسیم بندی ادیان و مذاهب اسلامی و غیر اسلامی و شهرهای مقدس و مذهبی آمده است.
جلد دوم کتاب حاضر، با پیش گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترین آثار مولف آغاز می‌شود. در ادامه نویسنده با استفاده از منابع دست اول، به ویژه منابع جغرافیای سده‌های اولیه، به وضع حیات معنوی و فرهنگی ایران پرداخته است.
وضعیت پزشکی، ادیان و موسیقی، هنرهای مصور؛ از جمله طلاکاری و صنایع دستی در
قرن اول هجری، میراث فرهنگی، سفال سازی، هنر معماری و فعالیت ساختمانی و... از جمله مباحثی هستند که در ادامه به طور مختصر بررسی شده‌اند.
بهترین مطالب جغرافیایی کتاب اشپولر را می‌توان در تعیین قلمرو ایران در قرون اولیه اسلامی مشاهده نمود. وی در ابتدا به حدود جغرافیایی قلمرو ایران پرداخته است و به تفصیل گزارش‌های جغرافیایی را بیان می‌کند.
اشپولر در ادامه مطلب درباره حدود ایران، به تعیین مرز ایران ماوراءالنهر و ترکستان تا سقوط دولت سامانیان می‌پردازد. او در این مباحث از شهرهای مهم تاریخی؛ از جمله بادغیس، پوشنگ، گوزگان، طالقان،
هرات ، نواحی آمودریا، سرزمین‌های مشرف فراوه و تخارستان مطالبی به دست می‌دهد. منطقه جنوبی و مرزهای آن، سواحل شمالی،
خلیج فارس ، مرزهای سواحل عربی و مرز ایران و ترکان در مشرق از جمله دیگر مطالبی است که در بخش تعیین حدود ایران می‌توان مشاهده نمود.
قسمت دوم، مطالب اشپولر درباره حدود ایران، تقسیمات داخلی ایران است و مطالب مهمی؛ از جمله درباره ولایات (که اساس تشکیلات مملکت ایران راتشکیل می‌دادند) و استان‌ها در سده‌های اولیه اسلامی را می‌توان در آن مشاهده کرد.
مهم‌ترین مطالبی که اشپولر درباره حدود ایران ذکر می‌کند، توضیحاتی است که به طور مشخص درباره خوزستان، آذربایجان، دیلم،
طبرستان ، فارس،
خراسان ، سیستان و شهرهای مهم و تاریخی و نیز اوضاع جغرافیایی آن‌ها آورده است.
تشکیلات اداری ایران، اداره پست و بازرسی دولتی، روسای ادارات، ماموران جزء، تشریفات سلاطین، عناوین و القاب فرمانروایان، فرمان هاو دیوان‌ها، فرستادگان، هدایا و مناسبات حقوقی؛ از جمله مجازات
زنان و حقوق آن‌ها از دیگر مطالبی است که اشپولر در ادامه کتاب ذکر کرده است.
از جمله ویژگی‌های مهم کتاب حاضر، پرداختن به اوضاع اقتصادی ایران در سده‌های نخستین اسلامی است. در این زمینه به مسائل مهمی؛ از جمله کشاورزی و مالکیت ارزی، پرورش
حیوانات و دامداری، صنعتگری، معادن،
تجارت ، پول و مزد، ضرب سکه و... پرداخته شده است. اشپولر کشاورزی ایران در آغاز قرون وسطی؛ مانند آن چه امروزه در سراسر مشرق زمین مرسوم است، اساس حکومت و ستون اصلی موجودیت اقتصادی مردم می‌داند.
مولف کتاب، در ادامه به شهرهایی که دارای قنات بودند، شهرهای دارای نظام آبیاری، تولیدات کشاورزی و تبدیل جنگل‌ها و مزارع کشاورزی در بعضی نقاط ایران اشاره می‌کند. او در ذکر فرآورده‌های اصلی کشاورزی ایران، به تفصیل از محصولات و نقاطی که این محصولات در آن به عمل می‌آمده، یاد می‌کند.
ادامه مطلب اوضاع اقتصادی کتاب درباره صنعتگری و فرآورده‌های آن است. مولف در این باره از کتاب‌های جغرافیایی استفاده کرده و به تولیدات صنعتی و نقاطی که تولیدات فراوان داشتند، اشاره کرده است.
مولف در فصل استخراج معادن، به استخراج فلزات قیمتی نظیر
طلا ،
نقره ،
مس ،
روی ،
سرب ، سنگ سرمه،
جیوه ،
آهن و دیگر فلزات اشاره کرده است. همچنین درباره راه‌های ارتباطی و اهمیت آن‌ها و وابستگی آن‌ها با حیات اقتصادی، جاده‌های مهم و پراهمیت،
جاده ابریشم ، کشتیرانی در رودخانه‌ها در بسیاری از ولایات؛ مانند جبال، دیلم و طبرستان و نیز در سواحل دریا مطالب مهمی بیان گردیده است.
قشربندی اجتماعی مردم، مناسبات مالکیت ارضی، انواع مالیات‌ها، اوضاع نظامی و در نهایت زندگی روزمره ایرانیان مطالب پایانی جلد دوم کتاب را تشکیل می‌دهد.
این کتاب اگر چه مسائل و مباحث مهمی از تاریخ ایران را در قرون اولیه اسلامی بیان می‌دارد، اما درباره مسائل جغرافیایی آن زمان و به عبارت بهتر، جغرافیای تاریخ ایران در دوره مذکور مطالب باارزشی را ارائه می‌دهد.
علاوه بر این مباحث مربوط به فتوح مسلمین در ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راه مولف با دقت به زمان، نحوه و مسیر گسترش
اسلام در ایران پرداخته است. همچنین ترتیب بیان مطالب بسیار حائز اهمیت است، امری که اشپولر به دقت آن را رعایت کرده است.
همچنین یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب، استفاده مولف از ۶۲۴ منبع دست اول غنی و باارزش است که در انتهای جلد دوم کتاب ترجمه شده است.
جلد اول و دوم این کتاب پاورقی‌های مترجمان و نیز فهرست اعلام (کسان) و جای‌ها را دربردارد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
