تاریخ بیهقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ بیهقی (یا تاریخ مسعودی ) ، کتابی تاریخی به فارسی در بارة دورة پادشاهی مسعود غزنوی و مختصری در تاریخ خوارزم می‌باشد.
تألیف ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی • . این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی ، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته می شود (سعید نفیسی ، در پیرامون تاریخ بیهقی ، ج ۱، ص ۵، تهران ۱۳۴۲ ش ؛ حاجی خلیفه ، ج ۱، ستون ۲۸۲). با توجه به قراین موجود در متن ، این کتاب به شرح احوال و کارهای غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز می شده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است (علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، ص ۱۷۵، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش ، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش ؛ عوفی ، ج ۲، ص ۲۸). همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دورة یمین الدوله محمود غزنوی ، مقامات محمودی و نیز تاریخ یمینی نامیده شده (محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد ۱۳۵۰ ش ص ۲۷، ۱۶۹، ۱۸۸، ۷۹۴) و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی شهرت یافته است .
آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ (بهار، ج ۲، ص ۶۹) و موضوعِ آن ، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل (به نوشتة علی بن زید بیهقی : «زیادت از سی مجلد»، ص ۲۰) تدوین شده بوده است ؛ مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده ، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم ، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است . علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در کتابخانة سرخس و کتابخانة مدرسة خاتون مهد عراق در نیشابور دیده بوده است (ص ۲۰، ۱۷۵). تاریخ بیهقی موجود از نامة ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می گردد (محمد بیهقی ، ص ۱) و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دورة حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم کتاب با قصد رفتن مسعود به هند پایان می یابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده می دهد که مجلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به هندوستان تا پایان کارش می نویسد (همان ، ص ۸۹۵ ـ۹۰۰)، اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است (همان ، ص ۹۰۲، ۹۰۶). با وجود این ، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی ، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آنها آمده است . همچنین اطلاعات گرانبهایی در بارة شعرا و اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است .
تاریخ بیهقی هم از جنبة تاریخ نگاری و هم از جنبة ادبی بسیار درخور توجه است . از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می سازد اینهاست : ۱) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و انصاف در اظهارنظرها (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۷ـ ۲۸، ۲۲۱ـ۲۲۲)؛ ۲) مشاهده ، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکته ای از نظر او فوت نشود (رجوع کنید به ص ۱۱)؛ ۳) بیان مطالب حِکْمی (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۱۲ـ ۱۲۸) و نکته های اخلاقی (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۳۴ـ۲۳۵، ۳۰۸) که بظاهر سبب اطناب شده ، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود (رجوع کنید به ص ۳۹، ۱۶۹)، عبرت آموزی (رجوع کنید به ص ۲۴۳) و تأثیر بر دلها (رجوع کنید به ص ۶۷۸) آنها را ذکر کرده است ؛ ۴) قدرت استنباط بیهقی ، شناخت او از جامعة عصر خود و تحلیل علل وقایع (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۷، ۵۶، ۱۶۲)؛ ۵) معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر دربارة درستی و نادرستی آن روایات (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۳۰ـ۱۳۱، ۵۱۰، ۹۰۹)؛ ۶) نقل اسناد مهم (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۰۲ـ ۱۰۵)؛ ۷) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۲۵ـ ۲۲۸، ۳۱۳ـ۳۱۶، ۵۲۲ ـ۵۲۴)؛ ۸) نقل مذاکرات مهم و محرمانه (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۳ـ۱۴، ۵۸ـ۶۰، ۶۱۳)؛ ۹) پرده برداشتن از توطئه ها و رقابتها (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۵۹ـ۱۶۲، ۳۰۱، ۴۶۶)؛ ۱۰) اشاره به مراسم و آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً دربار غزنه ، مانند خطبه خواندن و خلعت دادن و جشن مهرگان (برای نمونه رجوع کنید به ص ۴، ۳۴۷، ۶۵۵)؛ ۱۱) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها (برای نمونه رجوع کنید به ص ۲۶ـ۲۷، ۲۹۵، ۳۱۰)؛ ۱۲) ذکر آمار (برای نمونه رجوع کنید به ص ۴۷؛ برای اطلاعات بیشتر در بارة اهمیت تاریخ بیهقی رجوع کنید به یوسفی ، ص ۱۶۱ـ۱۶۵).
از جنبة ادبی و سبک نگارش ، گیرایی و دلپذیری نثر، و ویژگیهای صرفی و نحوی نثر تاریخ بیهقی از بهترین نمونه های نثر فارسی و اوج بلاغت زبان فارسی شمرده می شود. نثر کتاب حاکی از تسلط بیهقی به زبانهای فارسی و عربی است و نشان می دهد که وی همة شرایط دبیری را داشته است (یوسفی ، ص ۱۶۶). بیهقی در نثرنویسی پیرو سبک استادش ، ابونصر مشکان • بوده است (بهار، ج ۲، ص ۶۷). مهمترین ویژگیهای نثر تاریخ بیهقی عبارت است از: ۱) اطناب ، در مقابل ایجاز دورة قبل از بیهقی ، به گونه ای که در عبارتها خللی ایجاد نمی کند، بلکه از محسّنات این تاریخ شمرده می شود که جزئیات مطالب را روشن ، و مقصود را بخوبی بیان می کند. ۲) توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار می دهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون می سازد. ۳) استشهاد و تمثیل ، به تقلید از نثر فنی عربی در قرن چهارم در بغداد، که گاه به مناسبت با ابیاتی با ذکر نام و گوینده برای تأیید مدعا به کار رفته است . ۴) برخی ویژگیهای دستوری ، از جمله به کار بردن فعل ماضی در معنای مضارع ، به کار بردن افعال ماضی و مضارع به صیغة مجهول ، استعمال افعال ماضی به صیغة وصفی ، حذف افعال به قرینه ، حذف قسمتی از جمله ، به کار بردن لغات و جمعها و مصادر عربی و ذکر کلمات تنوین دار طبق قواعد عربی . ۵) ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار (همان ، ج ۲، ص ۶۷ـ ۸۵؛ برای اطلاعات بیشتر در بارة ویژگیهای نثری و قواعد دستوری تاریخ بیهقی رجوع کنید به پروین گنابادی ، ص ۱۰۶ـ ۱۱۹؛ فرشیدورد، ص ۴۶۹ـ ۵۱۵).
بیهقی به وقایع و اشخاص و ویژگیها و واکنشهای آنان ، همچون نویسندگان ادبیات داستانی پرداخته و واقعه را مانند داستان شرح داده و به انجام رسانده است ، نظیر ذکر بر دار کردن حسنک وزیر (رجوع کنید به ص ۲۲۱ـ۲۳۶) که داستانی تراژیک شده است . در شرح این واقعه بیهقی ضمن گزارش دقیق و عینی از سقوط وزیری مقتدر (حسنک ) به شرح دسیسه ها و حکایتی از شقاوت و شهامت و ندای وجدان گناهکار می پردازد. این واقعة داستان نما، با مرگ سلطانی مقتدر (محمود) آغاز و با هلاکت وزیری مقتدر، در عهد مسعود، پایان می یابد. این واقعة تراژیک از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی ایران درخور توجه است (کاتوزیان ، ص ۷۷، نیز رجوع کنید به ص ۷۸ـ۹۱؛ برای تحلیل سایر تراژدیهای تاریخ بیهقی رجوع کنید به شفیعی ، ص ۳۸۵ـ۳۹۲).
از تاریخ بیهقی نسخه های خطی فراوانی در کتابخانه های ایران و دیگر کشورهای جهان بجا مانده است که نشان می دهد در چند قرن اخیر بسیار مورد توجه و پسند مردم بوده و آوازه ای درخور داشته است (فیاض ، ص ۵۱۶).تاریخ بیهقی موجود نخستین بار در ۱۸۶۲ در کلکته به تصحیح مورلی و به اهتمام ناسو لیز چاپ شد. در ۱۳۰۵ـ ۱۳۰۷ با تصحیحات و حواشی سیداحمد ادیب پیشاوری در تهران چاپ سنگی شد. طی سالهای ۱۳۱۹ و ۱۳۲۶ و ۱۳۳۲ش با تصحیحات و تعلیقات مفصّل سعید نفیسی در سه مجلد با عنوان تاریخ مسعودی . در ۱۳۲۴ ش به تصحیح علی اکبر فیاض با تعلیقات و فهرستها در تهران و در ۱۳۵۰ش به تصحیح همو در مشهد انتشار یافت . خلیل خطیب رهبر این کتاب را همراه با معانی واژه ها و شرح جمله های دشوار و برخی نکته های دستوری و ادبی در ۱۳۶۸ ش در تهران به چاپ رساند. برخی محققان در سالهای اخیر تاریخ بیهقی را با شرح و توضیح واژه ها و جملات به صورت گزیده به چاپ رسانده اند، از جمله زهرا خانلری (تهران ۱۳۴۸ش )؛ محمد دبیرسیاقی (تهران ۱۳۴۸ش )؛ یداللّه شکری (تهران ۱۳۵۶ ش )؛ خلیل خطیب رهبر (تهران ۱۳۶۷ ش )؛ محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی (تهران ۱۳۷۲ ش )؛ نرگس روان پور (تهران ۱۳۷۳ ش )؛ رضا مصطفوی سبزواری (تهران ۱۳۷۸ ش ). یحیی خشاب و صادق نشأت ، تاریخ بیهقی را به عربی ترجمه و چاپ کرده اند (قاهره ۱۳۷۶). آرندس نیز آن را به روسی ترجمه و منتشر کرده است (تاشکند ۱۹۶۲، مسکو ۱۹۶۹). کلیفورد ادموند باسورث نیز هم اکنون مشغول ترجمة تاریخ بیهقی به زبان انگلیسی است که دانشگاه کلمبیا مسئولیت انتشار آن را به عهده دارد (باسورث ، ص ۶).
(۱) کلیفورد ادموند باسورث ، « تاریخ بیهقی : معرفی متن و مشکلات ترجمه »، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۸۰ ش (جزوه چاپی )؛
(۲) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش ؛
(۳) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش ، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش ؛
(۴) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد ۱۳۵۰ ش ؛
(۵) محمد پروین گنابادی ، «نکاتی راجع به تاریخ بیهقی »، در یادنامة ابوالفضل بیهقی : مجموعه سخنرانیهای مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی ، مشهد، ۲۱ تا ۲۵ شهریور ماه ۱۳۴۹ ، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۵۰ ش ؛
(۶) حاجی خلیفه ؛
(۷) محمد شفیعی ، «تراژدیهای تاریخ بیهقی » ، در یادنامة ابوالفضل بیهقی ؛
(۸) عوفی ؛
(۹) خسرو فرشیدورد، «بعضی از قواعد دستوری تاریخ بیهقی »، در یادنامة ابوالفضل بیهقی ؛
(۱۰) علی اکبر فیاض ، «نسخه های خطی تاریخ بیهقی »، در یادنامة ابوالفضل بیهقی ؛
(۱۱) محمدعلی کاتوزیان ، چهارده مقاله در ادبیات ، اجتماع ، فلسفه و اقتصاد : «ذکر بردار کردن امیر حسنک وزیر: ملاحظاتی پیرامون جامعه شناسی تاریخی ایران »، ترجمة قهرمان سلیمانی ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۱۲) سعید نفیسی ، در پیرامون تاریخ بیهقی ، تهران ۱۳۴۲ ش ؛
(۱۳) غلامحسین یوسفی ، یادداشتهایی در زمینة فرهنگ و تاریخ ، تهران ۱۳۷۱ش .
