تاریخ دولت آل سلجوق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ دولة آل سلجوق»، اثر ابوابراهیم قوام الدین فتح بن علی بن محمد بنداری، تلخیصی است از کتاب نصرة الفترة و عصرة الفطرة عماد اصفهانی، به
زبان عربی درباره تاریخ سلجوقیان.
کتاب؛ مشتمل بر مقدمه‌ای مفصل به قلم محقق، دکتر یحیی مراد، مقدمه‌ای به قلم بنداری و حدود ۹۰ فصل می‌باشد.
این کتاب گزیده‌ای است از کتاب «نصرة الفترة و عصرة الفطرة» نوشته عمادالدین کاتب اصفهانی در مورد تاریخ سلجوقیان. اصل کتاب عماد کاتب نیز رساله گونه‌ای بوده به
زبان فارسی و با قلم انوشیروان بن خالد بن محمد کاشانی، وزیر معروف
سلطان محمود غزنوی و سلطان مسعود غزنوی از سلاجقه
عراق و نیز المسترشد بالله خلیفه عباسی. رساله انوشیروان «نفثة المصدور فی فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» نام داشته که هم از نظر تاریخی و هم از جهت ادبی مورد توجه بوده است. ظاهرا کاتبان و مترسلان آن عهد از آن مایه می‌گرفتند. عماد این کتاب را به عربی
ترجمه نمود و بر آن مقدمه، تکمله و اضافاتی که مشتمل بر وقایع چهل و هفت سال پس از
مرگ انوشیروان؛ یعنی تا سال ۵۷۹ ق. می‌شد، افزود.
عماد در نگارش، تابع سبک خاصی بود. مشکلات نثر وی سبب شد تا همشهری او فتح بن علی بنداری از بزرگان
فقها و ادبای
قرن هفتم که به آثار عماد که عنایت خاصی داشت، کتاب نصرة الفترة و عصرة الفطرة او را در سال ۶۲۳ ق. با زبانی ساده خلاصه کرده و آن را زبدة النصرة و نخبة العصرة نام نهاده و به حاکم دمشق ملک عیسی هدیه کند.
بنداری دلیل تحریر دوباره کتاب را چنین بیان می‌کند: من هنگامی که از برگزیدن کتاب البرق شامی اثر پیشوای نیک بخت عمادالدین محمد بن محمد بن حامد اصفهانی، نویسنده معروف که خدایش بیامرزد، فراغت یافتم کتاب دیگرش را که نصرة الفترة و عصرة الفطرة نام یافته در مطالعه گرفتم. این کتاب در تاریخ وزیران سلجوقی است. در توجه به آن دریافتم که مولف در تحریر کتاب سبک معروف خود را در پیش گرفته و در میدان فصاحت و بیان لجام قلمش را رها ساخته است. قرینه سازی و لغات مترادف پرده بر محامد کار و مقصود نویسنده افکنده تا آنجا که چهره مقصود
تاریخ ، در غبار کثرت سجع و قافیه فرورفته است. وجود این وضع چه بسا موجب شود که پرده برخی گوش‌ها به شنیدن نوادر کتاب بلند نشود. پس من از آن کتاب مفصل این مختصر را برگزیدم؛ به طوری که تمام مطالب کتاب را در بر داشته باشد، پس بهترین قرینه سازی و صنایع بدیهی و درخشنده‌ترین و روشن‌ترین
الفاظ کتاب را نیز محفوظ بدارد.
گر چه بنداری کتاب را تاریخ وزیران سلجوقی معرفی می‌کند؛ اما این کتاب در بردارنده وقایع مهم سیاسی و اوضاع اجتماعی دوره سلجوقی به خصوص سلاجقه عراق- از آغاز این سلسله تا زمان فوت سلطان ارسلان بن طغرل بن محمد بن ملکشاه نیز هست و به بیان وقایع سیاسی سلاجقه عراق، روابط سلاطین سلجوقی با خلفای عباسی پرداخته و اشارات کوتاهی به اوضاع سیاسی خلافت عباسی دارد. البته اهمیت کتاب بیشتر در ارتباط با وزارت در عهد سلاجقه
عراق و چگونگی ساختار اداری سلاجقه می‌باشد.
عناوین بعضی از مقامات اداری دوره سلجوقی منحصرا در این کتاب آمده است؛ مانند وکیل در، یا امیربار.
ترتیب دیوان استیفاء، دیوان طغرا، رسائل، انشاء، اشراف و عرض نیز از مطالب بااهمیت کتاب است.
علاوه بر این آنچه اهمیت این کتاب را نسبت به منابع مشابه دو چندان می‌کند، ارتباط نویسندگان دو گانه کتاب با دستگاه اداری و حکومتی
زمان مورد بحث است. با توجه به مسئولیت‌های انوشیروان بن خالد کاشانی و عماد کاتب در دستگاه سلاجقه، مطالب عنوان شده در کتب ایشان قابل اعتماد و موثق به نظر می‌رسد.
عماد کاتب وقایع را تا سال ۵۷۵ ق. دنبال کرده است. دوری از عراق و سفر به
شام ، مانع از ادامه کار شد. بنداری در آخرین برگ کتاب چنین آورده است:
عمادالدین که خدایش بیامرزد، گفت: من دوست داشتم که این کتاب را با شرح حادثه هر سال و بیان هر مقصود و مرامی به پایان برسانم؛ ولی به علت دور بودنم از محیط و شناسایی حوادث این ایام و اقامت در شام به بیان خلاصه‌ای از آنچه دانستم، بسنده کردم و از شرح تفصیل حوادث دم درکشیدم.
این کتاب نخست در ۱۸۸۹ م توسط هوتسما در لیدن منتشر شد. سپس در ۱۳۳۶ ق/ ۱۹۱۸ م، با عنوان تاریخ دولة آل سلجوق، بدون هیچ گونه مقدمه در
قاهره به چاپ رسید. در ۱۹۷۴ م، محمد عزاوی با حمایت مالی «بنیاد فرهنگ ایران» دوباره آن را در قاهره منتشر کرد و مقدمه‌ای کوتاه و مفید بر آن افزود. وی نام اصلی کتاب را که زبدة النصرة و نخبة العصره بود، به کتاب باز گرداند. سرانجام در ۱۳۵۶ ش، محمدحسین جلیلی در همان مؤسسه آن را به فارسی ترجمه کرد.
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
