تاریخ منتظم ناصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ منتظم ناصری، کتابی تاریخی به فارسی تألیف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (صنیع الدوله)، مترجم و رئیس دارالطباعه و دارالترجمه
ناصرالدین شاه است.
او این کتاب را بین سالهای ۱۲۹۸ و ۱۳۰۰ تألیف و به شاه تقدیم کرد.
اهمیت کتاب در آن است که برای نخستین بار حاوی تاریخ عمومی جهان از
هجرت پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم تا آغاز دولت
قاجاریه است که براساس تقسیم جغرافیایی جهان به چند
قاره (
آسیا ،
اروپا ،
افریقا و بعدها
امریکا ) تنظیم شده و از این حیث بی مانند بوده است.
نظم سنواتی و اهدای آن به ناصرالدین شاه، نام کتاب را برای آن فراهم آورده است.
یکی از دلایل اعتمادالسلطنه برای تألیف تاریخ منتظم ناصری، تأخیر وی در تألیف جلد پنجم مرآة البلدان به سبب فراهم نبودن اطلاعات صحیح از بعضی بلاد و قُرا بود، و علت مهم‌تر آن‌که تا آن زمان کتابی به زبان فارسی در تاریخ مختصر و عمومی
ایران و
جهان که محدود به شرح سلطنت سلاطین و جنگ و صلح آن‌ها نباشد، بلکه «هرگونه حوادث از قبیل تولد و ارتحال علما و اعیان ممالک، اختراعات و انکشافات...، بروز امراض عمومی...، حتی بعضی از خسوف و کسوف» را شامل شود، نگاشته نشده بود.
اعتمادالسلطنه کتاب خود را در دو بخش و مجموعاً در سه جلد سامان داد، با این توضیح که «در ممالک اسلامیه، از صدر اسلام تاکنون دو قسم فرمانروایی در کار بوده: یکی حکمرانی مذهبی به عنوان خلافت، دیگری حکومت اسلامیه به اسم
سلطنت ».
بخش اول از هجرت پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم تا زوال خلافت عباسیان (۶۵۶) است.
بخش دوم از استیلای
هلاکوخان و طایفه
مغول تا زمان مؤلف را شامل شده است.
مؤلف جلد دوم را با ذکر حوادث ۱۱۹۳ (سال درگذشت
کریم خان زند ) به پایان برده و توضیح داده است که به «اقتضای ادب و تکلیف چاکری» شرح سلطنت سلسله قاجاریه را در ذیل «تواریخ دیگر» ننوشته و ازاین‌رو جلد سوم را به سلسله قاجار از زمان تأسیس تا ۱۳۰۰ اختصاص داده است.
بخش یا جلد اول کتاب، به تصریح مؤلف،
تا حوادث ۶۲۸ خلاصه و ترجمه الکامل فی التاریخ
ابن اثیر است، و پس از این تاریخ از منابع دیگر چون
تاریخ ابوالفداء بهره برده است. وی همچنین برای ضبط صحیح اَعلام و تاریخ‌ها از
وفیات الاعیان ابن خلّکان استفاده کرده است،
با این‌همه غلط‌های نسخه های خطی به تاریخ منتظم ناصری نیز راه یافته است؛ برای مثال اعلامی چون بَراءبن عازِب (در متن: براءبن غالب)، جزیره رودِس (در متن: بُردُس)، عماره بن شهاب (در متن: عماربن هشام
).
در بخش دوم، شامل جلدهای دوم و سوم، از کتاب‌هایی چون تاریخ مغولِ نسوی، مطلع سعدین، حبیب السِیَر،
احسن التواریخ و عباسنامه استفاده شده است.
علاوه بر این، در جلد سوم کتاب منبع مهم مؤلف
ناسخ التواریخ است
در این جلد وی گزارش مختصری از تاریخ
ایل قاجار تا به سلطنت رسیدن
آقامحمدخان قاجار را آورده است). علاوه بر این، مؤلف برای نگارش تاریخ جهان به منابع فرانسوی
مراجعه کرده است.
مؤلف در پایان هر سه جلد، تقویم همان سال را به چاپ رسانده و در پی آن جدولی از اسامی شاهان قاجار ترتیب داده که شامل سال تولد و مرگ و مدت سلطنت آنهاست و در ادامه، گزارش «سلطنت عظمی» را شامل معرفی خانواده سلطنت، اسامی امرا، رؤسای طوایف، اعیان، خوانین و معاریف و ادارات دولتی، مشتمل بر وزارت جنگ و اداره پلیس و درب خانه و وزارت اعظم داخله و مالیه و عدلیه و خارجه و وزارت دربار اعظم و دارالشورای کبری و وزارت علوم، وزارت فواید عامه و دارالترجمه مبارکه دولتی به تفصیل آورده که از فصول حایز اهمیت کتاب است،
هرچند سکوت او در باره برخی رجال بزرگ عصر قاجار، چون
میرزا تقی خان امیرکبیر ، و اقدامات و آثار مهم آنان تأمل برانگیز است.
وجود پاره ای خطاهای تاریخی در کتاب از چشم منتقدان دور نمانده است.
خود او هم گاهی به اختلاف رأی مؤلفان یا خطای آنان اشاره کرده است.
احتوای تاریخ منتظم ناصری بر برخی آثار منحصر به فرد (از جمله،
تاریخ افغانی تألیف شیخ عبدالنبی منشی بهبهانی
و رساله ای منسوب به سیاحی اروپایی با عنوان عبرت نامه یا بصیرت نامه در شرح اسباب زوال دولت صفویه، ترجمه عبدالرزاق بیگ) و نیز تقویم تطبیقی هجری قمری و میلادی از سال یکم هجری تا ۱۳۰۰ بر اعتبار کتاب افزوده است.
اعتمادالسلطنه بر اهمیت کتاب خود از جهت تقویم تطبیقی که تا آن تاریخ در هیچ‌یک از «کتب فارسی و عربی و فرانسه معتبر که به وضع منتظم ناصری تألیف شده» وجود نداشته، واقف بوده است.
این نکته نیز درخور ذکر است که به سبب مراجعه صنیع الدوله به منابع فرانسوی، برخی نام‌های جغرافیایی جهان اسلام با ضبط لاتینی در کتاب آمده است، مانند «فِز» و «تولدو» و «کردو» به جای فاس و طلیطله و قرطبه.
اعضای دارالطباعه ــ از جمله آقامیرزاحسن، معلم و مترجم عربی، و میرزا محمدحسین ادیب ملقب به فروغی ــ در تألیف کتاب به صنیع الدوله کمک کرده اند.
جلد اول تاریخ منتظم ناصری را حَسّون البُراقی به عربی برگردانده
و ژوکوفسکی نیز آن را به روسی ترجمه کرده است.
محمداسماعیل رضوانی (متوفی ۱۳۷۵ش) کتاب را بین سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷ش با مقدمه و دو فهرست اعلام به چاپ رسانده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۳) فرید قاسمی، مشاهیر مطبوعات ایران، ج ۱، محمدحسن اعتمادالسلطنه، تهران ۱۳۷۹ش.
(۴) احمد کسروی، کاروند کسروی، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ منتظم ناصری»، شماره۳۱۳۹.
