• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تاریخ‌ بیهق‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تاریخ بیهق، کتابی تاریخی به فارسی، نوشته ظهیر الدین ابو الحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی مشهور به ابن فُندُق می‌باشد.



موضوع این کتاب، تاریخ بیهق و زندگینامه بزرگانی است که بدان جا منسوب اند.
همچنین در باره تبار خانواده های مشهوری که از دیرباز در این ناحیه سکونت داشته‌اند و یا از مکانهای دیگر به آن‌جا هجرت کرده اند، و نیز در باره جغرافیای بیهق، مطالبی در آن آمده است.


احمد بن محمد خوافی
[۱] احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۲، ص۲۴۲، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۱ ش.
تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق را ۵۴۴ می‌گوید، اما به تصریح بیهقی نگارش این کتاب در چهارم شوال ۵۶۳ در « قریه ششتَمَد » در زمان سلطنت « مؤید آی ابه »، از غلامان سلطان سنجر، به پایان رسیده است.
[۲] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۹۵، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۳] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۵۱۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۴] محمد قزوینی، بیست مقاله، ج۲، ص۷۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۱۳ ش.

بعید نیست که بیهقی پس از نوشتن کتاب در ۵۴۴، در سال ۵۶۳ ضمایمی بر آن افزوده و تعدیل‌هایی در آن پدید آورده باشد.


تاریخ بیهق حاوی نکات ارزشمندی در باب تاریخ مشرق ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان است.
از آن‌جا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوره نیامده این کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
این کتاب نه تنها دانسته های ارزشمندی در باب تاریخ ادب و فرهنگ این ناحیه دارد، شامل اطلاعات مهمی نیز در باره اوضاع جغرافیایی نواحی بیهق، سبزوار، نیشابور و دیگر مکان هاست.
همچنین تفصیلاتی در باب اخذ مالیات و بنیاد گذاران این شهرها به دست می‌دهد.
[۵] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۹، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.

بیهقی در نگارش این کتاب به کتاب های گمشده « تاریخ نیشابور » نوشته « الحاکم ابو عبد اللّه نیشابوری » (متوفی ۴۰۵) در دوازده جلد و تتمه آن به نام « سیاق التاریخ » تألیف « امام ابو الحسن بن عبد الغافر فارسی » و به کتاب ناتمام «تاریخ بیهق» نوشته « علی بن ابی صالح الخواری » تکیه داشته است.
[۶] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۷] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.



این اثر که در حکم تاریخ محلی بیهق است، حاوی اطلاعاتی است در باره سودمندی تاریخ،
[۸] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶ـ ۲۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
تواریخ مهم و مشهور،
[۹] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۲ـ۳۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
فضایل بیهق، فتح بیهق به دست مسلمانان، صحابه بیهق،
[۱۰] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۱] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
ویژگی های جغرافیایی حوالی بیهق، ذکر امهات ولایات،
[۱۲] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۵۲ ـ ۵۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
خاندان سادات بیهق
[۱۳] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۹۴ـ۱۱۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
و سلسله های مختلف حاکم بر بیهق از جمله طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان (ص ۱۱۳ـ۱۲۵) و خاندان های مختلف مانند حاکمیان
[۱۴] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۸۵، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
که اسلاف خود مؤلف بوده‌اند و نیز بیهقیون،
[۱۵] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۹۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
مختاریان، داریان، میکالیان، مستوفیان، عزیزیان، عنبریان، حاتمیان، سالاریان، عماریان، بدیلیان و عمیدیان،
[۱۶] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۳۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
همچنین گروهی از علما و شعرا
[۱۷] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۴۲ـ۴۵۹، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
و سرانجام، رویداد های مهم تاریخی این شهر .
[۱۸] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۶۴ـ۴۸۱، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.

این کتاب با فصلی در باب خاتمه کتاب به پایان می‌رسد.
[۱۹] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۹۹ـ۵۱۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.



نویسنده تاریخ بیهق، افزون بر مشاهدات و شنیده های شخصی، به تعدادی از اسناد کهن و منابع مختلف ناشناخته مراجعه کرده است. ازین رو این کتاب از لحاظ تاریخی دارای اهمیت فراوانی است.
به عنوان نمونه، اطلاعاتی که از خاندان نظام الملک
[۲۰] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۴۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
و مُهَلّبیان
[۲۱] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۷۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
در این کتاب آمده است، در هیچ منبع دیگری مشاهده نمی‌شود.


تاریخ بیهق با سبک و سیاق نوشته های سده ششم تألیف شده و آن را در ردیف چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی و تذکره الاولیای عطار یاد کرده اند.
نثر کتاب برخلاف کتاب‌هایی چون «مقامات حمیدی» و « تاریخ وصاف» که آراسته به صنایع بدیعی اند،
[۲۲] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
از سادگی و ایجاز و پختگی برخوردار است و ترکیبی است از سبک قدیم و جدید و از هر دو روش نمونه های زیادی در آن یافت می‌شود.
[۲۳] محمد تقی بهار، سبک شناسی، ج۲، ص۳۶۵، تهران.

نویسنده در مقدمه کتاب به بعضی از صنایع لفظی اشاره می‌کند، اما در متن کتاب این صنایع به کار نرفته است.
همچنین کاربرد مفردات و ترکیبات عربی در مقدمه نسبت به متن کتاب بیش‌تر است.
[۲۴] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران ۱۳۳۹ ش.

سال های وقایع و نیز انساب طوایف و اشخاص غالباً برای اختصار یا دوری از تکرار به عربی نوشته شده است.


تاریخ بیهق نخستین بار از روی نسخه موجود در موزه بریتانیا (کتابت ۸۳۵) در ۱۳۱۷ش، به کوشش « احمد بهمنیار » و با یادداشت های سودمند محمد قزوینی و محمد مشکات، در تهران به چاپ رسید.
[۲۵] علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۳ ـ ۳۰، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.(برای نسخه های خطی)
[۲۶] محمد قزوینی، بیست مقاله، ج۲، ص۸۰ـ۸۲، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۱۳ ش.(برای نسخه های خطی)



این کتاب را سید کلیم اللّه حسینی نیز در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ در حیدر آباد دکن، با مقدمه ای ارزشمند به زبان انگلیسی، منتشر کرد.


(۱) محمد تقی بهار، سبک شناسی، تهران.
(۲) علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۳) احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۱ ش.
(۴) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۵) محمد قزوینی، بیست مقاله، ج ۲، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۱۳ ش؛

 
۱. ↑ احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۲، ص۲۴۲، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۱ ش.
۲. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۹۵، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۳. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۵۱۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۴. ↑ محمد قزوینی، بیست مقاله، ج۲، ص۷۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۱۳ ش.
۵. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۹، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۶. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۷. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۱، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۸. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶ـ ۲۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۹. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۲ـ۳۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۰. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۱. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۲. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۵۲ ـ ۵۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۳. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۹۴ـ۱۱۳، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۴. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۸۵، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۵. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۹۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۶. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۳۷، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۷. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۴۲ـ۴۵۹، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۸. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۶۴ـ۴۸۱، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۱۹. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۴۹۹ـ۵۱۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۰. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۴۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۱. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۷۴، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۲. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۲، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
۲۳. ↑ محمد تقی بهار، سبک شناسی، ج۲، ص۳۶۵، تهران.
۲۴. ↑ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران ۱۳۳۹ ش.
۲۵. ↑ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۳ ـ ۳۰، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸.(برای نسخه های خطی)
۲۶. ↑ محمد قزوینی، بیست مقاله، ج۲، ص۸۰ـ۸۲، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۱۳ ش.(برای نسخه های خطی)



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ بیهق»، شماره۳۰۸۴.    



جعبه ابزار