• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تحصیب1

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تحصیب، توقف و استراحت کوتاه در مکانی بین مکه و منا به نام حصباء است.
در مورد موقعیت حصباء نقل‌ها متفاوت است. برخی آن را میان منا و مکه، برخی بین ابطح و مکه و برخی آن مکان را میان دو کوه که سنگریزه‌های رمی جمرات در آن جمع شده، می‌دانند.
بنابر نقلی در دوران جاهلیت مردم بعد از مناسک حج در حصباء جمع می‌شدند و به بیان افتخارات قبیله خود می‌پرداختند. اما استحباب تحصیب به خاطر توقف پیامبر(ص) در حصباء بعد از حرکت از منا و نمازخواندن ایشان در آن محل می‌باشد. در مورد علت توقف پیامبر(ص) در آن مکان اختلاف است.
میزان استحباب توقف نزد فقیهان امامی به اندازه قدری به پشت دراز کشیدن بدون خوابیدن است. بعدها در مکان توقف پیامبر(ص) در حصباء مسجدی ساخته شد؛ اما در حال حاضر اثری از آن باقی ‌نمانده است.


«تحصیب» از ریشه «ح ـ صـ ب» به معنای سنگفرش کردن است.
[۱] الصحاح، ج۱، ص۱۱۲؛ لسان العرب، ج۱، ص۳۱۹، «حصب.
در اصطلاح، این واژه یعنی توقف و استراحت کوتاه حاجیان در حصباء یا محصّب، مکانی میان منا و مکه، که پس از کوچ از منا به مکه ـ کوچ دوم ـ مستحب است.
[۲] المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲-۲۵۳؛ کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۴.

«حصبه»، «ابطح»، «بطحاء»، «خیف»، «خیف بنی‌کنانه»،
[۳] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ التاریخ القویم، ج۱، ص۴۸۸.
«شعب الصُفّی»، «صُفّی السِباب»
[۴] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۷۳.
و «حائط خِرمان»
[۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۳.
از دیگر نام‌های محصّب است.

برخی حصباء را‌ اندکی پس از سرزمین ابطح
[۶] مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.
و بعضی آن را محل بیرون شدن از ابطح به سوی مکه و یا میان دو کوه تا مقابر قریش می‌دانند که سنگریزه‌های برآمده از رمی جمرات با سیل
[۷] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ الدروس، ج۱، ص۴۶۵؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.
یا به طور طبیعی
[۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۶.
در آن جا جمع می‌شده است؛ زیرا منطقه‌ای پست و گود بوده است.
[۹] البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۱.

شماری دیگر این منطقه را میان عقبه و مکه می‌دانند.
[۱۰] السرائر، ج۱، ص۵۹۲.
برخی آن را وادی بنی‌کنانه یعنی مکان همایش و پیمان بستن کافران قریش بر ضد رسول خدا(ص) دانسته‌اند.
[۱۱] سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷؛ السنن الکبری، بیهقی، ج۵، ص۱۶۰؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳.
گویا پس از استراحت پیامبر گرامی در آن مکان مسجدی بنا شده که تا سال‌ها پا بر جا بوده و برخی فقیهان پیشین بدان تصریح کرده‌اند.
[۱۲] المقنع، ص۲۸۹.

به باور برخی از اهل مکه، عرب‌ها در روزگار جاهلیت پس از انجام مناسک حج در شب سیزدهم ذی‌حجه در محصّب گرد می‌آمدند و از هر قبیله، شاعر و سخنگویی به بیان امتیازها و افتخارهای قبیله خود می‌پرداخت. پس از اسلام، این فخرفروشی در آیه ۲۰۰ سوره بقره:
منبع: قلم رنگ(سبز)
نکوهش گشت و به جای آن، یاد خدا ستایش شد.
[۱۳] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۷۳؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۴۷؛ العقد الثمین، ج۱، ص۴۴.


شماری از فقیهان باور دارند که پیش از ولادت شیخ طوسی در اواخر سده چهارم ق. این مسجد از میان رفته
[۱۴] مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲؛ مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.
و دیگر مسجدی در آن جا نیست
[۱۵] مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب؛ مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴؛ نک: جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۸.
و تنها توقف در محلی که آن مسجد قرار داشته، به عنوان تحصیب مستحب است.
[۱۶] السرائر، ج۱، ص۶۱۳.

برخی از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان باور دارند که اکنون «مسجد الاجابه» همان مسجد محصّب است که پیامبر(ص) در بازگشت از منا در آن استراحت فرمود و نماز خواند.
[۱۷] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۸۷؛ آثار اسلامی، ص۱۱۴.
مسجد الاجابه پایین‌ میدان معابده، در آغاز خیابان ابطح در راه مسجدالحرام و در آغاز خیابان الاجابه قرار دارد.
[۱۸] آثار اسلامی، ص۱۱۲.

تاریخ‌نگاران از «مسجد آل‌قنفذ» و «مسجد الاستراحه» به عنوان دیگر نام‌های مسجد الاجابه یاد کرده‌اند.
[۱۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۸۰-۱۸۱؛ آثار اسلامی، ص۱۱۳-۱۱۴.


برخی محدوده محصّب را از منطفه حجون به سوی چپ در راه منا تا منطقه مرتفع حرمان می‌دانند.
[۲۰] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۶۰؛ نک: کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵-۲۶۶.
بعضی بر پایه روایتی از امام صادق(ع) محصّب را جایی میان دو منطقه «خبط» و «حرمان» می‌شمرند که از این دو منطقه اکنون اثری باقی نمانده است.
[۲۱] کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.
برخی حرمان را محلی به نام حرمانیه نزدیک محل معابده دانسته‌اند.
[۲۲] نک: کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.
مکان کنونی محصّب درون شهر مکه و میان میدان معابده تا پل حجون است.
[۲۳] آثار اسلامی، ص۱۶۹.

زمان تحصیب تنها روز ۱۳ ذی‌حجه پس از ایام تشریق که حج‌گزاران از منا به مکه کوچ می‌کنند، یعنی روز نفر دوم است.
[۲۴] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.
از روز نفر دوم به «یوم الحصبه»
[۲۵] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۰؛ السرائر، ج۱، ص۵۹۲؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱.
و «یوم التحصیب»
[۲۶] مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۲؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۱۷۵.
و از شب آن به «لیلة الحصبه»
[۲۷] کشف اللثام، ج۶، ص۱۴۱؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۸۵؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۵۰؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۵۹.
تعبیر می‌شود.
گزارش‌های متعدد حکایت‌گر اقامه نماز و استراحت پیامبر گرامی(ص) در وادی محصب (حصباء) در روز نفر دوم در حجة‌الوداع است.
[۲۸] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.
امام صادق(ع) از استراحت کوتاه پدر خویش، امام محمد باقر(ع)، در وادی محصّب در روز نفر دوم گزارش داده است.
[۲۹] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲.
گزارش‌های دیگر نیز بیانگر اقامه نماز و استراحت صحابه و خلفا در وادی محصّب در این روز است.
[۳۰] صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۱؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۷.


فقیهان امامی
[۳۱] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۳۶-۳۳۷؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۳.
و اهل سنت
[۳۲] المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳-۶۱۴.
به پشتوانه روایات
[۳۳] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، ۱۹۵-۱۹۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.
به استحباب تحصیب برای حج‌گزار باور دارند. آنان تحصیب را در شمار مناسک حج ندانسته‌اند و تنها به پیروی از سنت پیامبر گرامی(ص) آن را مستحب می‌دانند.
[۳۴] المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ الدروس، ج۱، ص۴۶۴؛ عمدة القاری، ج۱۰، ص۱۰۱.


شماری از فقیهان علت توقف پیامبر گرامی(ص) در وادی محصب را تنها انتظار ایشان برای بازگشت عایشه از عمره دانسته‌اند؛ چراکه او از انجام عمره با عذر شرعی بازمانده بود و از این‌که نتوانسته بود مانند دیگر زنان پیامبر افزون بر حج، عمره نیز به جای آورد، ناخرسند بود. البته آنان این کار را به سبب اقتدا به پیامبر پسندیده می‌دانند.
[۳۵] لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۲۴۷.


شماری دیگر از فقیهان توقف پیامبر در محصّب را به سبب اقامه نماز و شکرگزاری از خداوند دانسته‌اند؛ زیرا محصّب همان جایی بود که در مدت حضور پیامبر در مکه در آغاز اسلام، قریش بر ضد ایشان هم‌پیمان می‌شدند و اکنون پس از گذشت سال‌ها، خداوند پیامبر را پیروز ساخته و مشرکان را خوار کرده بود.
[۳۶] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۳.


پاره‌ای از روایات اهل سنت توقف پیامبر(ص) در محصّب را تنها به سبب آسانی بیرون آمدن ایشان از آن عنوان کرده‌اند.
[۳۷] صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۱.

همه فقیهان امامی
[۳۸] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷؛ کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۶.
و اهل سنت
[۳۹] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.
بر این باورند که تحصیب تنها برای کسانی مستحب است که در روز ۱۳ ذی‌حجه از منا کوچ کنند. پس در روز نفر اول (۱۲ ذی‌حجه) تحصیب مستحب نیست. البته ظاهر سخن برخی فقیهان
[۴۰] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۵.
و صراحت کلام شماری از دانشمندان، روز چهاردهم را روز تحصیب می‌شمرد و تحصیب در روز دوازدهم را نیز مستحب می‌داند.
[۴۱] البیان فی مذهب الامام شافعی، ج۴، ص۳۶۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب.

اما این سخن را عموم فقیهان نپذیرفته‌اند و سخن حکایت‌گر از شبِ تحصیب بودنِ شب چهارم را بر شب چهارم از شب عید قربان حمل کرده‌اند که شب سیزدهم ذی‌حجه است، نه شب چهاردهم.
[۴۲] منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۸؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲؛ الحدائق، ج۱۷، ص۱۳۷.
آنان در این مسئله به روایات استناد می‌کنند.
[۴۳] الکافی، ج۴، ص۵۰۸؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۰۸.


فقیهان امامی این استراحت کوتاه را توقف و قدری به پشت دراز کشیدن روی زمین محصّب، بدون خوابیدن، می‌دانند.
[۴۴] الجامع للشرائع، ص۲۱۹.
از این‌گونه استراحت به «اِستِلقاء» تعبیر شده است.
[۴۵] ذخیرة المعاد، ج۳، ص۶۹۳؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۷.
برخی از آنان به پشتوانه روایت امام صادق(ع) (من دون خبط و حرمان) بر این باورند که حج‌گزار در محصّب نه باید خواب کامل کند و نه خود را از‌ اندک استراحتی محروم نماید.
[۴۶] الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۴؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۹.

شماری از فقیهان امامی نماز خواندن در مسجد حصباء را نیز مستحب دانسته‌اند؛ ولی با توجه به نابودی آن مسجد، تنها توقف و استراحت کوتاه را در محصّب مستحب شمرده‌اند.
[۴۷] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.
بعضی جز توقف کوتاه در محصب، نماز خواندن و حتی به پشت دراز کشیدن را مستحب نمی‌دانند.
[۴۸] فقه الصادق، ج۱۲ ص۲۲۶-۲۲۷.

فقیهان اهل سنت استراحت کوتاه را توقف و خوابیدن مختصر یا قدری به پهلو دراز کشیدن روی زمین می‌دانند که از آن به «اضطِجاع» تعبیر می‌شود.
[۴۹] المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۴.
آنان به پشتوانه روایات
[۵۰] صحیح‌البخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶؛ السنن‌الکبری، ج۵، ص۱۶۰.
افزون بر استراحت کوتاه، خواندن نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را نیز در محصّب مستحب می‌دانند.
[۵۱] المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.

مالکیان باور دارند که استحباب خواندن این چهار نماز مشروط به تنگ نبودن وقت و نیز مصادف نشدن روز نفر دوم با جمعه است.
[۵۲] حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰، ۵۲.
شافعیان بیتوته شب چهاردهم ذی‌حجه در محصّب را نیز مستحب می‌دانند.
[۵۳] فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۴۳۴.


شماری از صحابه تحصیب را سنت می‌دانند و بعضی آن را سنت نمی‌شمرند.
[۵۴] صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۶؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵؛ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
فقیهان اهل سنت در جمع میان این دو نظر گفته‌اند: تحصیب به سبب پیروی از رفتار پیامبر(ص) مستحب است؛ ولی از مناسک حج به شمار نمی‌رود.
[۵۵] المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ فتح الباری، ج۳، ص۴۷۱؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۱۶۶.

به علت تغییر وضع جغرافیایی تحصیب نسبت به مکان نخستین آن، اکنون به جای آوردن سنت تحصیب در حج امکان‌پذیر نیست؛ چنان‌که گزارش‌هایی از سده دوازدهم‌ق. به این نکته تصریح دارند.
[۵۶] رحلة المکناسی، ص۲۶۶.


۱. ↑ الصحاح، ج۱، ص۱۱۲؛ لسان العرب، ج۱، ص۳۱۹، «حصب.
۲. ↑ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲-۲۵۳؛ کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۴.
۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ التاریخ القویم، ج۱، ص۴۸۸.
۴. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۷۳.
۵. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۳.
۶. ↑ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲.
۷. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ الدروس، ج۱، ص۴۶۵؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.
۸. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۶.
۹. ↑ البیان فی مذهب الامام الشافعی، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۱.
۱۰. ↑ السرائر، ج۱، ص۵۹۲.
۱۱. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷؛ السنن الکبری، بیهقی، ج۵، ص۱۶۰؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳.
۱۲. ↑ المقنع، ص۲۸۹.
۱۳. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۷۳؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۴۷؛ العقد الثمین، ج۱، ص۴۴.
۱۴. ↑ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۲؛ مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴.
۱۵. ↑ مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب؛ مرآة العقول، ج۱۸، ص۲۱۴؛ نک: جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۸.
۱۶. ↑ السرائر، ج۱، ص۶۱۳.
۱۷. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۸۷؛ آثار اسلامی، ص۱۱۴.
۱۸. ↑ آثار اسلامی، ص۱۱۲.
۱۹. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۸۰-۱۸۱؛ آثار اسلامی، ص۱۱۳-۱۱۴.
۲۰. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۶۰؛ نک: کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵-۲۶۶.
۲۱. ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.
۲۲. ↑ نک: کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۵.
۲۳. ↑ آثار اسلامی، ص۱۶۹.
۲۴. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲.
۲۵. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۰؛ السرائر، ج۱، ص۵۹۲؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱.
۲۶. ↑ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۲؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۱۷۵.
۲۷. ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۱۴۱؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۸۵؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۵۰؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۵۹.
۲۸. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵.
۲۹. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲.
۳۰. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۴-۸۵؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۷۱؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۷.
۳۱. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۳۶-۳۳۷؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۶۳.
۳۲. ↑ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۳-۶۱۴.
۳۳. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۱، ۱۹۵-۱۹۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۲-۴۸۳؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۰.
۳۴. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ الدروس، ج۱، ص۴۶۴؛ عمدة القاری، ج۱۰، ص۱۰۱.
۳۵. ↑ لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۲۴۷.
۳۶. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۳.
۳۷. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۴۶؛ السنن الکبری، ج۵، ص۱۶۱.
۳۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷؛ کشف اللثام، ج۶، ص۲۶۶.
۳۹. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۲۴؛ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.
۴۰. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۵.
۴۱. ↑ البیان فی مذهب الامام شافعی، ج۴، ص۳۶۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۵۲۱، «حصب.
۴۲. ↑ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۸؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۵۱-۵۲؛ الحدائق، ج۱۷، ص۱۳۷.
۴۳. ↑ الکافی، ج۴، ص۵۰۸؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۰۸.
۴۴. ↑ الجامع للشرائع، ص۲۱۹.
۴۵. ↑ ذخیرة المعاد، ج۳، ص۶۹۳؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۷.
۴۶. ↑ الحدائق، ج۱۷، ص۳۳۴؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۵۹.
۴۷. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۴؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۷۷۷.
۴۸. ↑ فقه الصادق، ج۱۲ ص۲۲۶-۲۲۷.
۴۹. ↑ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ البحر الرائق، ج۲، ص۶۱۴.
۵۰. ↑ صحیح‌البخاری، ج۲، ص۱۹۵-۱۹۶؛ السنن‌الکبری، ج۵، ص۱۶۰.
۵۱. ↑ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۲؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰.
۵۲. ↑ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۰، ۵۲.
۵۳. ↑ فتح العزیز، ج۷، ص۴۱۰؛ المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۴۳۴.
۵۴. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۶؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۸۵؛ المغنی، ج۳، ص۴۸۳-۴۸۴.
۵۵. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۵۳؛ فتح الباری، ج۳، ص۴۷۱؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۱۶۶.
۵۶. ↑ رحلة المکناسی، ص۲۶۶.


منبع: منابع()

{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/۴۲۲/۷۵۲۲
| عنوان = تحصیب
| نویسنده = منصور رمضان‌خانی
}}
•''' آثار اسلامی مکه و مدینه'''''': رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش؛
•''' اخبار مکه'''''': الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
• اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
• البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
• البیان فی مذهب الامام الشافعی: الشافعی (م. ۵۵۸ق.)، به کوشش النوری، جده، دار المنهاج، ۱۴۲۱ق؛
• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
• تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق؛
• الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق؛
• جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
• حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.)، دار احیاء الکتب العربیه؛
• الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛
• الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛
• دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق؛
• ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.)، آل البیت؛
• رحلة المکناسی: محمد بن عبدالوهاب المکناسی (م. ۱۲۱۳ق.)، به کوشش بوکبوط، ابوظبی، دار السویدی، ۲۰۰۳م؛
• السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛
• سنن ابی‌داود: السجستانی (م. ۲۷۵ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛
• السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛
• الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛
• صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛
• صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛
• العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
• عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
• فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
• فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق.)، دار الفکر؛
• فقه الصادق۷: سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق؛
• الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
• کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛
• لوامع صاحبقرانی: محمد تقی المجلسی (م. ۱۰۷۰ق.)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق؛
• المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
• المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
• مجمع البحرین: الطریحی (م. ۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق؛
• مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛
• مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق؛
• مرآة العقول: المجلسی (م. ۱۱۱۱ق.)، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛
• المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
• المقنع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۵ق؛
• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
• نیل الاوطار: الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
منبع: پایان()
جعبه ابزار