تحفة المؤمنین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحفة المؤمنین مشهور به تحفه حکیم مؤمن»، به
زبان فارسی ، تالیف
محمدمؤمن بن محمدزمان ، معروف به
حکیم مؤمن است که از مشهورترین نگاشته‌های
طب فارسی پیرامون دواشناسی می‌باشد و پس از تالیف، مورد توجه بسیاری از اطباء قرار گرفته است.
انگیزه نگارش این
اثر را مؤلف چنین بازگو نموده است: «چون والد این ذره بی مقدار،
میر محمدزمان تنکابنی دیلمی - طاب الله ثراه- با وجود
حدس صائب و
ذهن ثاقب ، مدتی در امر معالجات به دستور اجداد و استادان امجاد کوشیده و مجربان چندی از او مخلف گشته، خواست که در سلک جمع و ترتیب آورده با آنچه این خادم به مخادیم نجیب، «
محمدمؤمن حسینی »
طبیب ، مجرب یافته و از صاحبان تجربه
اقتباس نموده، مجموعه‌ای سازد؛ بنابراین، لازم دانست که به قدر امکان، در تشخیص ادویه با رعایت اختصار پردازد و باعث دیگر آنکه چون مؤلف «اختیارات بدیعی»، به
لغت فارسی نوشته
مساهله در تحقیق ادویه و بیان خواص نموده و عطاران بی بضاعت به آن اکتفا کرده و کتب معتبره، متروک گشته و از جهت اشتباهات او، اکثر ادویه مؤثره مبدل به عدیم الخاصیه شده، خواست که به قدر امکان آنچه محققین این
فن تحقیق نموده‌اند و هرچه صاحب اختیارات ذکر نکرده در سلک تحریر آورد».
کتاب «تحفه حکیم مؤمن»، پس از تالیف به عنوان یک کتاب ارزشمند مطرح شد؛ به گونه‌ای که حکیم
میر محمدحسین عقیلی علوی خراسانی در کتاب «
مخزن الادویة » و «
قرابادین کبیر » و نیز حکیم ناظم
جهان در کتاب «
اکسیر اعظم » از این
اثر بسیار بهره برده‌اند.
کتاب، در دو بخش تشخیصات و دستورات تنظیم شده است. بخش اول، مشتمل بر ۵ تشخیص است. در تشخیص سوم، ادویه و اغذیه به ترتیب حروف الفبا ذکر شده‌اند. تشخیص چهارم، خود دارای ۵ فصل و تشخیص پنجم شامل ۳ فصل است.
بخش دوم، شامل ۳ قسم است. قسم اول، شامل ۵ طریق و قسم دوم، دارای ۲۴ باب است.
حکیم مؤمن، خود، چکیده محتوای کتاب را فهرست وار چنین بیان می‌کند: «این مجموعه، مشتمل است بر تشخیصات و دستورات و تشخیصات مبنی است بر پنج تشخیص: تشخیص اول: در بیان سبب
اختلاف اقوال اطباء در ماهیات و قوت و قدر شربت ادویه و شروط اخذ هر دوا و ذکر درجات و انقسام قولها باقسامه.
تشخیص ثانی: در ذکر صفات و افعال ادویه و بیان افعال کلیه و مشابه آن و
تفسیر اسامی و معانی لغاتی که در طی انشاء این مجموعه، مذکور می‌شود و در کتب ادویه مفرده، مدارعلیها است.
تشخیص ثالث: در بیان
ماهیت و خواص و کیفیت ادویه مفرده و اغذیه مفرده و مرکبه و ذکر مصلح و
بدل و قدر شربت و آنچه بدان مناسب است.
تشخیص رابع: در مداوای سموم.
تشخیص خامس: در بیان اوزان و آنچه به آن متعلق است.
دستورات منقسم است به سه قسم:
قسم اول: در بیان اعمالی که متعلق است به ادویه مفرده، مثل شستن و سوختن و تحمیص و تشویه و امثال آن و طریق
آشامیدن عشبه و چوب چینی و ماء الجبن و مانند آن و اعمال غریبه.
قسم دوم: دربیان اعمالی که متعلق است به ادویه مرکبه و ذکر معاجین و حبوب و سایر مرکبات.
قسم سوم: در معالجات با رعایت اختصار».
مفصل‌ترین و مشهورترین بخش کتاب، بخشی است که در باره مفردات نگاشته شده است. این بخش، به ترتیب حروف الفبا تنظیم یافته است.
«تحفه حکیم مؤمن»، دایرةالمعارفی جامع در داروشناسی و داروسازی
طب سنتی است.
بسیاری از اموری که برای شناخت دارو و ساخت دارو لازم است، در این کتاب بررسی شده است. بررسی مشروع و علمی گیاهان توسط مؤلف در عین نقل تجربیات خود و پدرش در کنار نقل از متون و منابع معتبر، ارزش این اثر را دوچندان می‌کند.
افزون بر آنچه گفتیم، نگارش این اثر به
زبان فارسی ، از مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر است، چرا که قبل ازتالیف این کتاب، بسیاری از منابع داروشناسی به
زبان عربی تالیف شده بود؛ جمله‌ای از کتاب‌ها هم که به زبان فارسی نگارش یافته‌اند- مانند «
اختیارات بدیعی » - چندان از
دقت علمی برخوردار نیستند.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
