تذکار الحجاز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکار الحجاز سفرنامه حج،خاطرات عبدالعزیز صبری در سفر
حج به سال ۱۳۴۱ق./۱۹۲۳م.می باشد.
این کتاب خاطرات نویسنده در سفر حج به سال ۱۳۴۱ق./۱۹۲۳م. و برخی از رویدادهای سیاسی
حجاز در آغاز دهه بیستم م. و نیز روابط و اختلاف‌های حکومت
مصر و حجاز در امور مربوط به حج و مشکلات
حاجیان مصری را بازتاب داده است.
عبد العزیز صبری، ادیب و شاعر مصری، در روستای خیاریه از توابع استان دقهلیه مصر زاده شد. از شرح حال و زندگی و تاریخ تولد و مرگش گزارشی در دست نیست. صبری کتاب خود را پس از پایان سفر نگاشته و آن را به شریف حسین (حک: ۱۳۴۰-۱۳۵۰ق.) بنیان گذار حکومت هاشمی در حجاز که از او با تعبیر پادشاه
عرب یاد کرده، هدیه داده است.
از دیگر آثار بر جای مانده از او، دیوان شعر و رساله‌ای به نام انفس الاعلاق فی مکارم الاخلاق و زهرة الصبا است.
تذکار الحجاز با یادکردی مختصر از
تاریخ عرب که به گفته نویسنده با تاریخ حج ارتباط دارد، آغاز شده است..
جغرافیای جزیرة العرب، قوم شناسی عرب، بخشی از تاریخ جزیرة العرب در دوران جاهلیت و در آغاز
اسلام ، تاریخ خلافت اسلامی، و تاریخ نهضت عربی در آغاز سده بیستم م. از دیگر مطالب آغازین کتاب است.
نویسنده در ادامه به شرح سفر خود پرداخته و گاه به تفصیل به برخی از مطالب تاریخی پرداخته است. از جمله، بخشی را به تاریخ حج در روزگار جاهلیت و اسلام اختصاص داده و در این بخش، از وصف
کعبه و ساختمان آن،
مقام ابراهیم ،
چاه زمزم و برخی مکان‌ها و اشیای مرتبط با
مسجدالحرام ،
و شیوه انجام
مناسک حج در زمان خلفای نخستین و خلفای
بنی امیه و
بنی عباس و پادشاهان
مسلمان سخن گفته است.
بر پایه آن چه در پایان کتاب آمده، نویسنده در نظر داشته است جلد دوم کتاب را به شرح زیارتش از
مدینه اختصاص دهد.
صبری در متن کتاب از اشعار خود و دیگران به مناسبت موضوعات کتاب و نیز در وصف چهره‌های سیاسی روزگار خویش سود برده است.
تذکار الحجاز حاوی آگاهی‌های فراوان از تاریخ شبه جزیره عربی و تاریخ اسلام و تحلیل‌های نویسنده در باره اوضاع سیاسی آن روزگار است.
وی سخت در پرتو نهضت ملی گرایی عربی و استقلال طلبی عرب‌ها از حکومت ترکان عثمانی قرار داشته و از همین رو، با حکومت خاندان هاشمی بر حجاز احساس نزدیکی کرده و رفتارهای این حکومت را ستایش نموده است. او به هر بهانه به موضوع استعمار و لزوم استقلال کشورهای مسلمان پرداخته است.
کتاب با بیان ماجرای سفر
حاجیان مصری از راه دریای سرخ به بندر جده آغاز شده است. سفر صبری با کشتی یک شرکت اروپایی صورت گرفته و با سختی فراوان همراه بوده است. به گفته او، در این سفر، هیچ گونه امکانات رفاهی و بهداشتی در اختیار مسافران نبوده و مسافران با آزار کارگران کشتی نیز روبه رو بوده‌اند. این وضعیت صبری را به شکایت از حکومت مصر واداشته است.
او حکومت مصر را که تحت حکمرانی فؤاد اول (حک: ۱۹۲۲-۱۹۳۶م.) بوده، با حکومت حجاز مقایسه کرده و از امکاناتی که دولت حجاز برای آسایش مسافران فراهم می‌کند، قدردانی نموده است.
صبری در یادکرد خاطرات خود از شهر مکه، بیش از آن که به
اعمال حج یا وصف شهر و آداب و رسم‌های مردم بپردازد، به بیان احساسات و احوال باطنی خود پرداخته است.
اقامت او در
مکه پانزده روز به درازا کشیده و در این روزها بارها با ملک حسین دیدار کرده است.
نویسنده ملک حسین را مردی دانا و ادیب و خنده رو وصف کرده و سخنان او را در باره وهابیان، نبرد جهانی اول، و نهضت ملی گرایی عربی آورده است.
صبری در گزاردن مراسم حج و شست وشوی کعبه با ملک حسین همراه بوده است.
او ناسزاها و تهمت‌های روزنامه‌های مصری را بر ضد ملک حسین به دلیل هم پیمانی اش با انگلیس، نابجا دانسته است.
صبری در این سفر با برخی از اعضای نهضت ملی گرایی عربی و سران آن‌ها چون امیر علی ولیعهد حجاز، حکمران شهر مدینه، قاضی دیوان عالی، مدیر پست و برق و تلفن، و پلیس شهر آشنا شده است.
ماجرای اختلاف دولت مصر و حجاز بر سر اعزام هیئت پزشکی مصری به حجاز و مشروح مذاکرات مسؤولان و نامه نگاری‌های مرتبط با آن، حجمی انبوه از کتاب را به خود اختصاص داده است.
به گفته وی، در آن سال، این هیئت پیش از محمل حاجیان مصری به
جده رسیدند و نزدیک اداره گمرک مستقر شدند و اعلامیه‌هایی حاوی مطالب نگران کننده به ویژه در باره آب زمزم پخش کردند و چون به اخطار حکومت حجاز توجه نکردند، از ادامه کوشش بازداشته شدند.
ریشه این اختلاف به درخواست دولت مصر برای حضور دو هیئت پزشکی در جده و مکه و مخالفت حکومت هاشمی حجاز با این درخواست بازمی گشت. دولت حجاز تاکید داشته که هیئت پزشکی باید همراه با محمل حرکت کند و حضور هیئت دوم در جده لازم نیست. به گفته صبری، علت این مخالفت، نگرانی ملک حسین از دسیسه چینی انگلیس به دست مصریان بوده است.
وزیر فرهنگ دولت وقت حجاز، صبری را به جشنی در یکی از مدارس مکه به مناسبت تجلیل از ملی گرایی عربی، برای سخنرانی دعوت کرد. وی به این مناسبت شعری سرود که بخشی از آن را در کتاب آورده است.
شرح برخی خدمات حکومت
حجاز به حاجیان و رسیدگی به وضع عمومی کشور و برقراری امنیت راه‌ها، بهبود حمل و نقل عمومی، و پرداختن به بهداشت و سلامت از واپسین مطالب کتاب است. صبری این اصلاحات را از دستاوردهای نهضت عربی به شمار آورده است.
المطبعة السلفیه این کتاب را به سال ۱۳۴۲ق. در
مصر به چاپ رسانده است. کتاب شامل ۲۲۸ صفحه در قطع وزیری است و صفحاتی شامل عکس چهره‌های برجسته بدون شماره در آن آمده است.
الاعلام، الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
معجم المطبوعات العربیه، یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«تذکار الحجاز».
