تذکرة الطریق (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکرة الطریق، نام کتابی است در موضوع
سفرنامه اثر
حافظ محمد عبدالحسین بن محمد طیاری کربلایی، در سال
۱۲۳۲ق که گزارش‌های خود را از سفر
حج و سختی‌هایی حجاج را بیان کرده است.
نام کامل این سفرنامه، تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق است. سفرنامه با شیوه روزشمار، رخدادهای سفر حج را که از
کربلا آغاز شده و به همان جا پایان یافته و از بیست و ششم
شوال ۱۲۳۰ق تا شانزدهم
جمادی الاولی ۱۲۳۲ق به درازا انجامیده، آورده است. (ص۱۵-۱۶) این سفرنامه تصویری از وضعیت راه جبل (راه جنوب
عراق به حرمین که از
نجد می‌گذشته است) و ناامنی‌ها و خطرهای آن برای حج‌گزاران را و نیز آگاهی‌هایی تاریخی از درگیری‌های
وهابیان با حکومت
مصر در
حجاز در سده سیزدهم ق. به دست می‌دهد.
حافظ محمد عبدالحسین بن محمد عبدالهادی جعفری طیاری کربلایی هندی
از خاندان‌های
امیرالامرائی یا «نواب» های
هند است که در
کرناتک، منطقه‌ای در جنوب هند با مرکزیت شهر
آرکات، حکومت (
۱۲۷۲ق-
۱۱۰۲ق) می‌کرده‌اند. این خاندان،
شیعه بوده و به
قوم نوائط که از عراق به هند مهاجرت کردند، تعلق داشته است.
از برجسته‌ترین افراد این خاندان،
محمد علی والاجاه، جد نویسنده، بوده که چهل سال حکومت کرده است.
محمد علی والاجاه اوقافی برای
حرمین داشته که بخشی از آن تا زمانه نویسنده باقی بوده است. (ص۲۰۰) نسب مادری نویسنده سفرنامه به
سید علی خان مدنی شیرازی،
مؤلف
ریاض السالکین در شرح
صحیفه سجادیه می‌رسد. (ص۳۶) او تولد خود را روز دهم
جمادی الاولی نوشته؛ اما سال آن را مشخص نکرده است. (ص۱۳۴) از سال وفات او نیز گزارشی در دست نیست؛ اما به سال
۱۲۴۲ق زنده بوده
و در کربلا می‌زیسته است. (ص۱۳، ۳۶) بدین‌رو، گزارش سفر او از کربلا آغاز شده و به آن پایان یافته است. در مقدمه، بدون یادکرد تاریخ، از مهاجرت خود همراه خانواده و مادرش از هند به کربلا سخن گفته است. (ص۳۶) جز سفرنامه حج، آثاری دیگر در موضوعاتی مانند زندگی
امامان معصوم به او نسبت داده‌اند.
زبان سفرنامه، فارسی روان و در پرتو لهجه هندی است. برخی واژه‌های
فارسی موجود در سفرنامه و گونه کاربرد آن‌ها، در فارسی رواج ندارد. (ص۱۸) در آغاز هر بخش از
کتاب، اشعاری از نویسنده آمده که ضمن اشاره به زمان، فشرده موضوع آن بخش را بازگفته است. عناوین اصلی و فرعی سفرنامه از مصححان آن است.
انگیزه نویسنده به گفته او (ص۳۳-۳۵) و بر پایه نام کتاب، شرح دشواری‌های مسیر حج است. او در این سفر مسیری سخت و دراز را پیموده و به حج آن سال نرسیده و ناچار یک سال در حرمین مانده تا سال بعد حج بگزارد. زمانه نویسنده، مصادف با دولت اول
وهابیان بوده و سفر وی در اواخر عمر این دولت و در آستانه سقوط آن به دست نیروهای
محمد علی پاشا، بنیان‌گذار
سلسله خدیوان مصر (حک:
۱۲۲۰ق-
۱۲۶۴ق) و پسرش
ابراهیم پاشا (م
۱۲۶۵ق) صورت پذیرفته است. (ص۱۴۷، ۱۸۴-۱۸۹) بر پایه گزارش‌های نویسنده از رخدادها و مقابله‌های محمد علی پاشا و
عبدالله بن سعود(م.
۱۲۳۴ق) حکومت مصر با بهره‌گیری از ضعف وهابیان، به قشون‌کشی و تصرف برخی مناطق حجاز، از جمله شهرهای پیرامون
مدینه، پرداخت. گمان می‌رود این درگیری‌ها موجب غفلت حاکمان وهابی از امور دیگر، از جمله نظارت بر حج، شده و کار‌گزاران حج با طیب خاطر به غارت و چپاول و زورگویی به حاجیان می‌پرداخته‌اند. عامل اصلی تاخیر حج نویسنده و همراهانش نیز رفتار
مبارک وهابی، کارگزار
عبدالله بن سعود، بوده (ص۵۳) که با توبیخ امیر وهابی روبه‌رو شده است. (ص۷۸)
کتاب یک مقدمه (ص۳۳-۳۷)، یک خاتمه (ص۲۴۷-۲۵۲) و پنج زمان (بخش) دارد که عبارتند از: از کربلا تا سرزمین وهابی (ص۳۹-۵۸)، در اسارت مبارک وهابی تا ورود به مدینه (ص۵۹-۱۲۲)، اقامت چند ماهه در مدینه (ص۱۲۳-۱۹۵)، از اقامت در مکه تا بازگشت به بصره (ص۱۹۷-۲۳۶) و از بصره تا کربلا. (ص۲۳۷-۲۴۵)
نویسنده به ثبت تاریخ‌ها بسیار علاقه داشته است. وی برای هر روز از سفر خود دست‌کم یک یا دو خط گزارش به دست داده و هیچ روزی را از قلم نینداخته است. توجه به تقویم تاریخی شیعه، عیدهایی مانند ۱۸
ذی‌حجه روز جلوس مبارک مرتضوی بر مسند خلافت (ص۷۳) و وفیات
اهل بیت و بزرگان دین، تاریخ و سالگرد برخی رویدادهای روزگار
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان از ویژگی‌های سفرنامه است. برای نمونه، می‌توان از روز بیعت مامون با
امام رضا (علیه‌السلام) یا شهادت جناب
مسلم وکوچ
امام حسین (علیه‌السلام) از مکه به کربلا یاد کرد. (ص۶۸) تقویم عبادی نیز در نظر نویسنده جای داشته و ایام روزه‌داری و عبادات ویژه ایام خاص که گویا بیشتر از
زادالمعاد علامه مجلسی گزارش شده (ص۱۶۸)، مغفول نمانده است. نویسنده در این میان، تاریخ و سالگرد وفات برخی از خویشان و روز تولد خود و تاریخ وفات همسرش را نیز یاد کرده است.
مهم‌ترین نکته در تاریخ‌گذاری‌های این سفرنامه، اشاره به دو‌گونه
تاریخ قمری است که در آغاز هر
ماه بیان شده است. از این دو، یکی مبدا هجرت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است و دیگری جلوس مرتضوی یعنی نشستن امام علی (علیه‌السلام) بر مسند خلافت در نخستین ماه سال
۳۶ق(ص۳۳)
برخی آگاهی‌های سفرنامه به لحاظ تاریخی شایان توجه بیشتر است. بخش عمده این آگاهی‌ها مربوط به دولت اول وهابیان است که در آستانه سقوط قرار داشته است؛ یعنی حدود دو سه سال پیش از حمله
ابراهیم پاشا به آن‌ها. نویسنده با وهابیان و نیز نیروهای مصری دیدارها و گفت‌وگوهایی داشته و به ابراهیم پاشا هدایایی تقدیم کرده است. (ص۱۹۱)
برخی از گزارش‌های جزئی اما مهم کتاب از این قرارند: آمدن برخی امیران و شاهزادگان ایرانی به حج (برای نمونه: ص۲۲۶، ۲۳۱)، نامه
شاهزاده محمد علی میرزا ملقب به دولتشاه به عبدالله بن سعود برای مراعات حال حاجیان ایرانی (ص۹۸)، مشکلات و چگونگی و نظام حج‌گزاری آن روزگار به ویژه از راه جبل، رفتار قبایل میان راه با حاجیان، نام مناطق میان راه، مبالغی که قبایل از مسافران برای عبور از سرزمین خود می‌گرفته‌اند، وضعیت رفاهی و بهداشتی حاجیان. در آن دوره راه شام هم رونق داشته؛ اما راه جبل و
بصره و نجد بیشتر مورد استفاده حاجیان بود و عرب‌های
بنوحرب،
شمر و
عنیزه ساکن در مسیر، حاجیان را غارت می‌کردند که در بسیاری از سفرنامه‌های معاصر این اثر نیز از آن سخن رفته است.
نویسنده در برخی گزارش‌های خود، به جغرافیا و آداب و رسم‌های مذهبی مناطق و مکان‌ها پرداخته است. او اهل
لحسا را شیعه خوانده (ص۲۳۱) و از شیعیان مدینه یاد کرده (ص۱۲۶) و اهل بریده را نکوهیده است که روز
عاشورا را جشن می‌گرفته‌اند، با این پندار که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در این روز در جنگی پیروز شده است. (ص۸۶) از دیگر گزارش‌های سفرنامه، بیان تعصب و بدرفتاری وهابیان در برخورد با ایرانیان و
شیعیان است که گاه موجب شده است ایشان در انجام دادن آداب و مناسک خود،
تقیه کنند. (برای نمونه: ص۸۴)
آگاهی‌های سفرنامه در باره شهرهای محل اقامت نویسنده در طول سفر‌اندک است. او حتی از شهر مدینه نیز که زمانی دراز در آن مانده، آگاهی چندان به دست نمی‌دهد و تنها به وصف
مسجدالنبی و باب‌ها (ص۱۲۹) و ستون‌های آن می‌پردازد. با این حال، گزارش‌های وی برای بررسی تاریخ اجتماعی حجاز سودمند است و آگاهی‌هایی در باره بادیه و مسیرها و شیوه حرکت کاروان‌ها، وسایل سفر مانند چارپایان و
کجاوه و انواع آن، مشکل کم‌آبی و چگونگی فراهم کردن
آب،
تجارت و
خرید و فروش، و بسیاری موضوعات همانند به دست می‌دهد.
نسخه خطی این کتاب در
کتابخانه برلین با شماره ۳۵۹ نگهداری می‌شود.
رسول جعفریان و
اسراء دوغان این نسخه را تصحیح و در نشر تاریخ‌نگار قم به سال ۱۳۸۶ش. با قطع وزیری و ۲۶۴ صفحه چاپ کرده‌اند. مصححان مقدمه‌ای مفصل بر کتاب نگاشته و نویسنده و سفرنامه او را معرفی نموده‌اند.
۱. اعیان الشیعه: سید محسن امین (م۱۳۷۱ق)، به کوشش حسن امین، بیروت، دار التعارف.
۲. پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
۳. دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش.
۴. الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
۵. ریاض السالکین: علی خان حسنی مدنی (م۱۱۲۰ق)، به کوشش حسینی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
اسراء دوغان، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تذکرة الطریق»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۱۴.
