• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تذکرة الکحّالین‌ (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«تذکرة الکحالین» تالیف علی بن عیسی کحال (متوفی ۴۰۰ ق) کهن‌ترین و مهم‌ترین منبع در زمینه بیماری‌های چشم است که به زبان عربی نگارش شده است. مؤلف در این اثر با استناد به نظریات جالینوس و حنین بن اسحاق به بررسی بیماری‌های چشم و ذکر داروهایی مختلف برای این بیماری پرداخته است.



تاریخ تالیف کتاب معلوم نیست اما به تصریح نویسنده به خواهش یکی از دوستان مؤلف که از او نگارش اثری پیرامون شناخت بیماری‌های چشم و شیوه درمان داروهای آن را درخواست نموده، تالیف شده است.
[۱] تذکرة الکحالین،ص۱۵- ۱۶.



تذکره الکحالین مشتمل بر مقدمه‌ای کوتاه و سه مقاله است که هر کدام بابهای متعددی دارند: مقاله اول در ۲۱ باب شامل تعریف چشم، منافع و طبیعت و تشریح آن؛ مقاله دوم در ۷۳ باب درباره بیماری‌های چشم که از بیرون دیده می‌شود و چگونگی معالجه آنها؛ مقاله سوم نیز در ۲۷ باب در باره بیماری‌های چشم که از بیرون دیده نمی‌شود و معالجه آنها بحث کرده است. در باب آخر مقاله سوم خواص دارویی و آثار ۱۴۱ دارو به ترتیب الفبا ذکر شده است. در مجموع در مقاله‌های دوم و سوم از ۱۳۱ بیماری و روش درمان آنها بحث شده است.


در این کتاب بیماری‌های چشم به دقت توصیف شده و نسخه کامل آن موجود می‌باشد. بخش اول کتاب به تشریح اختصاص دارد. بخش دوم مربوط به بیماری‌های خارجی چشم و بخش سوم از بیماری‌های چشم که در معاینه قابل رؤیت نیستند گفت وگو می‌کند.
چنانکه از مقدمه آن برمی آید، این کتاب در پاسخ دوستی نوشته شده که از علی بن عیسی درباره کتاب جالینوس در بیماری‌های چشم پرسیده بوده ومؤلف از او با عنوان برادر فاضل یاد کرده است. بنا بر مقدمه، علی بن عیسی این کتاب را با اختصار و ایجاز، اما با هدف جمع آوری اطلاعات درباره همه بیماری‌های چشم تالیف نموده است تا مخاطبان را از مراجعه به کتاب‌های دیگر در این زمینه بی نیاز گرداند.
روش کلی علی بن عیسی در کتاب آن است که ابتدا بیماری و سپس راه معالجه آن را بیان می‌کند. بیشترین تاکید علی بن عیسی در معالجه بیماری‌های چشم بر استفاده از دارو می‌باشد، اما به جراحی (العلاج بالحدید) نیز اشاره کرده است.
[۲] تذکرة الکحّالین‌، ص۱۹۷- ۱۹۹.
او ضمن برشمردن شرایط بیمار پیش از جراحی، به چند نمونه از ابزارهای جراح و دستیارش اشاره کرده است.
باب بیست وسوم از مقاله سوم
[۳] تذکرة الکحّالین‌، ص۳۱۸- ۳۲۷.
نیز کاملا به حفظ سلامت چشم اختصاص دارد و در آن سه نوع تدبیر برای حفظ سلامت چشم برشمرده شده است. مفصل‌ترین توصیف و شیوه درمان بیماری‌ها در این کتاب درباره آب آوردن چشم و پس از آن درباره تراخم جرب حادث فی العین؛
[۴] تذکرة الکحّالین‌، ص۷۶- ۸۵.
است.
بنا به نوشته علی بن عیسی در مقدمه کتاب
[۵] تذکرة الکحّالین‌، ص۱۶.
، او با جستجو در آثار گذشتگان این کتاب را تالیف کرده و تنها اندکی از دانسته‌های خود را که از استادانش فراگرفته بود؛ به آن افزوده است. علی بن عیسی آثار متقدمان، بویژه کتابهای جالینوس و حنین بن اسحاق، را مهم‌ترین منابع خود ذکر کرده است. علی بن عیسی از میان دانشمندان اسلامی از ابن ماسویه، مؤلف دغل العین و معرفه محنة الکحالین و از شخصی با عنوان ابن علی نام برده است.
تذکره الکحالین از معدود رساله‌های چشم پزشکی اسلامی است که به طور کامل به دست ما رسیده است. همچنین از دیگر کتابهای دوره اسلامی که در زمینه چشم پزشکی پیش از تذکره الکحالین یا مقارن آن نوشته شده‌اند مفصل تر است.


از تذکره الکحالین نسخه‌های خطی متعددی باقی مانده است که متن کامل کتاب بر اساس سه نسخه خطی و با تصحیح غوث محیی الدین قادری شرفی چاپ شده است. بخشی از کتاب نیز با نام منتخبات من تذکره الکحالین به صورت نسخه خطی وجود دارد. از تذکره الکحالین ترجمه‌های فارسی متعددی وجود دارد که قدیمترین آنها متعلق به سال ۸۹۴ ق و ترجمه شخصی ناشناس است. شمس الدین علی حسینی جرجانی نیز در ۹۹۷ ق این کتاب را ترجمه کرده و مطالبی به آن افزوده است. ویژگی تمام این ترجمه‌ها آن است که بخشهایی از کتاب را گزینش کرده‌اند؛ مثلا آنها باب بیست وهفتم مقاله سوم را ندارند. علاوه بر ترجمه جرجانی، تنها ترجمه‌ای که بیش از همه به متن عربی وفادار بوده، ترجمه‌ای است که شخصی به نام سید هندی احتمالا در ۱۰۳۹ انجام داده است، این ترجمه نیز بخش آخر کتاب (درباره مفردات) را ندارد.
نسخه موجود در برنامه با نظارت دکتر محمد عبد الحمید خان رئیس بخش ادب عربی دانشگاه عثمانی براساس سه نسخه خطی تصحیح و تحقیق شده و در سال ۱۳۸۳ ق منتشر شده است.
در پایان کتاب مقدمه‌ای انگلیسی پیرامون این اثر و بررسی احوالات مؤلف آمده است. پاورقی‌های این اثر گاه به اختلاف نسخ اختصاص دارد و گاه در پاورقی‌ها به توضیح و تفسیر عبارت و یا واژه‌ای در متن پرداخته شده است.


۱. تذکرة الکحالین،ص۱۵- ۱۶.
۲. تذکرة الکحّالین‌، ص۱۹۷- ۱۹۹.
۳. تذکرة الکحّالین‌، ص۳۱۸- ۳۲۷.
۴. تذکرة الکحّالین‌، ص۷۶- ۸۵.
۵. تذکرة الکحّالین‌، ص۱۶.



نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.



جعبه ابزار