تذکره هزار مزار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تذکره هزار مزار یا مزارات شیراز، ترجمه‌ای است از «شد الازار فی حط الاوزار عن زوار المزار»، اثر معین الدین جنید شیرازی که به اهتمام پسر وی آقای عیسی بن جنید شیرازی صورت گرفته است.
تذکره نویسی، در اصطلاح به معنی تالیف و تدوین مجموعه یا کتابی که در آن شرح احوال شاعران، نویسندگان،
عارفان ،
فقیهان و جزء آنها گرد آمده باشد. تذکره‌ها را از جهات مختلف می‌توان طبقه بندی کرد. از جمله از لحاظ موضوع، از لحاظ عمومیت یا خصوصیت یا تشخص.
تذکره‌ها چند گونه تنظیم شده؛ ۱-
الفبایی ۳- تاریخی ۳- جغرافیایی که زندگی نامه شاعران ذیل شهر و دیار آنان آورده شود. کتاب شد الازار که شرح احوال ۳۱۸ نفر از بزرگان مدفون در شیراز است، هدف مؤلف نه بیان تاریخی، بلکه آگاه کردن برادران دینی از زیارت قبور و یاد کردن
اهل قبور است، تا بعضی سیرت، اوصاف و فضائل آنان بیان گردد و نمونه‌ای برای متابعان باشد. به هر حال این اثر کتابی صوفیانه، و یا هدف کسب ثواب و اجر در احوال
عرفاء مشایخ و
علمای مشهور و مدفون در
شیراز نوشته شده است. و مزارنویسی به عنوان شاخه‌ای از تاریخ نگاری محلی به نام مزارات، باید خاطرنشان کرد که از ایالت
فارس و شهر شیراز از سعدان مقاریضی (۵۰۹ هجری) شروع شد، با اینکه بعضی، ابوالحسن دیلمی (۳۷۱ هجری) را که به نحوی این مساله را مورد توجه قرار داده بود، می‌دانند و بالاخره می‌شود، الازار یا مزارات شیراز را می‌توان نام برد.
هدف از تالیف این اثر، همان طور که بیان شد، یاد و زیارت اهل قبور است. همین انگیزه باعث شد تا فردی از پسر مؤلف بخواهد، برای بهره مندی بیشتر آن را به فارسی برگرداند. او نیز به این تقاضا پاسخ داد و اقدام به ترجمه آن نمود.
روش مؤلف در معرفی بزرگان و آثار آنان در
قبرستان‌های شیراز، بر تعیین محل و موقعیت جغرافیایی، دوری و نزدیکی مزار به
شهر گذاشته شده است نه قدمت تاریخی مقام و منزلت صوری و معنوی صاحبان قبور به طور کامل.
معین الدین جنید ظاهرا کتاب خود را در سال ۷۹۱ هجری تالیف نموده و در اواخر همین قرن در حوالی سال ۸۰۰ هجری درگذشت.
از آنجا که این اثر، تذکره مشاهیر، مشایخ
صرفیه ، علما، زاهدان و حاکمان معروف شیراز است و ترجمه احوال اشخاص، نکات اصلی چون تحصیلات، مشایخ، تالیفات و تاریخ
وفات و حتی گاهی ولادت ترجمه را بیان داشته است.
منابع مؤلف؛ همچون موضوع آن بیشتر متکی به تواریخ صوفیه و مشایخ؛ مانند طبقات الصوفیه ابو عبدالرحمان سلم و حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی است.
در پایان می‌توان گفت: منظور مؤلف از تالیف این اثر، تهیه راهنمایی برای زیارت کنندگان قبور نامداران در هفت
گورستان شیراز در آن زمان بوده است.
اجزاء ترکیبی تذکره‌ها را مقدمه، متن یا اصل تذکره و خاتمه تشکیل می‌دهد که این اثر هم بر همین منوال است، جز اینکه در اول کتاب، مقدمه مصحح، به آن اضافه شده که بحث آن در آخر نوشته خواهد آمد.
مقدمه مؤلف، با
حمد خدا و
نعمت و منقبت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
ائمه علیه‌السّلام و
صحابه شروع و بعد به تفیصل و با استناد به
احادیثی دال بر استحباب
زیارت و اقدام به آن سخن می‌گوید. او می‌گوید زائر باید به این اصل معتقد باشد که میت درک و فهم دارد و با این مساله زیارت معنی پیدا می‌کند. پس مؤلف از علت تقسیم کتاب خود به عدد روزهای هفته به هفت قسمت یا نوبت که هر قسمت یا نوبت شامل ذکر
دفن شدگان یکی از قبرستان‌های معروف شیراز است، می‌پردازد و می‌گوید: چون مزارت شیراز بسیار است و هر کدام در یک محله و راه‌ها هم دور است... بر همین اساس مزارات را به عدد ایام تقسیم نموده تا زائر به آسانی بتواند، در هر روز یا در هر
شب جمعه به یکی از آنها قیام نموده و انجام دهد.
این هفت نوبت (قسمت) به این قرار است.
نوبت اول: در ذکر دفن شدگان
قبرستان شیخ کبیر و جوانی آن (دبیرستان شاهپور سابق و مزار شیخ عبدالله خفیف در شمال شرقی آن واقع است).
نوبت دوم: در ذکر دفن شدگان
قبرستان با هلیه و حوالی آن (محله سرباغ و بقعه متبرکه شاه منذر از بقایای آن است). نبوت سوم: در ذکر دفن شدگان گورستان سلم و جوانی آن (قبرستان قدیم شیراز که مشهور بدار السلم است). نوبت چهارم: در ذکر دفن شدگان گورستان مشهد‌ام کلثوم و شیرویه و جوانی آن (جایگاه آن معلوم نشد). نوبت پنجم: در ذکر دفن شدگان گورستان باغ و حوالی آن (در حوالی آستانه حضرت سید علاءالدین حسین واقع بوده است.)
نوبت ششم: در ذکر دفن شدگان
گورستان عتیق و حوالی آن (مسجد جامع فعلی که مشهور به مسجد جمعه است). نوبت هفتم: در ذکر دفن شدگان گورستان
مصلی و گرداگرد آن (سمت اعظم آن حال باغ ملی و
مشهد منور علی بن حمزه)
بعد از این تقسیم بندی، اصل تذکره یا متن می‌آید که در این قسمت، احول ۳۹ نفر بیان می‌گردد که از شیخ کبیر (ابوعبد لله محمد بن خفیف) شروع و بعد شیخ احمد کبیر، شیخ ابوعمر و اصطخری، مولانا سعیدالدین کازرونی، شیخ ابوشجاع، امام ضیاءالدین مسعود شیرازی، سید مرتضی واعظ و... و آخرین این نوبت شیخ جلال الدین محمد سرده است، می‌آید.
در نوبت دوم، شرح احوال ۳۲ نفر؛ از جمله استاد سبیویه نحوی، شیخ ابو عبدالله تعاریضی، شیخ حیدر صوفی، زاهد عفیف الدین یعقوب، مولانا شمس الدین محمد حکیم، فقیه
شمس الدین محمد کازرونی ، امیر یوسف الدین یوسف بن عبدالله و... ، شیخ زین الدین علی کلاه بیان می‌شود.
نوبت سوم، به شرح اصول ۲۷ نفر از مشایخ و بزرگان که در قبرستان سلم؛ از جمله نسخ سلم بن عبدالله صوفی، شیخ ابو عبدالله بابوئی است، پرداخته می‌شود.
نوبت چهارم: به شرح احوال ۶۰ نفر از بزرگان و امیران مدفون در گورستان‌ام کلثوم و شیرویه می‌پردازد؛ از جمله سیده‌ام کلثوم، بی بی غریره، مولانا سراج الدین، فقیه سعدالدین محمد بن حسین، شیخ شیرویه و امیر تاج الدین علی، آخرین این نوبت سید روح الدین است.
در نوبت پنجم، شرح احوال ۵۰ نفر درج شده که اولین آنها، شیخ منذر بن قیس و آخرین امیر یعقوب بن لیث است. در نوبت ششم که با شرح حال برادر
امام هشتم علیه‌السّلام
احمد بن موسی علیه‌السّلام شروع و در ادامه آن، شرح احوال ۴۵ نفر از بزرگان که آخرین آنها در این نوبت قاضی بهاءالدین عثمان بن علی است.
نوبت هفتم که با شرح
علی بن
حمزه بن موسی کاظم علیه‌السّلام شروع و با شیخ اجل مشرف الدین مصلح بن عبدالله؛ یعنی افصح المتکلمین سعدی شیرازی است، پایان می‌یابد. در همین کتاب
شد الازار است که نام و کنیه شیخ، صحیح و طبق ماخذ قدیمی دیگر نوشته شده است که به غیر از این دو نفر، شرخ فال ۶۲ دیگر گنجانده شده است.
تصحیح این اثر که توسط دکتر نورانی وصال صورت گرفته، در مقدمه خود به شرح مختصات کتاب و چگونگی و کیفیت تصحیح از روی دو نسخه یکی مطبوع کتابخانه احمدی و جهان نما که در سال ۱۳۲۰ ق انتشار یافته و دیگری نسخه کتابخانه
مدرسه سپهسالار (
مطهری ) است، پرداخته و کتاب حاضر نیز بر اساس همین نسخه، فصل بندی گردیده تا هم رعایت امانت شده باشد و هم خواننده چنانچه نارسایی و اشکالی در متن مشاهده نماید، دسترسی به متن عربی (شد الازار) آسان باشد و به همین جهات، نسخه سپهسالار اساس تصحیح قرار گرفت و در پاورقی‌ها موارد مختلف درج شده است. از طرف دیگر از آنجا که مترجم، فاقد تسلط کافی و لازم نبوده که بتواند من جمیع جهات از عهده ترجمه چنین کتابی برآید و هر جا توان ترجمه را نداشته یا صرف نظر نموده یا به اجمال برگزار ساخته یا احیانا غلط ترجمه کرده است. مصحح تا آنجا که مقدور بوده، بیشتر موارد اشکال را در پاورقی صفحات یادآور شده و توضیحاتی در حد گنجایش کتاب آورده و گامی هم برای اطلاع بیشتر خواننده، عین عبارت، شد الازار را آورده تا با مقایسه، مطلب شده و نقص ترجمه آشکار گردد.
از ویژگی‌های این ترجمه آن است که در کنار اثر، چه بسا نکات جالب و گوناگون در ترجمه آمده که در متن با رجال معروف و مشاهیر
عرفاست که این موارد را در پایان بسیاری از شروح احوال می‌توان دید که این موارد را که از خود اضافه کرده است. این عبارت را قبل از آن آورده «مترجم گوید»؛ ولی این مطلب در همه جا ۱- خاتمه، بیش از چند سطر نیست و مطلب خاصی جزء توجه دادن خوانندگان به احوال و افعال مقربان درگاه الهی صادق نیست و مواردی را می‌توان یافت که این جمله درج نشده، من باب مثال حال شیخ
عروق بن اسود ، مترجم از خود اضافه نموده، بدون آنکه آن جمله درج شده باشد. به همین علت برای اینکه خوانندگان به واقعیت مطالب آن طور که نظر مؤلف بوده، واقف گردند، در پاورقی این گونه موارد آمده است.
از ویژگی‌های دیگر این کتاب این است که، مطالبی که درون متن احتیاج به توضیح داشته، از نوشته‌ها و حواشی
علامه قزوینی که قبلا بر شد الازار نوشته، برای تبین مفاهیم و مندرجات متن ترجمه در پاورقی صفحات با امکانات کامل آورده شده تا مطالعه کنندگان، استفاده بیشتری از ترجمه فوق بردارند و این موارد را مصحح در پاورقی‌ها متذکر شده‌اند.
در پایان اثر... فهرست‌ها؛ شامل فهرست اعلام اشخاص، فهرست اماکن و جاها فهرست کتب و رسائل که تمام اینها به ترتیب
حروف الفبا نگاشته شده است و در صفحات متعددی هم، تصاویر بقعه بزرگان، مشیخ، ضریح و آثار باستانی دیگر اختصاص یافته است. در اول کتاب هم فهرست فصول و اسامی گنجانده شده است
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
