ترجمه اسیایی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
۱۵
ترجمه قرآن در شبه قاره هند. با وجود حضور دیرینه اسلام در شبه‌قاره، ترجمه قرآن در آنجا از دو سده پیش آغاز شده است. علت اصلی این امر، بی‌توجهی مسلمانان به برگرداندن قرآن به زبانهای شبه قاره نیست، بلكه ناشی از نوظهور بودن زبانهای اردو و هندی و دیگر گویشهای مسلمانان شبه‌قاره است. مهمترین زبانی كه مسلمانان شبه‌قاره به آن تكلم می‌كنند، زبان اردوست كه بیش از چند قرنی از پیدایی و تكامل آن نمی‌گذرد. علت دیگر، بیم از نفوذ اندیشه‌های غیراسلامی در ترجمه قرآن بوده كه مسلمانان را به فراگیری متن اصلی قرآن ترغیب می‌كرده است. از سوی دیگر، اعتبار زبان فارسی در میان مسلمانان شبه قاره، به ترجمه قرآن به این زبان منجر شده است (خان، ۱۹۹۶، ص ۲۱۲ـ۲۱۴). با اینحال، بیشترین ترجمه‌های قرآن به زبان اردوست. برخی ترجمه‌های اردو، خود مبنای ترجمه قرآن به انگلیسی بوده‌اند (خان، ۱۹۸۶، ص۱۰۰ـ۱۰۴).
نخستین ترجمه كامل قرآن به اردو از آنِ شاه عبدالقادر دهلوی، فرزند عالم مشهور شاه‌عبدالعزیز دهلوی، است كه كار خود را در ۱۲۰۵/ ۱۷۹۱ به پایان رساند. این ترجمه كه به موضح القرآن شهرت یافته، در ۱۲۴۴ـ۱۲۴۵/ ۱۸۲۸ـ ۱۸۲۹ در كلكته منتشر شد (خان، ۱۹۹۷، ص۳۴ـ ۳۵). گفته‌اند كه دیگر ترجمه اردو را نیز شاه‌رفیع‌الدین دهلوی، فرزند دیگر شاه‌عبدالعزیز، در ۱۲۰۳ به پایان رسانده است. این ترجمه نخستین بار در ۱۲۵۴ در كلكته منتشر شد (همان، ص ۴۶). این دو ترجمه از برگردانهای متداول قرآن درمیان اهل سنّت شبه‌قاره است. از ترجمه شاه‌عبدالقادر، به سبب استفاده از معادلهای مناسب و روانی ترجمه، استقبال بیشتری شده است (بینارق و ارن، مقدمه احسان‌اوغلو، ص ۲۰).
ویژگی بارز ترجمه‌های اردو، همراه بودن ترجمه‌ها با تفسیر است. از ترجمه‌های شیعیان به اردو، توضیح مجید فی تنقیح كلام اللّه الحمید اثر سیدعلی‌بن دلدار علی (متوفی ۱۲۵۶) و عمده البیان از سیدعمار علی سونی پتی (متوفی ۱۳۰۴) است. (صدرالافاضل، ۱۳۶۵ ش الف ، ص ۹ـ۱۰؛ صدرالافاضل، ۱۳۶۵ ش الف ، ص ۱۲) (برای دیگر ترجمه‌های مترجمان شیعی به زبان اردو رجوع كنید) ( صدرالافاضل، ۱۳۶۵ ش الف ، ص ۱۰ـ ۱۶). یكی از آخرین ترجمه‌های مترجمان شیعی به اردو ترجمه سید ذیشان حیدر جوادی به نام انوارالقرآن (چاپ ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰) است.
از جمله كتاب‌شناسیهای ترجمه قرآن به زبان اردو اینهاست: قرآن مجید كی اردو تراجم و تفاسیر كاتنقیدی مطالعه ۱۹۱۴ تك (بررسی انتقادی ترجمه‌ها و تفسیرهای اردوی قرآن مجید تا ۱۹۱۴)، نوشته سید حمید شطاری (حیدرآباد ۱۹۸۲)؛
قرآن مجید كی تراجم (جنوبی هند كی زبانون میس، < ترجمه های قرآن مجید در زبانهای هند جنوبی >)، نگاشته مظهر ممتاز قریشی (كراچی ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰)؛
قرآن كریم كی اردو تراجم ( كتابیات ) (ترجمه‌های اردوی قرآن كریم ( كتابشناسی ) )، از احمدخان (اسلام‌آباد ۱۹۸۷)؛
و قرآن حكیم كی اردو تراجم (ترجمه‌های اردوی قرآن حكیم)، نوشته صالحه عبدالحكیم شرف‌الدین (كراچی، بی‌تا، تجدید چاپ بمبئی ۱۹۸۳) (ترجمان وحی ، سال ۵، ش ۱، ص ۱۱۳ـ۱۲۰).
ترجمه بنگالی قرآن در ۱۵۰ سال اخیر صورت گرفته است؛
بویژه آنكه توجه اولیه به ترجمه قرآن به زبان اردو بود. ترجمه اردوی میرزا كاظم علی جوان جزو اولین آثار چاپ شده در بنگلادش بوده و ناشر آن مستشرقی انگلیسی بوده است (خان، ۱۹۸۲، ص۱۳۲). در واكنش به فعالیتهای مبلّغان‌مسیحی و چاپ آثار آنان، برخی مسلمانان به تأسیس چاپخانه همت گماردند. در این چاپخانه‌ها آثار اسلامی چاپ می‌شد، اما هنوز آثار چاپ شده به زبان اردو بود (خان، ۱۹۸۲، ص۱۳۲). قدیمترین ترجمه بنگالی قرآن از آنِ غلام اكبرخان، با عنوان عم پاره در ۱۲۸۵/ ۱۸۶۸، است كه تنها شامل جزء سی‌ام قرآن و سوره فاتحه است. این ترجمه از متن اردو صورت گرفته بوده است (خان، ۱۹۸۲، ص۱۳۲). بعد از ترجمه او، ترجمه امیرالدین واسونیا از جزء سی‌ام قرآن یكی از قدیمترین ترجمه‌ها بوده كه در حال حاضر نسخه‌ای از آن موجود نیست (خان، ۱۹۸۲، ص۱۳۲). قدیمترین ترجمه چاپ شده قرآن به زبان بنگالی را مترجمی برهمن به نام بایی گیریش چاندرا سن در سه جلد منتشر نمود: جلد اول در ۱۲۹۸/ ۱۸۸۱، جلد دوم در ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، و جلد سوم در ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶. دیگر ترجمه بنگالی قرآن را كشیشی مسیحی به نام ویلیام گولدساك در ۱۳۲۶/ ۱۹۰۸ منتشر كرد (خان، ۱۹۸۲، ص ۱۳۲ـ۱۳۴).
نخستین مسلمان بنگالی كه قرآن را به زبان بنگالی ترجمه كرد، مولوی محمد نعیم‌الدین بود كه بخش اول ترجمه او در ۱۳۰۹/ ۱۸۹۲ و بخش بعدی آن در ۱۳۲۶/ ۱۹۰۸ منتشر شد. با مرگ او كار ترجمه‌اش ناتمام ماند و فرزندانش این ترجمه را تا جزء ۲۲ چاپ كردند. در این ترجمه پس از ذكر آیات به عربی و ترجمه آنها، تفسیر آیات با حروف ریزتر چاپ شده است. دومین ترجمه را مسلمانی به نام خان‌بهادر تسلیم‌الدین احمد انجام داده است. وی نخست ترجمه جزء سی‌ام قرآن را در ۱۳۲۶/ ۱۹۰۸ در كلكته به چاپ رساند و سپس ترجمه كل قرآن را در سه جلد در سالهای ۱۳۰۱ و ۱۳۰۲ و ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۲۲ و ۱۹۲۳ و ۱۹۲۵ منتشر كرد. بعد از ترجمه وی، ترجمه مولانا عباس علی (متوفی ۱۳۱۱ ش/ ۱۹۳۲) شایان ذكر است. در این ترجمه علاوه بر متن عربی و ترجمه بنگالی، ترجمه اردوی شاه‌رفیع‌الدین از قرآن نیز درج شده و تفسیرهای مختصری به بنگالی و اردو هم در متن و حاشیه آن آمده است. این ترجمه تا ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۹ پنج بار منتشر شد. از این تاریخ به بعد ترجمه‌های بنگالی دیگری نیز صورت گرفت (همان، ص ۱۳۴). یكی از مهمترین ترجمه‌های بنگالی را مولانا محمد اكرم‌خان، چهره برجسته سیاسی در مبارزه با استعمار انگلستان، از ایام زندان آغاز نمود و ترجمه جزء سی‌ام در زمانی كه وی زندانی بود، منتشر شد. او در بین سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۸ ش/ ۱۹۵۸ـ ۱۹۵۹ توانست ترجمه قرآن را در پنج جلد منتشر كند. ترجمه او آهنگین و بدین جهت بسیار جذاب است (همان، ص ۱۳۵).
ترجمه قرآن به تركی. در مورد قدیمترین ترجمه موجود به زبان تركی بین محققان اختلاف‌نظر وجود دارد. به عقیده زكی ولیدی طوغان، ترجمه قرآن به تركی هم‌زمان با ترجمه فارسی تفسیر طبری صورت گرفته است (بینارق و ارن، مقدمه احسان‌اوغلو، ص ۱۹). بر خلاف وی، عبدالقادر اینان و محمد فؤاد كوپریلی نخستین ترجمه تركی قرآن را متعلق به قرن پنجم می‌دانند، اما از این ترجمه تاكنون اثری یافت نشده است. قدیمترین نسخه موجود از ترجمه تركی قرآن (كتابت در ۷۳۴ در شیراز)، در موزه اسلام ـ ترك استانبول به شماره ۷۳ نگهداری می‌شود (بینارق و ارن، مقدمه احسان‌اوغلو، ص ۱۹).
گفتنی است كه ترجمه‌های تركی كهنی، بین سطوری از قرآن همراه با ترجمه‌های فارسی قرآن موجود است. طوغان (طوغان ، ص ۳ـ۴) فهرست برخی از این نسخه‌ها را كه متعلق به قرن پنجم و ششم‌اند، آورده است. در نیمه دوم قرن چهاردهم ترجمه قرآن به زبان تركی رشد چشمگیری داشت. این ترجمه‌ها به تركی آذری و تركی استانبولی است. (برای فهرستی از این ترجمه‌ها رجوع كنید) (بینارق و ارن، ص۴۴۷ـ۵۲۲).
قدیمترین نسخه موجود از ترجمه تركی آذری قرآن، متعلق به قرن نهم است. این نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود (اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۶ ش، ص۶۱). از مشهورترین ترجمه‌های تركی آذری می‌توان به ترجمه ـ تفسیر قاضی شهر باكو، میرمحمدكریم موسوی باكویی، با عنوان كشف الحقائق عن نكت الا´یات و الدقائق اشاره نمود كه در ۱۳۲۲ منتشر شد (اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۲). وی در ترجمه و تفسیر خود از متون تفسیری استفاده كرده است ( اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۵). ترجمه ـ تفسیر شیخ‌الاسلام محمدحسن مولی‌زاده‌شكوی، مفتی قفقاز، با نام البیان فی تفسیر القرآن نیز كه در ۱۳۲۶ در تفلیس منتشر شد، شایان ذكر است (اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۸). ضیاء بنیاداُف و واسم محمدعلی‌یف قرآن را به تركی آذری و خط سیریلی ترجمه و در ۱۳۷۱ ش/ ۱۹۹۲ در باكو منتشر كردند (اسماعیل‌زاده، ۱۳۷۶ ش، ص ۷۱) (برای آمار ترجمه‌های تركی آذری رجوع كنید) (ترجمان وحی ، سال ۲، ش ۳، ص ۵۵).
ترجمه قرآن به زبان تركی استانبولی در دوره عثمانی، به‌سبب میل به خواندن قرآن به زبان عربی و ممنوعیت ترجمه، رونق چندانی نداشت. این ممنوعیت در اواخر دوره عثمانی برداشته شد و مترجمانی چون خضربن شاهین، محمدبن یوسف آغری و دیگران به ترجمه قرآن پرداختند (اسماعیل‌زاده، ۱۳۸۰ ش، ص۶۰). بعد از سقوط دولت عثمانی، ترجمه قرآن به تركی استانبولی رواج بسیار یافت. از مهمترین ترجمه‌های قرآن به این زبان، ترجمه عبدالوهاب اوزتورك، طلعت قوچ‌بیگیت، یاشار نوری اوزتورك و خانم مدینه بالجی است. ویژگی برگردان مدینه بالجی آن است كه متن قرآن را به صورت تحت‌اللفظی، بدون آنكه به ساختار نحوی جملات تركی خللی برساند، ترجمه كرده است (اسماعیل‌زاده، ۱۳۸۰ ش، ص ۶۱). در كتابشناسی جهانی ترجمه‌ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت‌وپنج زبان (۱۵۱۵ـ۱۹۸۰ م ) ، فراهم‌آورده عصمت بینارق و خالد ارن، بین ترجمه‌های تركی آذری و استانبولی تفكیك صورت نگرفته و همه آنها ذیل ترجمه‌های تركی آمده است ( بینارق و ارن، ص ۴۴۷ـ۵۲۲؛ ترابی، ص ۹۴ـ۹۷).
ترجمه قرآن به چینی. نخستین بار وانگ دایو (متوفی ۱۰۷۰/ ۱۶۶۰) و ما ژو (متوفی ۱۱۲۳/ ۱۷۱۱) و لیو ژی (متوفی ۱۱۴۳/ ۱۷۳۰) برای ترجمه قرآن به زبان چینی تلاش كردند. این مترجمان ضمن برگرداندن بخشی از قرآن به چینی، ترجمه تفسیری خود را نیز در ترجمه آیات وارد نمودند (جین‌یی‌جیو، ص ۳۲). مرحله دوم در ترجمه قرآن به زبان چینی در اواخر سده دوازدهم/ هجدهم آغاز شد. ترجمه‌های این مرحله بیشتر معطوف به رفع نیازهای عملی مسلمانان بود. در برخی از این ترجمه‌ها عبارات عربی با حروف چینی و تلفظ عربی، برای آموزش بدون معلم، نوشته شده است (جین‌یی‌جیو ، ص ۳۴ـ ۳۵).
تلاش برای ارائه نخستین ترجمه كامل قرآن به چینی از دهه ۱۳۰۰ ش/ ۱۹۲۰ آغاز شد. ما فوچو (متوفی ۱۳۱۱ ش/ ۱۸۹۴) ترجمه قرآن را آغاز نمود، ولی نتوانست آن را به اتمام برساند. از ترجمه بیست جلدی وی تنها پنج جلد باقی مانده كه با عنوان < ترجمه‌ای مستقیم از قرآن كریم > منتشر شده است. قدیمترین ترجمه كامل موجود قرآن، اثر لی تیه‌ژنگ ، در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ در پكن منتشر شد. این ترجمه از برگردان ژاپنی قرآن كه كاموتو كن‌ایشی انجام داده، صورت گرفته و در آن از ترجمه انگلیسی رادول نیز استفاده شده است. نخستین بار، در ۱۳۱۱ ش/ ۱۹۳۲، مسلمانی چینی به نام وانگ ون چینگ قرآن را ترجمه كرد. (برای دیگر ترجمه‌های مسلمانان چینی از قرآن رجوع كنید)(جین‌یی‌جیو، ص ۳۴ـ۳۶).
نخستین‌بار محمد حمیداللّه كوشید كتابشناسی جامع ترجمه‌های قرآن كریم به زبانهای گوناگون را فراهم آورد. وی در اثری با عنوان < قرآن در همه زبانها > فهرست ترجمه‌های قرآن به زبانهای گوناگون را ارائه كرده است. این اطلاعات در مقدمه ترجمه فرانسوی حمیداللّه از قرآن نیز آمده است. در برخی كتاب‌شناسیهای عمومی نوشته مستشرقان نیز آگاهیهایی در مورد ترجمه قرآن وجود دارد (پیرسون، ص ۵۰۲ ـ۵۰۳؛ خان، ۱۹۹۳، ص ۹۹ـ۱۰۰).در ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷، وولورث كتابشناسی كوتاهی از ترجمه‌های قرآن، بر اساس زبان و زمان ترجمه‌ها، فراهم آورد. فهرست وی در حقیقت تكمله‌ای بر كار تسومر است (پیرسون، ص ۵۰۳). پیرسون نیز در ۱۳۶۲ ش/ ۱۹۸۳ كتابشناسی ترجمه‌های قرآن را با تكیه بر زبانهای اروپایی تهیه كرد (پیرسون، ص۵۰۲ ـ۵۲۰). در ایران، جواد سلماسی‌زاده كتابی با نام تاریخ ترجمه‌های قرآن تألیف و در ۱۳۴۲ ش‌منتشر نمود. علی شواخ اسحاق نیز در معجم مصنفات القرآن الكریم (علی شواخ ، ج ۲، ص ۲۲ـ ۴۵) گزارشی از ترجمه‌های قرآن، به نقل از محمد حمیداللّه، آورده است. همچنین كتابشناسی جهانی ترجمه‌ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت‌و پنج زبان ( ۱۵۱۵ـ۱۹۸۰ م ) در ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶ در مؤسسه ارسیكا منتشر شد كه در گزارشهای آن خطاهای متعددی صورت گرفته است. بخشی از این خطاها را مفخر حسین خان فهرست كرده است (خان، ۱۹۹۳، ص ۱۰۷ـ ۱۱۵).همین مؤسسه در كار تهیه فهرست نسخه‌های خطی ترجمه‌های قرآن است. بخش نخست این طرح حاوی فهرست نسخه‌های خطی قرآن به ۵۸ زبان، به كوشش مصطفی نجات سفرچی اوغلی، در ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰ با عنوان <كتابشناسی جهانی نسخه‌های خطی قرآن كریم > در استانبول منتشر شده است. در ادامه این فهرست، نسخه‌های خطی ترجمه‌های قرآن به سه زبان اردو و فارسی و تركی منتشر خواهد
شد. آخرین كتابشناسی موجود را حسن معایرجی با عنوان الهیئه العالمیه للقرآن الكریم (دوحه ۱۹۹۱) فراهم آورده است.
در ۱۳۷۳ ش، سازمان اوقاف و امور خیریه جمهوری اسلامی ایران با همكاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به منظور ارائه ترجمه‌های صحیح از قرآن، مركز ترجمه قرآن كریم را در قم تأسیس كرد. این مركز علاوه بر ترجمه قرآن به زبانهای گوناگون، به گردآوری ترجمه‌های قرآن همت گمارده و تا پایان ۱۳۸۱ ش، ۴۰۹ ، ۴ قرآن مترجَم (به ۱۰۱ زبان، كارِ ۱۰۰۱ مترجم) را گردآورده است. بعلاوه، این مركز مجله‌ای تخصصی به نام ترجمان وحی منتشر می‌كند كه در آن اخبار ترجمه قرآن به زبانهای گوناگون درج می‌شود. فعالیتهای مشابهی در نشر ترجمه‌های قرآن به زبانهای‌اروپایی و آسیایی و افریقایی در كشور عربستان سعودی، توسط مجمع‌الملك فهد لطباعه المصحف الشریف، انجام می‌گیرد.
گفتنی است كه تاكنون در باره مقدمه‌های مترجمان بر قرآن ــ كه در آنها به كلیاتی در باره اسلام و زندگی پیامبر اكرم می‌پردازند ــ و اهمیت آنها، پژوهش نشده است. همچنین نقد ترجمه‌های قرآن چندان محل توجه نبوده است.
